Marsga hujum

Iyun 2001 OY AVVALGIDEK KUMUSH NURLARINI SOCHADI

Ular raketada tun qo‘ynida chiqib kelishganida havo shunchalar sovuq ediki, Spender darhol gulxan uchun Mars shox-shabbalarini terishga tutindi. Marsga uchib kelganlarini nishonlash borasida u churq etib og‘iz ochmadi, shox-shabbalarni terib keldi-da, olov yoqib yubordi va uning qanday yonishini tomosha qildi.

Keyin qurib qolgan Mars dengizi uzra qontalash tong havosiga yelkasi osha ularni — kapitan Uaylder, Cherok, Xeteuey, Sem Parkxill va uning o‘zini unsiz qop-qorong‘i yulduzli kengliklar orqali olib o‘tgan va hayotsiz beg‘am olamga olib kelib qo‘ygan raketaga qarab qo‘ydi.

Jeff Spender qiy-chuv boshlanishini kutib turardi. U do‘stlariga qarar ekan, hozir ularning sakrashlarini, qichqirishlarini kutardi… Faqat Marsda ular “birinchi” odamlar ekani haqidagi hayajonli fikrdan o‘zlariga kelib olishini kutish kerak. Hech kim bu haqda ovoz chiqarib bir narsa demasdi, lekin yuraklarida ko‘plab, aftidan, ularning o‘tmishdoshlari marragacha yetib kela olmaganiga va birinchilik bayrog‘i bularga, “To‘rtinchi” ekspeditsiyaga nasib etishiga umid qilar edilar. Yo‘q, ular hech kimga yomonlik tilamasdilar, shunchaki ular birinchi bo‘lishni xohlar edilar va o‘pkalari og‘ir havoga ko‘nikkuncha shon-shuhrat haqida orzu qilar edilar. Darhaqiqat, ozgina keskinroq harakat qilinsa, xuddi Mars odamidek boshlari aylanib ketar edi.

Gibbs gurillab yonayotgan gulxan oldiga keldi-da, so‘radi:

— Shox-shabba nega kerak, axir raketada kimyoviy yonilg‘i bor-ku?

— Hechqisi yo‘q, — javob berdi Spender boshini ko‘tarmay.

Birinchi tundayoq Marsda shovqin-suron ko‘tarish va raketa ichida bu yerga to‘g‘ri kelmaydigan qo‘pol buyumni — ko‘z olgudek charaqlovchi pechkani ko‘tarib tushish aqlga to‘g‘ri kelmaydigan, to‘g‘risi, noma’qul gap edi. Bu mahalliy sharoitga haqorat ham bo‘ladi-ku. Hali quyultirilgan sutli bankalarni mag‘rur Mars kanallariga uloqtirishga ulgurishadi, o‘shanday vaqt albatta keladi, Mars dengizlarining oppoq yaydoq tubida “Nyu-York Tayms”ning shaldiragan sahifalari erinibgina sirg‘aladigan, dumalaydigan paytlar, albatta, keladi, qadimgi Mars shaharlarining nafis shaklli xarobalari orasida banan po‘stloqlari va yog‘ yuqi qog‘ozlar to‘lib-toshgan payt ham uzoq emas.

Hammasi oldinda kutib turibdi, hammasi bo‘ladi. Bu fikrdan u hatto seskanib ketdi.

Spender go‘yo o‘lik pahlavonga qurbonliq keltirayotgandek olov og‘ziga paydar-pay shoxlar tashlar edi. Ular kelib qo‘ngan sayyora ulkan qabriston ekan. Bu yerda butun bir tamaddun halokatga uchragan. Oddiygina izzat-ikrom u yerda loaqal birinchi kunda o‘zini odobli tutishni talab etar edi.

— Yo‘q, bunaqasi ketmaydi! Kelib qo‘nganimizni nishonlamasak bo‘lmaydi! — Gibbs kapitan Uaylderga yuzlandi. — Xo‘jayin, bir nechta jin bankasi va go‘sht konservasini ochib, ozgina tamaddi qilib olsak yomon bo‘lmasdi.

Kapitan Uaylder ulardan bir milcha narida yastanib yotgan o‘lik shaharga qaradi.

— Hammamiz charchaganmiz, — dedi u parishonxotir, go‘yo shaharning o‘tmishi qa’riga cho‘mib, o‘z odamlari haqida butunlay unutib yuborgandek. — Yaxshisi, ertaga kechqurun nishonlaymiz.

Buguncha mana bu la’nati kenglikdan bu yergacha yetib kelganimiz va hammamizning to‘rt muchalimiz sog‘ligi, raketa badanida esa meteoritdan bitta ham teshik tushmaganligi o‘zi yetarli.

Fazogirlar gulxan atrofida depsinar edilar. Ular o‘n ikkita edilar, kim o‘rtog‘ining yelkasiga qo‘lini qo‘yib turar, kim kamarini to‘g‘rilar edi. Spender ularni jim kuzatib turardi. Ular norozi edilar, ular buyuk ishga hayotlarini garov qo‘ygan edilar. Endi ular bo‘kib ichishni, vadavang qo‘shiq aytishni, o‘zlarining qanchalik abjir yigitlar ekanini — kosmosni teshib o‘tib, raketani Marsga haydab kelganlarini bildirib qo‘yish uchun dunyoni boshlariga ko‘tarib shovqin solishni istar edilar. Marsga-ya!

Lekin hozircha hamma sukut saqlardi.

Kapitan past ovozda buyruq berdi. Fazogirlardan biri yugurib borib, raketadan konservalar olib keldi va ularni ochib, ortiqcha shovqin-suronsiz tarqatishdi. Asta-sekin odamlar gapga kirisha boshladi. Kapitan o‘tirdi va parvoz haqida qisqacha tushuntirish berdi. Ular hamma narsani bilar edilar, ammo hammasi orqada qolganini, ish muvaffaqiyatli nihoyasiga yetganini eshitish va idrok etish yoqimli edi. Qaytib ketish yo‘li haqida hech kim gapirishni istamasdi. Kimdir bu haqda og‘iz ochmoqchi ham bo‘ldi, ammo o‘sha zahoti uning unini o‘chirishdi. Oydinda qoshiqlar yalt-yult qilardi; taom g‘oyat mazali tuyulardi, musallas esa undan ham mazaliroq edi. Osmonda alanga yilt etdi va zum o‘tmay ularning qo‘nalg‘asidan sal nariga yordamchi raketa kelib qo‘ndi. Spender kichikkina lyuk ochilganini va undan Xeteuey, vrach va geolog tushganini ko‘rdi; — raketadagi joyni tejash maqsadida ekspeditsiyaning har bir ishtirokchisi ikkitadan mutaxassislikka ega edi. Xeteuey shoshmasdangina kapitanning oldiga keldi.

