Minęło przeszło 60 lat od dnia upadku sławnego Meteorytu Tunguskiego. Niezwykłość tego zjawiska uczyniła je wyjątkowo popularnym przedmiotem dyskusji, fantastycznych powieści i amatorskich wypraw. W ubiegłych latach wysunięto olbrzymie mnóstwo hipotez, które różnią się zdumiewającą rozmaitością poglądów na istotę tunguskiego zjawiska. W związku z tym możliwości jakichś nadzwyczaj sensacyjnych domniemań znakomicie zmalały. Niemniej jednak, jak widać z praktyki, proces tworzenia hipotez nie wygasa. Do instytucji naukowych i redakcji czasopism płyną w dalszym ciągu pomysły autorów o najróżnorodniejszych kwalifikacjach: od uczniów klasy V do profesorów.
Pora chyba przedstawić publiczności katalog wszelkiego rodzaju hipotez związanych z upadkiem Meteorytu Tunguskiego. Aby nie narazić się na zarzut tendencyjności, nie przytaczamy naukowej oceny zapisanych teorii. Poniższe zestawienie publikujemy w jednym tylko celu — przyszłym autorom hipotez chcemy pomóc w uniknięciu powtórzeń.
Przy układaniu katalogu uwzględniono: 390 artykułów, około 180 referatów, ponad 550 popularnonaukowych reportaży, felietonów i notatek, 60 powieści, opowiadań oraz utworów poetyckich i dramatycznych, 10 monografii, 5 filmów, audycje radiowe i telewizyjne, dzieła malarstwa i grafiki, materiały epistolarne, archiwalne i inne. Utworów muzycznych poświęconych rozpatrywanemu zjawisku na razie nie ma.
