KETS Yulduzi

XVII. ZOOLABORATORIYA

O‘sha zahotiyoq chalqancha yotgan, jagi beso‘naqay, katta-katta ko‘zlariga hayrat cho‘kkan bir odamni ko‘rdim.

— Xo‘sh, siz nima deysiz? — deb xitob qildi u menga, xuddi fikrimni uqib olayotganday.

Men tamom gangib qoldim. Nima bo‘lyapti o‘zi? Shu paytgacha Ketsda es-hushi joyida, sog‘lom, xushchaqchaq kishilarga duch kelgan edim, endi bo‘lsa birdaniga ikkita tentakni ko‘rib turibman!

— Nima gap o‘zi, og‘ayni? — so‘radim men.

— Echkini, aniqrogi, uning oyoqlarini nima qilishni bilmayapman. Og‘ilni ikki marta buzib-tuzatdim, lekin echkining oyoqlari hamon o‘syapti. Hech joyga sig‘maydi, buklanib, mayishib ketyapti. Xudo haqqi, kesib tashlaging keladi!.. Artemyevmisiz. Men Faleyevman. Yaxshi, siz ham biolog ekansiz. Birgalashib o‘shaymiz. Zoologiya laboratoriyasi eng notinch joy. Har xil shoxli, to‘rt oyoqli problemalarni hal qildik. Shlikov beto‘xtov yangi-yangi topshiriqlar beryapti. Tajribalar butunlay kutilmagan natijalarni berib turgandan keyin ularni qanday qilib bajarasan? Og‘irlik kuchining yo‘qligi — bir, kosmik nurlarping ta’siri — ikki. Ana shu nurlar tufayli shunaqa mutatsion sakrashlar bo‘lyaptiki, yoqangni ushlab qolasan! O‘z ko‘zingiz bilan ko‘ra qoling.

Faleyev havoda yengil to‘ntarildi-da, keng kaftlari bilan havoni eshkakday eshib, laboratoriya bo‘ylab uchib ketdi. Men unga ergashdim.

Bu yerda badbo‘y hid mutlaqo sezilmasdi: aftidan, xonani supurib-sidirish va shamollatish yaxshi yo‘lga ko‘yilgan. Og‘illar oddiy to‘r bilan ajratilgan to‘siqlardan iborat. Og‘illardan birining oldida xuddi sharni, to‘g‘rirog‘i, bahaybat tuxumni eslatuvchi kattakon cho‘chqaga ko‘zim tushdi. Uning oyoqlari makaronday uzun-uzun va ingichka edi. Yumshoq tuyoqlari chalkashtirilgan ikki barmoqqa o‘xshaydi. Agar shunaqa cho‘chqa to‘satdan Yerga tushirilsa, xuddi suvdan uloqtirib tashlangan kitday, o‘z tanasini ko‘tarolmay chalpak bo‘lib qolgan bo‘lardi.

Echki meni undan ko‘ra ham hayratga soldi. Basharasi haddan tashqari cho‘zilgan, shoxlari — uzun va turk qilichiday egri, ingichka oyoqlari bir yarim metr keladi hamda oxirida o‘ttiz daraja burchak hosil qilib turgan, qush panjasiday zaif, ikkita ortig‘i bor. Bu «echki» ning bo‘yi kattakon qo‘yday keladi, lekin yung degan gap yo‘q.

— Xuddi bir tuki yo‘q Afrika qo‘tir itiga o‘xshaydi, — dedi Faleyev. — Bu go‘sht beradigan echki. Nariroqda yung yetishtiruvchi echkini ko‘rasiz. Bo‘yi juda past, lekin yungi bir metr keladi. Shunaqa jingalak! Tirik yung fabrikasi deysiz!

— Lekin yungdor echki bunaqa haroratli xonada yashamasa kerak? — so‘radim men.