— Xo‘sh, u yerda nima gaplar? — so‘radi kapitan Uaylder.

Xeteuey yulduzlar yog‘dusida miltillayotgan uzoqdagi shaharlarga qaradi. So‘ng tomog‘iga kelib tiqilgan narsani yutdi-da, Uaylderga nigohini oldi:

— Hov anovi shahar o‘lik, kapitan, necha ming yillardan beri o‘lik. Tog‘lardagi uchta shahar kabi.

Lekin bu yerdan ikki yuz mil naridagi beshinchi shahar…

— Xo‘sh?

— O’tgan haftada u yerda odamlar yashar edilar.

Spender o‘rnidan turdi.

— Marsliklar, — qo‘shib qo‘ydi Xeteuey.

— Hozir ular qaerda?

— O’lgan, — dedi Xeteuey. — Men bir uyga kirgan edim. Bu ham shahardagi boshqa uylar kabi ko‘p asrlar muqaddam tashlab qo‘yilgan deb o‘yladim. Osmoniy kuchlar, u yerdagi murdalarning ko‘pligi! Xuddi kuzgi yaproqlardek taxlanib yotibdi! Xuddi quruq poyalardek va yongan qog‘oz bo‘laklaridek. Ulardan faqat shulargina qolgan, xolos. Ular yaqin-yaqindagina, uzog‘i bilan o‘n kun avval o‘lganlar.

— Boshqa shaharlarda-chi? Bitta-yarimta tirik jonni ko‘rgandirsiz, axir?

— Bitta ham ko‘rganim yo‘q. Shundan keyin men yana bir nechtasini tekshirib ko‘rdim. Beshtadan to‘rtta shahar ko‘p ming yillar avval tashlab qo‘yilgan. Ularning aholisi qaerga ketganini hech tasavvur qilolmayman. Har besh shahardan bittasida ahvol shu. Jasadlar. Minglab jasadlar.

— Nimadan o‘lganlar bular? — Spender yaqinroq keldi.

— Aytsam, ishonmaysiz.

— Ayting-chi, nima ekan?

— Suvchechak, — qisqagina javob berdi Xeteuey.

— Bo‘lishi mumkin emas!

— Xuddi shunday. Men tekshirdim. Suvchechak ekan. Uning ta’siri marsliklarga yerliklardan butunlay boshqacha ekan. Hamma gap moddalar almashinuvida ekan. Ular kuygan g‘o‘ladek qorayib qurib ketgan, mo‘rt laxtaklarga aylangan. Ammo bu suvchechak, bunga shubha bo‘lishi mumkin emas. Bundan shu narsa kelib chiqqadiki, York ham, kapitan Uilyams va kapitan Blek ham — har uchala sayyoh Marsgacha yetib borishgan. Keyin ularga nima bo‘lgani yolg‘iz xudoga ma’lum. Lekin biz shu narsani aniq bilamizki, ular marsliklarni shu ko‘yga solishgan.

— Hech joyda hayot alomati yo‘qmi?

— Ehtimol, bir qancha marsliklar vaqtida bir narsani anglab olganlar va toqqa chiqib ketganlar.

Ammo shunday bo‘lgan taqdirda ham qasam ichib aytamanki, marsliklardan qo‘rqmasa ham bo‘ladi, ular haddan tashqari oz. Marsliklarning qo‘shig‘i aytib bo‘lingan.

Spender qayrildi-da, yana gulxan oldiga o‘tirib, olovga tikildi. Suvchechak emish, yo tavba, suvchechakka balo bormi! Sayyora aholisi million yillar davomida rivojlanadi, o‘z madaniyatini takomillashtiradi, mana bunaqa shaharlar quradi, go‘zallik haqida orzu va tasavvurlarini har qanday yo‘llar bilan ma’qullatishga urinadi va — oxirida halok bo‘ladi. Bir qismi eramizgacha o‘lib — ularning muddati tugagan va ular jimgina jon berishgan, o‘limni sharaf bilan kutib olishgan. Ammo boshqalar-chi! Ehtimol, qolgan marsliklar dahshatli biron-bir kasallikdan qirilib ketishgandir! Hecham bunaqa emas. Ularning boshiga suvchechak yetgan, bolalar kasalligi. Bu kasallik Yerda hatto bolalarni ham o‘ldirolmaydi! Bu to‘g‘ri emas, adolatdan emas. Bu qadimgi yunonlarning buqoqdan o‘lib ketgan, mag‘rur rimliklarning esa ajoyib tepaliklarda so‘gal qirg‘in keltirgan degan cho‘pchaklarga ishonish bilan baravardir!

Biz asli marsliklarga dafn marosimlarini tayyorlab olishlariga, kerakli qiyofaga kirib olishlariga va o‘lim uchun biron-bir sabab o‘ylab topishlariga vaqt va imkon bersak bo‘lar ekan. Bunday emas-da, — allaqaerdagi sharti ketib, parti qolgan, ahmoqona suvchechak emish! Yo‘q, bunday bo‘lishi mumkin emas! Bu ular me’morchiligining ulug‘vorligiga, ularning butun olamiga aslo mos kelmaydigan gap!

— Bo‘pti, Xeteuey, endi tamaddi qilib oling.

— Rahmat, kapitan.

Bo‘ldi! Hammasi esdan chiqdi. Endi butunlay boshqa narsa haqida gaplashishyapti.

Xayol surishda davom etgancha Spender hamrohlarini kuzatardi. Tizzasidagi likopchada turgan ovqatga qo‘l ham urmadi. Havo yanada sovuqroq bo‘lgan edi. Yulduzlar yaqinroq kelib, yorqinroq charaqlay boshlagan edi. Agar kimdir ovozini haddan tashqari baland ko‘tarib gapira boshlasa, kapitan bosiqqina javob berardi, ular ham beixtiyor kapitanga taqlidan ovozlarini pasaytirar edilar.

Bu yerda havo shu qadar tozaki! Spender uzoq o‘tirdi, toza havodan to‘yib-to‘yib nafas oldi.