KATALOG TUNGUSKICH HIPOTEZ ZAREJESTROWANYCH NA DZIEŃ l STYCZNIA 1969
A. HIPOTEZY TECHNOGENNE
1. Wybuch atomowy statku międzyplanetarnego przybyłego z Marsa — 1946
2. Lądowanie statku międzygwiezdnego, który hamował za pomocą silników rakietowych -
1950
3. Udany start statku po krótkiej wizycie na Ziemi — 1951
4. Przylot statku z Wenus. Chwila po temu odpowiednia — 1958
5. Kosmolot, na którym były miedziane przewodniki i półprzewodniki — 1958
6. Automatyczny aparat szpiegowski z Wenus — 1959
7. Rakieta z oknami i drzwiami, co zdecydowało o kształcie fali uderzeniowej — 1960
8. Wybuch jądrowy, prawdopodobnie uranowy, przyczyna nieznana — 1960
9. Upadek, lądowanie albo dezintegracja latającego talerza — 1961
10. Promień potężnego lasera rzucony z gwiazdy 61 Łabędzia — 1964
1965
1950
11. Kosmolot, który przetransportował na Ziemię Yeti — 1965
12. Statek kosmiczny — kontromot (z wstecznym biegiem czasu) — 1965
13. Zderzenie dwóch lub trzech statków kosmicznych — 1966
14. Statek manewrował nad Ziemią, a potem uległ awarii — 1967
B. HIPOTEZY „ANTYMATERIALNE”
1. Uderzenie o Ziemię kawałka antymaterii, tzn. upadek antymeteorytu — 1947
2. Anihilacja dość dużej masy antymaterii w atmosferze — 1958
3. Zjawisko analogiczne do zniszczenia domniemanej planety Faeton — 1959
4. Anihilacja antymeteorytu, czego dowodem jest wzrost ilości węgla promieniotwórczego -
5. Zjawisko tunguskie to zjawisko statystyczne o prawdopodobieństwie 1/7 — 1966
6. Kawałeczek substancji gwiezdnej „super-gęstego karła” — 1966
7. Zwykły meteoryt z niedużym satelitą z antymaterii — 1968
8. Przekształcenie czasu, przestrzeni, grawitacji itp. w energię XX w.
C. HIPOTEZY RELIGIJNE
1. Zstąpienie boga Agdy (według innych informacji Agdy = anioł) — 1908
2. Przelot po niebie ognistego smoka (być może „Gorynycza”) — 1908
3. Powtórzenie katastrofy, jaka wydarzyła się w biblijnych miastach Sodomie i Gomorze -
D. HIPOTEZY GEOFIZYCZNE
1. Wybuch piorunu kulistego albo kilku takich piorunów — 1908
2. Niezwykłe trzęsienie ziemi, które spowodowało wstrząs powietrza — 1908
3. Początek wojny z Japonią, kanonada artyleryjska — 1908
4. Zwykły huragan albo trąba powietrzna, a później pożar lasu — 1928
5. Katastrofa w fabryce produkującej sztuczne diamenty — 1958
6. Wybuch chmury komarów i muszek o objętości około 5 km3 — 1960
7. Wyładowanie elektryczne między jonosferą a Ziemią spowodowane przez meteor — 1962
8. Wytworzenie przez rozżarzony meteoryt gazu piorunuj ącego w wiecznej marzłoci — 1962
9. Kataklizm nieznanej natury na antypodach globu ziemskiego — 1964
10. Wybuch gazu błotnego lub palnego przy uderzeniu piorunu -1967 E 1. HIPOTEZY METEORYTOWE (KANONICZNE)
1. Rozpad olbrzymiego aerolitu podobny do wystrzałów nad Keżmą — 1908
2. Bardzo duży meteoryt upadł w dorzeczu Podkamiennej Tunguzki — 1922
3. Meteoryt rozpadł się w powietrzu i wywołał falę powietrza — 1925
4. Meteoryt werżnął się w ziemię w postaci strumienia odłamków i głazów — 1927
5. Meteoryt przeleciał po stycznej do powierzchni Ziemi i odleciał w przestrzeń kosmiczną
6. Ziemia zderzyła się ze zwartym obłokiem pyłu kosmicznego — 1932
7. Meteoryt żelazno-niklowy upadł w postaci oddzielnych brył w bagno — 1939
8. Meteoryt utworzył krater, który zalało błoto — 1949
9. Meteoryt mógł mieć niezwykły skład, np. być z lodu — 1958
10. Katastrofę spowodowała fala balistyczna wywołana przelatującym meteorytem — 1958
11. Kamienny deszcz meteorytów spowodował wystąpienie krasu polarnego w marzłoci -
1959
12. Fala balistyczna wzbudzona przez meteoryt, który wyparował nad samą Ziemią — 1959
13. „Wybuch termiczny” — burzliwe wyparowanie lodowego meteorytu — 1960
14. Meteoryt Tunguski to zgęszczenie obłoku pyłu kosmicznego — 1962
15. Postępujące rozdrabnianie meteorytu wskutek naporu powietrza — 1964 E2. HIPOTEZY METEORYTOWE (APOKRYFICZNE)
1. Nad Danią albo w jakimś innym miejscu przeleciał jasny bolid — 1908
2. Meteoryt o wymiarach 6 sążni sześciennych spadł w pobliżu Filimonowa (pod Kańskiem) — 1908
3. Zwykły duży meteoryt spadł nie tam, gdzie go się szuka, lecz nad rzeką Kieć (dopływ Obu) — 1948
4. Nastąpił rykoszet, meteoryt odbił się od ziemi w kierunku północnym — 1958
5. Żelazny meteoryt rozpadł się w powietrzu w pył, który spłonął — 1958
6. Nie znaleziony kamienny meteoryt leży nad potokiem Czurgim — 1959