— Albatta. Uni sovuqda tutamiz, ammo ovqatiga alohida o’tibor beriladi. Yung — bu ham bir navi. Shlikov bundan ko‘ra murakkabroq vazifani qo‘yyapti. Mana, bizga muzika asboblari uchun torlar va tennis raketalari uchun chambaraklar kerak. Ichak-chavog‘i nihoyatda uzun bo‘lgan qo‘y naslini yarating. Shlikov hech qanday qiyinchilikni tan olmaydi. Qilib bo‘lmaydigan ish yo‘q, deydi. Buning ustiga, ko‘rsatmalari nihoyatda qisqa. «Agar, — deydi u, — ichakni uzaytirish kerak bo‘lsa, har xil ovqat bering, uni tez-tez o‘zgartirib turing». Ovqat o‘z yo‘liga-yu, ammo qo‘yning ichagi o‘rniga oshqozoni o‘sib ketsa bo‘ladimi… Bu yerda qandaydir yangi omillarning ta’siri bor… Lekin echkining oyoqlarini nima qilishni bilmayapman. Nahot yana og‘ilni buzib tuzatsam? Xuddi no‘xat haqidagi ertakning o‘zi bo‘lyapti: no‘xat o‘savergandan keyin avval polni buzishibdi, keyin shiftni ochishibdi, undan keyin tomni ham olib tashlashibdi, lekin no‘xat hamon o‘sishdan to‘xtamasmish. Ammo biz tomni olib tashlayolmaymiz, axir.

— Siz tomni ham olib tashlamang, hech narsani buzib tuzatmang ham, — dedim men. — Yerdagi hayvonlarning evolyutsiyasida kosmik nurlar juda katta rol o‘ynagan, degan taxminlar bor. Siz aytgan favqulodda tez mutatsiyalar bu farazni tasdiqlaydi. Menimcha, bu yerda organizmlarning yangi muhitga sakrash yo‘li bilan moslashuvi yuz berayotgan bo‘lsa kerak. Ogirlik kuchi yo‘q — gavda bir jotsda turmaydi, u tayanch nuqtaga ega emas. Hayvonlar havoda osilib qoladi. Ular bu holatdan chiqishga urinishadi. Hammasida uzun oyoqlarga ehtiyoj tug‘iladi…

— Albatta! — deb gapimni bo‘ldi Faleyev. — Dastlabki itlar bu yerda rosa akillashdi. Devorga yoki bir parcha go‘shtga yetib olish uchun ular soatlab behuda oyoq silkitishar va, albatta, joylaridan qimirlasholmas edi.

— Ana-ana, shuning uchun ham oyoqlari o‘sib ketganda. Siz og‘ilxonalarni katta qilmang. Menimcha, agar oyoqlar uzatganda devorga yetadigan bo‘lsa, ular o‘z-o‘zidan o‘sishdan to‘xtab qoladi. Yeki hayvonlar tarmasha oladigan panjara o‘rnating. Mana bu mayda to‘rni, boshqasi, ya’ni yirikroq katak bilan almashtirish, yo bo‘lmasa, to‘siqni novdadan qilish kerak. Ana shunda hayvonlarning tutuvchi organlari rivojlanadi. Echki va qo‘ylaringiz maymunlarday «to‘rt qo‘lli» bo‘ladi, bir narsani ushlashga o‘rganadi. Ular katak bo‘ylab yurib, bir-ikki oyoqlari bilan gavdalarini tutishsa, qolgan bo‘sh oyoqlari bilan kerakli narsani olishaveradi.

— Rost aytasiz! — deb xitob qildi Faleyev. — Siz bilan ishimiz yurishib ketadi. Keyingi paytlarda juda o‘zimni yo‘qotib qo‘ydim… Bilasizmi, — dedi u negadir ovozini pasaytirib, hayiqibroq, — ko‘z oldingda birin-ketin g‘alati maxluqlar paydo bo‘lib turaversa, aqldan ozib qolish ham hyoch gap emas bu yerda… Moslashishni qaysi tomonga yo‘naltirsak durust bo‘larkin? Balki, hayvonlarni birato‘la uchadigan qilaverish kerakmikin? Bu yerning sharoitida shundan osoni yo‘q: Uchuvchi echkilar! — U g‘amgin jilmaydi. — Lekin «to‘rt qo‘llilar» ni yaxshi aytdingiz. Mushuklarimdan birining dumi shunaqa o‘sib ketganki, u dumidan xuddi maymunday foydalanadi. Panjasi yetmagan joyda dumini ishga soladi. Sakragan paytida ham shu dum rul vazifasini bajaradi. Panjalari orasida parda hosil bo‘lyapti nazarimda. Hademay uchqur bo‘lib ketadi. Jipsini aytmaysizmi? Dahshat, lekin… Mana hozir… Jipsi! Jipsi!..