Vujudiga turfa bo‘ylar oqib kirdi, u hatto bular qanday bo‘y ekanligini ham anglayolmay qoldi: gulmi, kimyoviy moddami, changmi, shamolmi…

— Yoki bo‘lmasa, anovi Nyu-Yorkdagi voqeani olaylik, men mallasoch qiz bor-ku, — hah, oti nima edi-ya, esimdan chiqibdi… Ha, Ginni! O’shani ilashtirgandim! — Bo‘kirdi Biggs. — Qizmisan qiz edi-da o‘ziyam!

Spender g‘ujanak bo‘lib oldi. Uning qo‘llari titrardi. Ingichka yupqa qovoqlari tagidagi ko‘zlari besaranjom o‘ynardi.

— Ana shu Ginni menga aytadiki… — davom etdi Biggs.

Do‘stona qah-qah ko‘tarildi.

— Man ham uni bopladim! — qichqirdi Biggs shishani qo‘lidan qo‘yib yubormay.

Spender likopchasini bir chetga olib qo‘ydi. Salqin shamol epkiniga quloq tutdi. Oppoq Mars uylarini zavqlanib tomosha qila boshladi. Suvi qurib qolgan dengizdagi muz tog‘larining o‘zginasi…

— Zo‘r qizaloq edi-da, qiyomat! — Biggs shishani keng dahaniga to‘nkardi. — Qanchasini ko‘rdim — bittasi ham unaqa emasdi! Havoni Biggsning badanidan taralayotgan terning qo‘lansa hidi tutdi.

Spender gulxan o‘chguncha boshqa shox-shabba tashlamadi.

— Hoy Spender, uxlab qoldingmi, nima balo, o‘tindan tashlasang-chi! — qichqirdi Biggs va yana shishani so‘ra boshladi. — Ana shunaqa, bir kuni tunda biz Ginni bilan…

— Kosmonavtlardan Shenke ismli biri akkordeonini olib keldi-da, qornini urib qoqqan edi, bir dunyo chang ko‘tarildi.

— E-e, eh! — o‘kirdi u. — O’ynab-kulganing qoladi!

— Oh-hoh-ho! — bo‘shagan likopchalarini itqitib qolganlar unga jo‘r bo‘ldi.

Uchalasi bir qator bo‘lib oldi-da, burlesk qizlariga o‘xshab, lapar aytib qichqirgancha oyoqlarini o‘ynata ketishdi. Yana biror narsa o‘ynab berishni talab qilib, boshqalar chapak chalishdi. Cheroki ko‘ylagini yechib tashladi-da, ter qoplagan badanini yaltiratgancha chir aylana boshladi. Oydinning kumush nurlaridan uning kalta olingan sochi yaltirar, archilgan tuxumdek silliq yuzlari yalt-yalt qilardi.

Shamol qurib qolgan dengiz tubidagi yengil tumanni haydar edi, tog‘lardan ulkan qoyalar kumushrang raketaga va mo‘‘jazgina gulxanga ko‘z uzmay qarab turardi.

Shovqin-suron tobora avj olmoqda, raqqoslar soni ko‘paymoqda edi, kimdir zo‘r berib sibizg‘a chalar, yana biri papiros qog‘oziga o‘ralgan nayga puflar edi. Yana yigirmatacha shisha ochilib, ichilib ketdi. Biggs atrofda chayqalib aylanar va qo‘llarini silkitib, o‘yinga dirijerlik qilishga urinardi.

— Komandir, davraga! — qichqirdi Cheroki kapitanga va qo‘shiqni ola ketdi.

Kapitanning raqs tushishidan boshqa iloji qolmadi. U istamaygina raqs tusha boshladi. Uning sira chehrasi yorishmayotgandi. Spender unga qarab o‘ylardi: “Sho‘rlik! Bu qanday tun bo‘ldi? Nima qilishayotganini ham bilishmaydi-ya. Parvozdan oldin ularga bir yo‘l-yo‘riq berib qo‘ymasa, o‘zining loaqal dastlabki kunlarida Marsda risoladagidek tutishni tushuntirib qo‘ymasa bo‘lmaydi”.

— Bas, — kapitan davradan chiqdi-da, charchaganini bahona qilib o‘tirib oldi.

Spender kapitanning ko‘ksiga qaradi. Charchagan odamning ko‘kragi ko‘tarilib tushmas edimi.

Yuzida ham terdan asar yo‘q.

Akkordeon, garmon, musallas, qiyqiriqlar, raqs, hayqiriqlar, g‘ala-g‘ovur, idishlarning jangir-jungiri, qah-qah urib kulishlar.

Biggs chayqala-chayqala Mars kanali sohiliga bordi. U o‘zi bilan oltita bo‘shagan shishani olib olgan edi va bittama-bitta ularni chuqur moviy suvga irg‘ita boshladi. Cho‘kib ketayotib, shishalar qulq-qulq qilgan ovoz chiqarar edi.

— Men seni la’natlayman, la’natlayman, la’natlayman… — Chuldirab dedi Biggs. — Biggs, Biggs nomi bilan la’natlayman, ey Biggs kanali…

Kimdir qimirlashga ulgurishdan avval Spender shartta oyoqqa turdi-da, gulxan ustidan sakrab o‘tib, Biggs tomonga chopib ketdi. U avval Biggsning og‘ziga, keyin esa qulog‘iga zarba tushirdi. Biggs chayqalib ketdi-da, to‘g‘ri borib suvga quladi. Suv shaloplab ketdi. Biggsning tirmashib qaytib chiqishini kutgancha Spender jim qarab turdi. Biroq bu paytda boshqalar ham yetib kelib, — Biggsning qo‘lidan tortib chiqara boshlashgan edi.

— Hoy Spender, senga nima bo‘ldi o‘zi? Nega unday qilasan? — Gapning tagiga yetmoqchi bo‘lar edi ular.

Biggs qirg‘oqqa chiqib oldi-da, oyoqqa turdi, suv egnidan shildirab oqib, tosh plita ustiga tusha boshladi. U Spenderni ushlab turganlarini darhol payqadi.

— Xo‘sh, — dedi u va oldinga bir qadam tashladi.

— Bas qil! — o‘shqirdi kapitan Uaylder.

Spenderni qo‘yib yuborishdi. Biggs kapitanga qaragancha qimir etmay turardi.

— Bo‘pti, Biggs. Kiyimlaringni almashtirib ol. Sizlar esa, yigitlar, o‘yin-kulgini davom ettirishlaring mumkin! Spender, yur men bilan!