7. Elektrostatyczny ładunek meteorytu spowodował zniszczenie tajgi — 1959
8. W powietrzu nastąpiło zderzenie dwóch meteorytów (zob. A, 13) — 1959
9. W powietrzu meteoryt rozpadł się na części, które się zderzyły — 1959
10. Meteoryt był nieduży, a las w tym rejonie nietrwały — 1960
11. Meteorytu poszukuje się w niewłaściwym miejscu; leciał on z zachodu i spadł nad Dolną Tunguzką — 1960
12. Meteoryt był węglowy i płonął w tlenie powietrza — 1966
13. Meteoryt został rozerwany w czasie lotu przez naprężenia termiczne — 1967 F. HIPOTEZY KOMETARNE
1. „Upadła albo planeta, albo kometa za Angarą” — 1908
2. Kometa Ponsa-Winneckego związana z rojem meteorów Bootyd — 1926
3. Ziemia zderzyła się z niedużą kometą posiadającą pyłowy ogon — 1934
4. Kometa Enckego, którą w roku 1908 obserwowano niedaleko Ziemi — 1958
5. Charakter orbity i własności fizyczne wskazują, że to była kometa — 1960
6. Rozkład wolnych rodników w komecie, „wybuch chemiczny” — 1960
7.,Wybuch termiczny” lodów jądra komety, burzliwe wyparowanie — 1960
8. Ta sama kometa, która zniszczyła Atlantydę — 1963
9. Wybuchowy rozpad jądra komety w czasie lotu, „wybuch mechaniczny” — 1964
10. Kometa 1874 II przeleciała przez atmosferę wzbudzając falę uderzeniową — 1965
11. Dysocjacja wody w komecie i wybuch gazu piorunującego — 1966 G. HIPOTEZY SYNTETYCZNE
1. Meteoryt lodowy dysocjował, płonął, powstała reakcja termojądrowa — 1961
2. Gwiazdolot poruszany antymaterią zamaskowany jako kometa — 1963
3. Kometa z antymaterii wybuchła w atmosferze — 1965
KOMENTARZ DO KATALOGU
A. Hipotezy grupy „A” związane są z ingerencją pozaziemskich istot rozumnych. Najwcześniejsza z tych hipotez i pierwsza pod względem znaczenia oraz następstw to ta, która zakłada przylot Marsjan. Jej autorem jest pisarz A. P. Kazancew. Inni badacze sąjednak zdania, że wzajemne położenie Ziemi i Marsa było w roku 1908 niekorzystne. Nie dość na tym: wysuwa się wątpliwości co do istnienia w Układzie Słonecznym jakichkolwiek cywilizacji (oprócz ziemskiej). Zrodziło to liczne warianty hipotezy o przylocie pozaziemskiego aparatu kosmicznego (nr. 2, 3, 4, 6 i in.). Istnieje nawet domniemanie, że członkowie ekipy, którzy ocaleli w czasie katastrofy, ukrywają się wśród ludzi. Jednakże umieszczenie takiej „hipotezy” w katalogu byłoby co najmniej nieostrożne…
Przypuszczenia co do kilku statków i odchylenia statku od kursu wynikaj ą ze skrajnej nieścisłości relacji naocznych świadków tego zjawiska, które utrudniają określenie trajektorii upadku tego zagadkowego ciała (nr 12, 13). Na uwagę zasługują próby wyjaśnienia według jednej koncepcji kilku na raz tajemniczych problemów XX wieku (nr 8, 11). Podstawę hipotezy nr 5 stanowiły błędy w chemicznej analizie gleb w rejonie Podkamiennej Tunguzki, kiedy to wykryto ślady miedzi, lantanu, germanu, iterbu i in. Przypuszczenie, że powłoka statku kosmicznego nie była jednorodna, pozwala wyjaśnić specyficzny trójkątny kształt powierzchni obalonej tajgi w miejscu wybuchu tunguskiego (nr 7). Sens domniemania „kontromocji” polega na tym, że pozaziemski statek teraz dopiero (!) dolatuje do Ziemi. Adekwatne przedstawienie tej śmiałej teorii jest jednak uciążliwe, toteż odsyłamy czytelnika do książki A. i B. Strugackich „Poniedziałek zaczyna się w sobotę”. Nowoczesna hipoteza nr 10 jest jedyną, która obywa się bez statku kosmicznego (zob. czasopismo „Zwiezda”, 1964, nr 2). Hipotezę tę znamionuje wykorzystanie najnowszych osiągnięć nauki i techniki.
B. Hipotezy typu „B” postulują wtargnięcie z Kosmosu dość dużego kawałka antymaterii. Pierwszym, któremu myśl ta wpadła do głowy, był matematyk L. La Paź. Przy zetknięciu z materią powinno nastąpić wyzwolenie olbrzymiej ilości energii. Brak krateru naziemnego nasuwa mniemanie, że wybuch nastąpił w powietrzu. Zdaniem niektórych chemików świadczy o tym wykryte (lecz później nie potwierdzone) zwiększenie ilości izotopu węgla 14C w odpowiadających rokowi 1908 słojach drzew w Kalifornii. Jednakowoż obliczenia wykazały, że wykryta ilość 14C jest zbyt mała, jeśli chodzi o energię tunguskiego wybuchu (1023 ergów). To było źródłem nader śmiałej hipotezy podwójnego meteorytu (nr 7). Natomiast jeden z amerykańskich fizyków zaproponował, by tunguskiego zdarzenia nie uważać za rzeczywistość fizyczną, lecz za matematyczną abstrakcję o prawdopodobieństwie realizacji równym l/7.