Qayerdadir itning vovillagani eshitildi. Shu payt biz tomonga uchib kelayotgan maxluqqa ko‘zim tushdi. U oyoqlarini jon-jahdi bilan yugurayotgan kuchukday" siltar, lekin oldinga juda sekin siljirdi. Nozik panjalari orasida yupqa pardalar ko‘rinib turibdi. Bu pardalar havoni orqaga itarib, gavdani oldinga surish uchun yordam beradi. Uchib kelayotgan it yuldogdan sal kattaroq, tanasi dolchinrang siyrak yung bilan qoplangan, dumi uzun va paxmoq, basharasida bitta ham tuk yo‘q, kalta, deyarli yalpoq pastki jag‘i yaxshi taraqqiy etmagan. Uning basharasida itnikidan tashqari, maymun va odam yuzining belgylari bor. Chindan ham dahshatli! It juda yaqin uchib kelib, mening ko‘zlarimga tikildi. Beixtiyor seskanib ketdim: uning odamnikiga o‘xshash katta-katta qo‘y ko‘zlari ma’yus va aqlga to‘la edi… Jipgsi dumini siltab, gavdasini burdi-da, tirnoqsiz panjalari bilan to‘siq chetidan ushlab oldi. Keyin nigohini mendan Faleyevga ko‘chirdi. Uning ko‘zlarida so‘rbq ifodasi bor edi.

Faleyev xuddi it bilan emas, balki o‘ziga yaxshi tanish bo‘lmagan odam bilan gaplashayotganday, birdan o‘ng‘aysizlandi. It «yuzi» dagi bu inson ko‘zlari qo‘rqinchli edi. Men ham o‘zimni noqulay seza boshladim.

— Tanish, Jipsi, — dedi Faleyev, itning diqqat bilan tikilib turgan ko‘zlariga qaramay. — Yangi o‘rtog‘imiz — Artemyev.

Men ko‘pchilik it ishqibozlari kabi Faleyev ham unga hazillashib shunday murojaat qilyapti, deb o‘ylagan edim. Jipsining tuksiz boshini silash uchun qo‘limni ko‘tardim ham. Lekin itning menga bosh irg‘ab, panjasini uzatganini ko‘rganimda qay ahvolga tushganimni bilsangiz edi! Bir lahza qo‘lim havoda muallaq qoldi. Oddiy kuchukni silaganday, Jipsining boshini silash o‘rniga, o‘zimni yengib, garchi Ketsda qo‘l olib so‘rashish man etilgan bo‘lsa-da, nazokat bilan uning iliq, tuksiz panjasini qisdim.

— Kuchuqcha Dianalar ovqatlantirilganmi? — deb so‘radi Faleyev.

It yo‘q deganday bosh chayqadi.

— Nega? Sut bilan so‘rg‘ich keltirilmadimi?

Jipsi «ha» degandek bosh irg‘adi.

— Bo‘lmasa bor. Jipsi, yettinchi tugmachani bos. Olyani chaqirib tezlashtir.

It menga sinovchan bir nazar tashlab, qayta uchib ketdi. Yuragim qinidan chiqib ketayozdi.

— Ko‘rdingizmi? — dedi asta Faleyev. — Hamma gapni tushunadi. Faqat javob qaytarolmaydi, xolos. Nutq apparatiga ega emas. Savol-javob tariqasida fikr almashiladi. Lekin miyaning taraqqiyotida juda katta sakrash bor. To‘g‘ri, bunday it bilan muomala qilish yoqimsiz! Lekin men u bilan murosa qilishga tirishaman. U meni yaxshi ko‘radi nazarimda, lekin Kramerni negadir yoqtirmay qolgan. Ko‘rdi deguncha, jaxl bilan bir qarab, o‘zini chetga oladi. Gapira olmasligidan o‘zi ham eziladi menimcha. It tilini o‘rganishga to‘g‘ri keladi endi.

Laboratoriyaning ichkarisidan itning bo‘lib-bo‘lib akillagani eshitildi.

— Ko‘ryapsimi, meni chaqiryapti. Bir gap bo‘lganga o‘xshaydi! Yuring!

Jipsining akillashiga kuchukchaning ingillagani qo‘shildi. Biz darhol o‘sha tomonga uchib ketdik.