Xursandchilik yana boshlanib ketdi. Uaylder bir chetga o‘tdi-da, Spenderga burildi.

— Gap nimadaligini balki siz tushuntirib berarsiz? — dedi u.

Spender kanalga qaradi.

— Bilmadim. Vijdonim chidamadi. Biggsni deb. Barchamizni deb, mana bu g‘ala-g‘ovurni deb. Ey xudo, bu qanday bedodlik!

— Sayohat cho‘zilib ketdi. Ular bir dillarini yozib olmasa bo‘lmasdi.

— Lekin ularning hurmati qani, komandir? Odob tuyg‘usi qani?

— Siz charchabsiz, Spender, endi narsalarga sal boshqacha qaraydigan bo‘lib qolibsiz. Ellik dollar jarima to‘lab qo‘ying.

— Xo‘p bo‘ladi, komandir. Ammo biz ahmoqlarni qirib tashlayotganimizni Ularning ko‘rib turganini o‘ylasam, o‘zimni tutolmay qolaman.

— Ular deganingiz kimlar?

— Marsliklar, ho tirik, ho o‘lik bo‘lsin, baribir emasmi?

— Shubhasiz, o‘liklar, — javob berdi kapitan. — Bizning bu yerdaligimizni Ular bilishadi deb o‘ylaysizmi?

— Yangining paydo bo‘lishi haqida eski har doim hech narsa bilmaydi deysizmi?

— Qaydam? Siz ruhlarga ishonasiz, chamasi?

— Men mehnat bilan qilingan narsalarga ishonaman. Chor atrofda esa bu yerda qancha narsa qilingani yaqqol ko‘rinib turibdi. Bu yerda ko‘chalar bor, uylar ham bor, kitoblar ham bor, ehtimol, keng kanallar, soatli minoralar, garchi otlar uchun bo‘lmasa-da, suvloqlar ham bordir, ular, qandaydir uy hayvonlari, deylik, o‘n ikki oyoqli bir jonzot bo‘ladimi, biz qayoqdan bilib o‘tiribmiz, o‘shalar uchun.

Qayoqqa qaramang, hamma joyda foydalanilgan narsalar va inshootlar. Ularga teginishgan, ularni ko‘p asrlar davomida iste’mol qilishgan. Mendan so‘rang-a, foydalangan odamlar ularning ichiga qo‘ygan buyumlar qalbiga men ishonamanmi yo yo‘qmi? — men “ha” deb javob bergan bo‘lardim.

Ular bo‘lsa, atrofimizda — har qaysisining o‘z vazifasi bo‘lgan narsalar. O’z nomlari bo‘lgan tog‘lar. Bu narsalardan foydalanib biz o‘zimizni, albatta, noqulay sezamiz. Tog‘larning nomlari ham bizga qanaqadir g‘alati eshitiladi — biz ularni hisobdan o‘chirib tashlaymiz, qadimgi nomlarga bo‘lsa, jin ham urmagan, allaqaerda makon va zamonda mavjud ular, kim uchundir tog‘lar, ular haqidagi tasavvurlar aynan o‘sha nomlar bilan bog‘liq bo‘lgan. Kanallarga, shaharlarga, cho‘qqilarga biz bergan nomlar ulardan goh silkingandagi suvdek to‘zib ketadi. Biz Mars bilan har qancha daxldorlik qilmaylik, baribir haqiqiy munosabat hech qachon qaror topishi mumkin emas. Oxir-oqibat, bu bizni jinni qilib qo‘yadi va bilasizmi, biz Marsni nima qilamiz? Biz uning ichak-chavog‘ini ag‘dar-to‘ntar qilamiz, terisini shilamiz va o‘zimizning didimizga qarab boshqatdan kiyim bichamiz.

— Biz Marsni vayron qilmaymiz, — dedi kapitan. — U haddan tashqari buyuk va ulug‘vor.

— Iymoningiz komilmi? Biz yerliklarda buyuk va go‘zal narsalarni vayron qilish iste’dodi bor. Agar biz Misrda Qarnoq ehromi xarobalari orasida tamaddixona ochmagan bo‘lsak, buning sababi shundaki, xarobalar qiyalikda joylashgan va u yerda tijorat ishlari yurishmaydi. Ammo Misr sayyoramizning bir bo‘lagi, xolos. Bu yerda esa — bu yerda hamma narsa qadimiy, hamma narsa bir-biriga o‘xshamaydi. Biz bu yerda bir joyda turib olamiz-da, bu olamni rasvoi raddi ma’raka qilamiz.

Mana bu kanalni Rokfeller sharafiga nomlaymiz, mana bu toqqa qirol Georg nomini beramiz, dengizni Dyupon dengizi deb atay boshlaymiz, hov anovi yerda Ruzvelt, Linkoln va Kulij shaharlari bo‘ladi, lekin bularning barchasi noto‘g‘ri bo‘ladi, chunki har bir joyning o‘z xususiy nomi bor.

— Bu endi, siz qadimshunoslarning ishingiz, eski nomlarni kavlab topasizlar, bizlar-chi, biz xo‘p deymiz-da, ulardan foydalanaveramiz.

— Bizga o‘xshagan bir hovuch odamlar — barcha ishbilarmonlar va trestrlarga qarshimi? — Spender ma’dandan quyilgan tog‘larga qaradi. — Ular bu yerda paydo bo‘lganimizni, ularni rasvoi raddi ma’raka qilishimizni biladilar; bizni yomon ko‘rganlaricha ham bor-da.

Kapitan boshini chayqadi.