Doświadczeni autorzy hipotez, staraj ąc się utrudnić krytykę, posługują się w swoich konstrukcjach nie znanymi nauce zjawiskami i procesami (nr 6 i 8). Dobrym tego przykładem może być przypuszczenie, jakoby przyczyna rozpadu rodzicielki astroidów — domniemanej planety Faeton i Meteorytu Tunguskiego była ta sama (nr 3).
C. Hipotezy religijne wykorzystują do swoich konstrukcji siły nadprzyrodzone, toteż obalenie ich jest niesłychanie trudne. Chronologicznie pierwsze było przypuszczenie miejscowej ludności, że to bóg Agdy, który w ewenkijskiej demonologii występuje w postaci żelaznego ptaka rzygaj ącego ogniem i przelatuj ącego po niebie przy odgłosie grzmotów, podobnie jak smok ognisty. Hipoteza nr 3 upatruje w tun-guskiej katastrofie analogię do znanego epizodu z księgi „Genezis”. Należy ona do rzędu tych teorii, które usiłują zgłębić zagadki historii starożytnej, jak np. taras w Baal-beku, freski Tassili, budowle nad jeziorem Titicaca, tajemnicze mapy itp.
D. W dziale „D” zebrano hipotezy geofizyczne. Punkty nr l-4, 9 i 10 nie wymagają wyjaśnień. Przypuszczenie dotyczące wybuchu chmury komarów (nr 6) zrodziło się oczywiście w umysłach członków ekspedycji znękanych ich dokuczliwością. Ale spłonięcie w tlenie powietrza chmury komarów jest przy dużej jej gęstości i masie w zasadzie możliwe. Hipoteza nr 7 opiera się na tym, że możliwości potężnego wyładowania elektrycznego między warstwami jonosfery a Ziemią jeszcze nikt nie zaprzeczył. Pomysł nr 7 jest następujący: w Cieśninie Drake'a oddzielającej Ziemię Ognistą od Antarktydy nastąpił przez nikogo nie zauważony wybuch kolosalnej mocy; wytworzona przy tym fala powietrza (i sejsmiczna) obiegła kulę ziemską, zderzyła się sama z sobą i spowodowała zniszczenia w dorzeczu Podkamiennej Tunguzki.
Hipotezy goegenne występują również w utworach literatury pięknej. Na przykład w jednej z fantastycznych powieści inspirowanych przez odkrycie jakuckich diamentów mówi się o wybuchu instalacji wysokiego napięcia w nie znanym nikomu sekretnym laboratorium.
E. Hipotezy meteorytowe łączą zjawisko tunguskie z którymś z rodzajów materii meteorycznej. Dzielą się one na kanoniczne — „Ej” i apokryficzne „E2”. Rozpatrzmy najpierw hipotezy „E/'.
Natura tunguskiego zjawiska nie budziła, jak wiemy, wątpliwości współczesnych i świadków (nr l i 3). Opinię ówczesnego dyrektora Obserwatorium Irkuckiego, A. W. Wozniesienskiego, cechuje to, że on pierwszy zakłada wybuch w powietrzu. Hipotezy nr 2, 4 i 7 obrazuj ą ewolucję poglądów L. A. Kulika.