Panjalari parda bilan qoplangan kuchukcha bir panjasini to‘rga tiqib, sugurolmay turardi. U bizga yosh boladay tikilib, tinimsiz ingillardi. Jipsi uning atrofida uymalanishar va hadeb o‘zining uzun panjalari bilan kuchukchaning qisilib qolgan panjasini chiqarmoqchi bo‘lardi. Biz yordamga kvlganimizdan keyin ko‘plashib panjani to‘rdan xalos qildik.

Men Jipsi bilan «gaplashmoqchi» bo‘ldim.

— Jipsi! Oh, bu ko‘zlarga bardosh berish naqadar og‘ir! — Gapirishni bilmaysanmi? O‘rgataymi?

Jipsi shosha-pisha bosh silkidi va nazarimda, ko‘zlarida sevinch uchquni chaqnab ketdi. U yonimga uchib kelib, ko‘llarimni yalay boshladi.

— U sizdan juda mamnun. Hali yaxshi og‘ayni bo‘lib ketasizlar, — dedi Faleyev. — Xo‘sh, o‘rtoq Artemyev, qayerda ishlamoqchisiz? Usimliklar fiziologiyasi laboratoriyasidami yoki bu yerdami?

— Buni Shlikov hal qiladi, — dedim men. — Hozircha oranjereyada ishlab turishga to‘g‘ri keladi. Xayr o‘rtoq Faleyev! Xayr, Jipsi!..

Kunning qolgan yarmini oranjereyada o‘tkazdim. Kramerning ayzoyi hamon buzuq edi, men bilan gaplashmadi ham. U indamay qulupnay butalari atrofida o‘ralaishb yurardi. Zorina biror narsani so‘rash uchun yonimga uchib kelganda Kramer har gal ikkovimizni xo‘mrayib kuzatib turardi. Bunday ahvolda ishlab bo‘ladimi! Shlikovdan meni hayvonlar fiziologiyasi laboratoriyasiga o‘tkazishni so‘rashga qaror qildim.

Mening iltimosimni eshitib, Shlikov xursand bo‘lib ketdi.

— Zoolaboratoriya shtatini ancha kengaytirmoqchiman, — dedi u. — Oranjereyaga bugun Yerdan uchib keladigan yangy xodimlarni jo‘nataman. Siz Faleyevning oldiga boring. Unga nima bo‘lganiga tushunolmayapman. Kundan-kun anqovlashib, parishonxotir bo‘lib ketyapti. Bir kor-hol bo‘ldi shekilli.

— Mening fikrimcha, faqat ugina emas! — dedim men.

— Yana kim? — deb so‘radi Shlikov, kursisidan sal qo‘zg‘alib.

Kramer. Ketsga kelib birinchi shu odam bilan tanishganman. Unda butunlay boshqachi edi. Hozir uni taniyolmayapman.

Haddan tashqari serzarda, shubhachi, betayin bo‘lib qolibdi. Nazarimda, u ruhan sog‘lom emas.

— Bilmadim… O‘ni kam ko‘raman. Agar shunday bo‘lsa, Mellerga ko‘rsatish kerak. Faleyevning yoniga yangi xodim Zorinani ham o‘tkazaman.

— Zorinani! — xitob qildim men.

— Ha, bo‘lmaydimi? Siz rozi emasmisiz?

— Yo‘q, unga qarshiligim yo‘q, — dedim men. — Ammo, nazazarimda, Kramer meni xuddi shu qiz tufayli yomon ko‘rib qoldi. Agar u men bilan bir laboratoriyada ishlasa…

— Ha, gap bu yoqda deng! — deb kulib yubordi Shlikov. — Kets Yulduzida rashk paydo bo‘libdi. Unda Kramerning birdan serjahl va shubhachi bo‘lib qolgani tushunarli. Lekin bunga e’tibor bermaslik kerak.

Men nima qilishim kerak edi? Shlikovga, gap faqat Zorinada emayeligini, Kramer mendan Shlikov kashfiyotlarini o‘girlash va o‘zlashtirishda shubha qilayotganini, buning ustiga hadeb hech narsadan-hech narsa yo‘q xaxolab kulishini gapirib berdim. Shlikov esa, bularning hammasi faqat bir narsadan — Kramerning rashkidan kelib chiqqan, deb qo‘ya qoldi. Men sabr qilishga va bundan keyin Kramer o‘zini qanday tutishini kuaatishga qaror qildim.