— Bu yerda yomon ko‘rish degan narsa yo‘q. — U shamolga qulog‘ini tutdi. — Ularning shaharlariga qarab fikr qiladigan bo‘lsak, ular yaxshi, chiroyli, dono odamlar bo‘lganlar. Ular o‘z taqdirlaridan rozi bo‘lganlar. Binobarin, nom-nishonsiz qirilib ketishlariga ham rozi bo‘lganlar, alam ustida oxirida hech qanday qirg‘inbarot urush ochishni xayollariga keltirmaganlar. O’z shaharlarini nest-nobud qilib o‘tirmaganlar. Biz shu paytgacha ko‘rgan barcha shaharlar to‘la-to‘kis saqlanib qolgan. O’ylashimcha, biz ularga o‘tloqda, maysazorda o‘ynab yurgan bolalarchalik ham xalaqit berayotganimiz yo‘q, — boladan nimani ham talab qilib bo‘lardi? Kim biladi deysiz, balki oxir-oqibatda bizni yaxshi tomonga o‘zgartirib yuborar. Biggs bizga mana bu ko‘ngilxushlikni tiqishtirguncha odamlarimizning odatdan tashqari xulq-atvorlariga hech e’tibor qildingizmi, Spender? Ular o‘zlarini qanchalik odobli, hattoki hadikli tutdilar! Bo‘lmasa-chi, bular bilan yuzma-yuz turib, shu narsani darhol fahmlaysanki, biz u qadar kuchli emasmiz. Biz bor-yo‘g‘i kalta ishton kiygan bolalarmiz, shovqintalab va qo‘nim topmas bolalar, ular o‘z raketachalari va atom qo‘g‘irchoqlari bilan o‘ynashdan boshqani bilmaydilar. Ammo qachondir Yer xuddi hozirgi Marsga o‘xshab qolgusidir. Binobarin, Mars bizni hushyor qilib qo‘yadi. Tamaddun tarixi bo‘yicha tayyor ko‘rgazmali qurol. Foydali saboq. Endi esa — boshingizni g‘oz tuting! Borib kayf-safo qilaylik. Ha. Jarima o‘z kuchida qoladi.

Biroq ko‘ngilxushlik tatimaydi. O’lik dengizdan qattiq shamol esa boshlaydi. U fazogirlar atrofida, kapitan va Jeff Spender atrofida uyur hosil qilar edi, ular sheriklari oldiga qaytib borishayotgan edi.

Shamol changni to‘zitar va charaqlagan raketani siypab o‘tar, akkordeonni chertar edi, chang almisoqdan qolgan sibizg‘ani qopladi. U kishilarning ko‘zlariga kirar va shamoldan havoda baland pardalarda allaqanday kuy sado berar edi. Birdan shamol qanday boshlangan bo‘lsa, shunday tindi.

Ammo ko‘ngilxushlik ham tingan edi.

Odamlar loqayd tim-qora osmon ostida harakatsiz qotib qoldilar.

— Qani yigitlar, bo‘linglar! — Top-toza, quruq kiyimda Biggs Spender qaramaslikka harakat qilib, raketadan sakrab chiqdi. Uning ovozini go‘yo hech kim eshitmagandek javobsiz qolaverdi. Go‘yo atrofda hech kim yo‘qdek. — Hammalaring bu yoqqa kelinglar!

Hech kim joyidan qimir etmadi.

— Hoy Uayti, sibizg‘ang qani?

Uayti qandaydir kuyni puflab chaldi. Sibizg‘adan soxta va beo‘xshov ovoz chiqdi. Uayti sibizg‘ani siltab, so‘lakni tushirdi-da, uni cho‘ntagiga joyladi.

— Bu qanaqasi, azaga kelganmisizlar? — tinib-tinchimasdi Biggs.

Kimdir akkordeonni mahkam quchoqlab olgan edi. U o‘layotgan jonivorga o‘xshab bo‘g‘iq ovoz chiqardi. Bor-yo‘g‘i shu.

— Bo‘pti, unda biz shisha bilan ikkalamiz ko‘ngilxushlik qilamiz. — Biggs raketaga suyanib o‘tirib oldi-da, cho‘ntak flyajkasini og‘ziga olib bordi.

Spender undan ko‘zini uzmasdi. Uzoq qimir etmay turdi. Keyin uning barmoqlari ohista, sekinlik bilan titrayotgan soni bo‘ylab yuqoriga o‘rladi, to‘pponchani paypasladi va charm g‘ilofni silay boshladi.

— Kim xohlasa, men bilan shaharga borishi mumkin, — e’lon qildi kapitan. — Raketa yonida qo‘riqchi qoldiramiz-da, qurol olib olamiz — har ehtimolga qarshi.

Xohlovchilar safga tizilishdi va tartib bilan o‘zlarini sanab chiqishdi. Safga kelib qo‘shilgan Biggs bilan ular o‘n to‘rtta bo‘lishdi, Biggs hamon xoxolab kular va shishani silkitar edi. Olti odam qoladigan bo‘ldi.

— Qani, ketdik! — bo‘kirdi Biggs.

Dasta indamay sutdek oydin vodiydan odimlab ketdi. Ular bir-birini quvib kelayotgan ikki oy nuridan charog‘on mudroq-o‘lik shahar chekkasiga kelishdi. Ularning oyoqlari ostidan cho‘zilgan soyalar qo‘shaloq edi. Bir necha daqiqagacha fazogirlar nafaslarini ichlariga yutib turdilar. Ana-mana bu hayotsiz shaharda nimadir qimirlashini, qandaydir xira ko‘lka paydo bo‘lishini, hosilsiz dengiz tubidan asl zoti noma’lum bo‘lgan otda zirh va sovutlarga burkangan keksa chavandoz arvohning ot qo‘yib kelishini kutar edilar.

Spenderning tasavvuri huvillagan shahar ko‘chalariga jon kiritmoqda edi. Xiyobonlardan, to‘s bosgan toshlardan odamlarning arvohlari moviy nur taratib yurib kelar, anglab bo‘lmas g‘udranishlar, g‘alati jonivorlar kulrang qizg‘ish qumda o‘qdek uchib chopar edilar. Har bir derazada kimdir turar va deraza rahidan egilgancha, xuddi abadiyat suviga g‘arq bo‘lgandek, asta qo‘lini uzatar, oyning kumush nurlariga cho‘milgan minora tagidagi tubsiz bo‘shliqda harakat qilayotgan qandaydir ko‘lankalarga qo‘l siltar edilar, uning yuragi qandaydir musiqa tovushini eshitgandek bo‘ldi va Spender bunday tovush beruvchi cholg‘u sozi qanaqaligini tasavvur qilishga urinib ko‘rdi… Shahar arvohlarga limmo-lim edi.

— Hoy, kim bor? — qichqirdi Biggs qaddini g‘oz tutib va kaftlarini og‘ziga karnay qilib. — Hoy, bu shaharda jon zoti bormi, ovoz bering!

— Biggs! — dedi kapitan. Biggs jim bo‘ldi.