Domniemanie nr 8 odzwierciedla wniosek, do jakiego doszła astronomia w latach czterdziestych: gigantyczne meteoryty przy upadku mogą wybuchać. Kiedy badania terenowe nie wykazały naruszenia gruntu, które by odpowiadało sile wybuchu, badacze wysunęli konkluzję, że meteoryt nie dotarł do powierzchni Ziemi w całości. Zwrócono uwagę na fale powietrza powstające przy naddźwiękowych prędkościach dowolnego ciała w atmosferze (nr 5, 10, 12, 15). Ponadto charakter powału tajgi wymagał stwierdzenia, że pod koniec przelotu owa fala balistyczna się nasiliła; wynikły z tego teorie nr 9, 13 i 15. Szczególna hipoteza jednego z geologów (nr 11) miała na celu wyjaśnienie licznych lejów w torfowiskach w centrum katastrofy. Hipoteza akademika B. I. Wiernadskiego (nr 6) i analogiczna hipoteza nr 14 tłumaczą samoświecące obłoki, które obserwowano nocami po upadku.
Rodowód apokryficznych hipotez meteorytowych „Ez” rozpoczyna się również w roku 1908. Ciekawe jest przypuszczenie T. Koola (nr 1), gdyż wysunięto je l lipca 1908, a więc nazajutrz po upadku. W całej Europie dała się wówczas obserwować dziwna biała noc, ale nikt jeszcze nie wiedział o katastrofie na dalekiej Syberii. Zwolennicy hipotez nr 2, 3, 6 i 11 są po dziś dzień przekonani, że Meteoryt Tunguski spadł nie nad Podkamienną Tunguzką. Istnieje nawet fotografia leżącego w lesie „meteorytu”, ale autor zdjęcia zapomniał, gdzie je robił. Interesujące ze względu na swą oryginalność hipotezy nr 4, 5 9 i 12 nie zostały przez autorów dostatecznie uzasadnione; czekają jeszcze na swych badaczy i krytyków. Wśród pozostałych wyróżnia się zwłaszcza koncepcja nr 7, w myśl której meteoryt wskutek tarcia powietrza nabrał tak dużego ładunku elektrostatycznego, że elektryczne siły przyciągania wyrywały z korzeniami wiekowe drzewa.
F. Hipotezy kometarne uznają tunguskie ciało kosmiczne za kometę. Jako pierwszy myśl taką podsunął miejscowym wieśniakom w Keżmie w kilka minut (!) po katastrofie pewien zesłaniec polityczny, którego nazwisko niestety nie jest znane. Do literatury naukowej koncepcj ą zderzenia z kometą wprowadził w roku 1934 angielski astronom Francis Whipple przede wszystkim na podstawie badania anomalii nocnych zórz. Pierwszy badacz Meteorytu Tunguskiego, L. A. Kulik, zgodnie z poglądami swoich czasów (r. 1926) niezbyt ściśle odróżniał komety od meteorytów; uważał on wówczas, iż żelazny Meteoryt Tunguski stanowi fragment znanej komety Ponsa-Winneckego, do jej orbity bowiem zbliża się Ziemia corocznie w dniu 30 czerwca.
Zasługa wszechstronnego uzasadnienia kometarnej natury tunguskiego ciała kosmicznego (hipoteza nr 5) przypada grupie badaczy różnych specjalności. Sprawa polega na tym, że około roku 1960 stało się jasne, iż tunguskie ciało kosmiczne — primo — miało przy spotkaniu z Ziemią bardzo dużą prędkość, secundo — budowa jego była luźna, nietrwała pod względem mechanicznym. Takimi własnościami odznaczają się jedynie zbudowane z zestalonych gazów j ądra komet. Hipotezy nr 7, 8 i 10 stanowią próby skonkretyzowania przypuszczenia, czasem dość egzotyczne (nr 8).
Hipotezy nr 6, 7, 9 i 11 nie dotyczą natury ciała, lecz sposobu mechanizmu dezintegracji jądra komety i transformacji jego energii chemicznej lub kinetycznej w energią fali powietrznej. Najpopularniejsza jest koncepcja „wybuchu mechanicznego” — rozdrobnienia wskutek naporu powietrza; znanych jest kilka wariantów tego domniemania. G. Hipotezy działu „G” opierają się na powiązaniu rozmaitych przyczyn i mechanizmów. Bez wyjątku niemal 77 wyliczonych wyżej hipotez pozwala na wzajemne kombinacje, toteż liczba możliwych połączeń jest ogromna. Przedstawiliśmy tylko najbardziej rozpowszechnione.
Priroda, 1969, nr 5
Przełożył Bolesław Baranowski