Ular tosh taxtalar yotqizilgan ko‘chalarga qadam bosishdi. Endi ular shivirlab gaplashishar edi, chunki ular go‘yo ochiq osmon ostidagi ulkan qiroatxonaga yoki bosh uzra yorqin yulduzlar-u, shabada esib turgan dahmaga kirib qolgandek his etmoqda edilar o‘zlarini. Kapitan ovozini ko‘tarmay gapirardi. U shahar aholisi qayoqqa ketganini, ular qanaqa odamlar bo‘lganini, ularga qanday qurollar hukmronlik qilganini, ular nimadan qirilib ketganini bilishni istardi. U past ovozda savollar berardi: ular bunday asriy shaharni qanday qurishdi ekan? Ular Yerda bo‘lishganmikan? O’n ming yillar muqaddam yerliklarga shular nasl qoldirganmikan? Ular ham bizdek sevib, yomon ko‘rishganmikan? Ular ham ahmoqlikka yo‘l qo‘yishganda bizdek holga tushishganmikan?

Ular tosh qotib qolishdi. Oylar bamisoli ularni sehrlab, muzlatib qo‘ygandek edi; yengil shamol ularni yelpir edi.

— Lord Bayron, — dedi Jeff Spender.

— Qanaqa Lord? — kapitan unga burildi.

Lord Bayron, shoir, XIX asrda yashagan. Juda ilgari u bir she’r yozgan edi. Bu she’r mana bu shaharga juda ham mos keladi va marsliklar his qilishlari kerak bo‘lgan tuyg‘ularni ifoda etar edi. Agar uni his qiladigan bitta-yarimta odam bu yerda qolgan bo‘lsa! Bunday she’rlarni so‘nggi marslik shoir yozishi mumkin edi.

Odamlar qimir etmay turishardi. Ularning soyalari ham qotib qolgan edi.

— Bu qanday she’r ekan? — so‘radi kapitan.

Spender og‘irligini ikkinchi oyog‘iga soldi, qo‘lini ko‘tardi, nimanidir eslagan bo‘ldi, bir lahza ko‘zini qisib turdi, keyin u past ovozda shoshmasdan she’rni o‘qishga tushdi, hamma undan ko‘z uzmay tinglay boshladi:

Shahar kumushrang tusda, baland, unsiz. Odamlarning nigohi oyga qadaldi.

Yerliklar shahar markazida unsiz turar edilar. Tun osmoni ochiq va bulutsiz edi. Shamolning hushtagidan boshqa tiq etgan tovush yo‘q edi. Ularning ro‘parasida maydon yastanib yotardi. Koshin uzra qadimgi jonivorlar va odamlarning suratlari aks ettirilgan. Ular tik turgancha tomosha qilar edilar.

Biggs birdan o‘xchidi. Ko‘zlari xiralaщdi. Qo‘lini og‘ziga bosdi-da, vujudi titrab yutindi, ko‘zlarini qisdi, ikki bukilib qoldi, og‘ziga quyuq bir narsa to‘lib qayd qilib yubordi, qayd qilgan narsasi shalop etib koshin ustiga tushdi-da, suratlarni qoplab oldi. Bu hol ikki marta takrorlandi. Muzdek havoda achchiq musallas hidi anqidi. Hech kim Biggsga yordam bergani joyidan qimirlamadi. U hamon qayt qilardi.

Spender unga bir qarab qo‘ydi-da, orqasiga burilib, u yerdan ketdi. U bir o‘zi oy yoritib turgan shahar ko‘chalari bo‘ylab yurib borar va do‘stlariga qayrilib qaramaslik uchun hech joyda to‘xtamayotgan edi.

Ular tonggi soat to‘rtdagina uxlagani yotishdi. Adyolga cho‘zilishdi-da, ko‘zlarini yumishdi va bir maromda nafas ola boshlashdi. Kapitan Uaylder gulxan yonida o‘tirib, unga shox-shabbalar tashlar edi.

Ikki soat o‘tgach, Mak-Klyur ko‘zlarini ochdi.

— Uxlamayapsizmi, komandir?

— Spenderni kutayapman. — Kapitan zaifgina jilmaydi.

Mak-Klyur o‘ylab qoldi.

— Bilasizmi, komandir, nazarimda u kelmaydigandek. Nimagaligini o‘zim bilmayman-u, ammo ko‘nglim shuni sezib turibdi. U kelmaydi.

Mak-Klyur boshqa yonboshiga ag‘darildi. Olov chirsillab uchqun sachratdi-da, o‘chib qoldi.

Oradan bir hafta o‘tdi, Spenderdan esa dom-darak yo‘q edi. Kapitan uni qidirgani bir qancha dastalar yubordi, lekin ular qaytib kelishdi-da, qayoqqa g‘oyib bo‘lganiga aqlimiz yetmay qoldi, deb aytishdi. Hechqisi yo‘q, sayoqlanib yurib-yurib o‘z oyog‘i bilan qaytib keladi. O’zi sayoq va betayin bir odam edi. Ketsa ketib o‘lmaydimi.

Kapitan indamadi, biroq hammasini kema jurnaliga yozib qo‘ydi…

Bir kuni erta bilan — bu dushanba ham yoki seshanba ham, yoki Marsning boshqa har qanday kuni bo‘lishi mumkin edi — Biggs yuzini oftobga tutgancha va oyoqlarini muzdek suvda o‘ynatgancha kanal qirg‘og‘ida o‘tirardi.

Kanal bo‘yidan bir odam kelardi. Uning soyasi Biggsga tushdi. Biggs ko‘zlarini ochdi.

— O’, alhazar! — deb yubordi Biggs.

— Men seni o‘ldiraman.

— Qo‘ysang-chi bu ahmoqona hazilingni, Spender.

— O’rningdan tur, erkaklardek o‘l!

— Xudo haqqi, to‘pponchangni ol.

Spender to‘pponcha tepkisini faqat bir marta bosdi. Bir lahza burun kanal qirg‘og‘ida o‘tirgan Biggs asta oldinga egildi-da, suvga qulab tushdi. O’q ovozi xuddi yaproq shitiridek, zaif g‘o‘ng‘illashdek juda past edi. Jasad asta, tanho, tinch oqayotgan kanal suviga tushdi-da, bosiq «bilq» etgan tovush chiqarib, ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.

Spender to‘pponchani g‘ilofga soldi-da, tovushsiz odimlab nari ketdi. Mars uzra quyosh charaqlab turardi, uning nurlari Spenderning qo‘llarini kuydirar, qo‘rg‘oshinday yaltiroq yuzini jizillatar edi. U chopmayotgandi, go‘yo o‘tgan galdan buyon hech narsa o‘zgarmagandek, agar hozir kunduz ekanini hisobga olmaganda, bemalol ketib borar edi. U raketa yoniga bordi; bir necha odam bostirma tagida kema oshpazi qo‘yib ketgan nonushtaning changini chiqarmoqda edi.

— Ana, O’lg‘iz Bo‘rimiz kelib qoldi, — dedi kimdir.

— Kel, Spender! Ko‘rishmaganimizga ham ancha bo‘ldi-ya!

Stolda o‘tirgan to‘rtovlon ularga indamay qarab turgan kishiga tikilishdi.

— Senga bu la’nati xarobalarni xudo berib qoldi-da, — kinoyali jilmayib dedi oshpaz, tovoqdagi qop-qora suyuqlikni aralashtirar ekan. — Qaranglar, suyaklari sanalib turgan och ko‘ppakdan farqi qolmabdi.

— Bo‘lsa bordir. Men bir narsani aniqlashim kerak edi. Agar shu atrofda marslikni ko‘rib qoldim, desam, nima degan bo‘lar edilaring?

To‘rttala fazogir sanchqilarini bir chetga qo‘yishdi.

— Marslik? Qaerda?

— Bu muhim emas. Sizlarga bitta savol bersam maylimi? Agar mamlakatingizga begona odamlar kirib kelib, hamma narsani ag‘dar-to‘ntar qila boshlasa, marslikning o‘rnida siz bo‘lganingizda o‘zingizni qanday his etar edingiz?

— Qanday his etishimni men yaxshi bilaman, — dedi Cheroki. — Tomirimda cheroklar qabilasi qoni oqadi. Bobom Oklaxoma tarixidan ko‘p narsalar gapirib bergan edi. Men sizlarga aytsam, agar bu yerda marsliklar qolgan bo‘lsa, men ularni tushunaman.

— Sizlar-chi? — ehtiyotkorlik bilan so‘radi boshqalardan.

Hech kim hech narsa deb javob bermadi. O’rtaga o‘zgacha bir sukunat cho‘kdi. Go‘yo topishmoq aytildi-yu, “topgan topaloqniki” qabilidagi bir holat edi. Topgan olib ketaveradi-yu, qolganlar qulog‘ini ushlab qolaveradi.

— Shunaqa gaplar, — dedi Spender. — Men marslikni uchratib qoldim.

Ular Spenderga ishonqiramay qarab turishardi.

— Hov anavi yerda, o‘lik qishloqlardan birida Uni uchrataman deb sira o‘ylamagandim ham. Aqalli qidirganim ham yo‘q. Bilmadim, u yerda u nima qilayotgan ekan. Shu haftada men bir kichikroq shaharchada yashadim, qadimgi yozuvlarni o‘rganishga harakat qildim, ularning qadimgi san’atlarini tadqiq qildim. Kelib-kelib bir kun bir marslikni ko‘rib qoldim. U bir lahzagina ko‘rinib turdi-da, o‘sha zahoti g‘oyib bo‘ldi. Shundan keyin ikki kungacha ko‘rinmay ketdi. Yanagi kelganida men yozuvlarni tadqiq qilib o‘tirardim. Bu bir necha bor takrorlandi, har gal u yaqinroqda paydo bo‘lar edi. Men mars tilini o‘rganib olgan kunda, — bu haddan tashqari oddiy edi, menga piktogrammalar yordam berar edi — marslik shundoq qarshimda paydo bo‘ldi-da: “Menga boshmoqlaringizni bering”, dedi. Men unga boshmoqlarimni berdim, u esa bunday dedi: “Endi egningizdagi hamma kiyimingizni bering”. Men hamma kiyimimni yechib berdim, u yana: “To‘pponchangizni bering” dedi. To‘pponchamni berdim.

Shunda u: “Endi men bilan yuring-da, nima bo‘lishini tomosha qiling”, dedi. Shunday qilib, marslik lagerga ketdi, xullas, u mana shu yerda.

— Men hech qanaqa marslikni ko‘rmayapman, — e’tiroz bildirdi Cheroki.

— Afsus.

Spender g‘ilofdan to‘pponchani oldi. Past g‘o‘ng‘illash eshitildi. Birinchi o‘q chapdan eng chekkadagi odamga borib tegdi. Ikkinchi va uchinchi o‘q esa o‘ngdan chetdagi va o‘rtada o‘tirgan kishilarga borib tegdi. Oshpaz qo‘rqib gulxandan o‘girildi va to‘rtinchi o‘q unga borib tegdi. U yuztuban olov ichiga qulab tushdi va qimirlamay yotib qoldi, kiyimlari esa gurillab yondi.

Quyosh nuriga cho‘mgancha raketa g‘oz turar edi. Stolda uch kishi o‘tirar, qo‘llari esa allaqachon sovib qolgan nonushtali likopchalar yonida turardi. Omon qolgan birgina Cheroki gap nimadaligini anglayolmay Spenderga qaradi.

— Men bilan yurishing mumkin, — dedi Spender.

Cheroki hech nima deb javob bermadi.

— Quloq sol, men seni o‘z davramga olaman. — Spender kuta boshladi.

Nihoyat Cheroki tilga kirdi.

— Sen ularni o‘ldirding, — dedi u va ro‘parasida o‘tirganlarga bazo‘r qarab qo‘ydi.

— Ular shunga munosib edilar.

— Esingni yebsan!

— Ehtimol. Lekin sen men bilan yurishing mumkin.

— Sen bilan — nimaga? — qichqirdi Cheroki yuzidan rangi qochgan, ko‘zlaridan yosh tirqiragancha.

— Yo‘qol ko‘zimdan!

Spenderning yuzi ko‘kardi.

— Hech bo‘lmaganda sen meni tushunarsan, deb o‘ylagandim.

— Yo‘qol! — Cherokining qo‘li to‘pponchaga cho‘zildi.

Spender oxirgi marta o‘q uzdi. Cheroki boshqa qimir etmay qoldi.

Lekin Spender harakatga keldi. U terlagan yuzini kafti bilan siladi. U raketaga qaradi va shu zahoti badani qalt-qalt titray ketdi. Titragani shunchalik ediki, sal bo‘lmasa qulab tusha yozdi. Uning yuzi gipnozdan keyingi yoki g‘alati tush ko‘rib uyg‘ongan odamning yuziga o‘xshab ketar edi. Titrog‘ini bosish uchun u o‘tirib oldi.

— Bas qil! Hoziroq! — buyurdi o‘z vujudiga.

Har bir hujayrasi qaqshab titrar edi.

— Bas qil dedim!

Eng so‘nggi titroqni ham siqib chiqarib tashlash uchun u a’zoyi-badanini iroda iskanjasi bilan qattiq qisdi. Endi qo‘llari itoatkor tizzalari uzra tinchgina yotar edi.

U o‘rnidan turdi va shoshmaygina ortmoqlangan oziq-ovqatli xaltachasini orqasiga qulayroq joylab oldi. Bir lahzagina uning qo‘llari yana titrab ketdi, biroq Spender juda qat’iy ravishda: “Yo‘q!” deb buyruq berdi va titroq o‘sha zahoti o‘tib ketdi. So‘ng bitta-bitta odimlab cho‘g‘dek qizil qoyalar orasida bir o‘zi ko‘zdan g‘oyib bo‘ldi.

Olov purkagan quyosh tobora yuqoriga o‘rlab borardi. Bir soatdan keyin kapitan nonushta qilgani raketa ichidan chiqib keldi. U fazogirlar bilan salomlashish uchun og‘iz ochmoqchi ham bo‘lgan ediki, havoda to‘pponcha tutunining yengil hidini payqab, to‘xtab qoldi. Qarasa, oshpaz gavdasi bilan gulxanni qoplab yerda yotibdi. To‘rttala fazogir esa sovib qolgan nonushta oldida o‘tirardi.

Trapdan Parkxill va yana ikki odam tushib keldi. Kapitan ularning yo‘lini to‘sib turar ekan, ko‘zlarini stolda unsiz o‘tirgan odamlardan, ularning gavdalarini g‘alati tutib turishlaridan ololmayotgan edi.

— Hamma odamlarni yig‘ing! — buyruq berdi kapitan.

Parkxill kanal yoqalab yugurib ketdi.

Kapitan qo‘li bilan Cherokini turtdi. Cheroki asta bukildi-da, stuldan yiqilib tushdi. Quyosh nurlaridan uning qattiq sochlari va yuzi yorishib ketdi.

Ekipaj to‘plandi.

— Kim yo‘q?

— Yana o‘sha Spender yo‘q. Biggsni kanaldan topolmadik.

— Spender!

Kapitan uchlari quyoshli osmonga qadalgan tog‘larga qarab qo‘ydi. Quyoshda uning tirjaygan tishlari charaqlab ketdi.

— Jin ursin uni, — horg‘in dedi kapitan. — Nega u mening oldimga kelmadi, u bilan o‘zim gaplashib qo‘yardim.

— Yo‘q, u bilan men gaplashib qo‘yardim! — qichqirdi Parkxill ko‘zlari g‘azabdan chaqnab. — Boshini yorib, miyasining qatig‘ini chiqarardim.

Kapitan Uaylder boshi bilan imlab ikkalasini chaqirdi.

— Belkuraklarni olinglar, — dedi u. Jaziramada yer kavlash o‘limdan qiyin edi. Qurib qolgan dengizdan issiq shamol esar, yuzga changni keltirib urar edi, kapitan bo‘lsa, Injilni varaqlardi. Biroq u kitobni yopdi va belkuraklardan matoga o‘ralgan badanlarga qum ohista shuvullab to‘kila boshladi.

Ular raketa oldiga qaytib borishdi, vintovkalarining zatvorlarini sharaqlatishdi, kamarlariga orqadan granatalar bog‘lab olishdi, to‘pponchaning g‘ilofdan oson sug‘urib olinishini tekshirib ko‘rishdi. Har bir kishiga tog‘ning ma’lum bir joyi ajratilgan edi. Kapitan kim qayoqqa borishini aytib turdi, u ovozini ko‘tarmas, qo‘llari holsiz osilib turardi, qo‘llarini deyarli qimirlatmas edi.

— Ketdik, — dedi u.

Spender vohaning turli chekkalarida chang bulutlari ko‘tarilishini ko‘rib turardi va ta’qib barcha qoidalarga binoan boshlanganini tushundi. U o‘qib turgan yassi kumush kitobini qo‘ydi-da, katta tosh ustiga joylashib o‘tirib oldi. Kitob sahifalari papiros qog‘ozidek nafis, qo‘lda zarhal va qora chiziqlar bilan ishlangan suratli kumush varaqlardan iborat edi. Bu o‘n ming yil ilgarigi, ular uncha katta bo‘lmagan mars qishlog‘ining bir villasida topgan falsafiy risola edi. Spender kitobdan ajralgisi kelmasdi.

U hatto avvaliga: “Arzirmikan? Nima bo‘lsa bo‘ldi, ular kelib meni o‘ldirmagunlaricha o‘tirib, Injil o‘qiyveraman”, deb o‘yladi.

Ertalab u olti odamni otib o‘ldirgandan keyin o‘zini yolg‘iz his etdi, so‘ng ko‘ngli behuzur bo‘ldi va nihoyat vujudini g‘alati xotirjamlik egalladi, ammo bu tuyg‘u ham tez o‘tib ketdi, chunki ta’qibchilarning yo‘lini bildiruvchi changni ko‘rgach, uni yana ayovsiz tuyg‘ular chulg‘adi.

U safar flyagasidan muzdek suv ho‘pladi. Keyin o‘rnidan turdi, kerishdi, esnadi va uni qurshab turgan vohadagi allalovchi sukunatga quloq tutdi. Eh, u va u yoqdan, Yerdan kelgan yana bir necha odam bu yerga kelib o‘rnashib, beg‘am, betashvish yashaganlarida, qandoq yaxshi bo‘lar edi-ya…

Spender bir qo‘liga kitobni oldi, ikkinchisiga esa to‘pponchani. Ro‘parada tagida oppoq toshchalar ko‘rinib turgan, qirg‘oqlarini yirik-yirik xarsanglar qoplagan tezoqar daryo shovullardi. U toshlar ustida yechindi-da, badanini chaygani suvga tushdi. Shoshmasdan suvda yuvinib-chayinib oldi-da, yana chiqib kiyimlarini kiydi va to‘pponchani qo‘liga oldi.

Dastlabki o‘q ovozlari kunduzgi soat uchlarda yangradi. Bu paytga kelib Spender baland tog‘larga chiqib ketgan edi. Orqadan uni ta’qib qilib kelar edilar. Uch mars tog‘ shaharchasi ortda qoldi.

Ularning tepasida marsliklarning villalari yoyilib yotar edi. Yam-yashil o‘tloqlar va tezoqar daryochalardan zavqlangan qadimgi marsliklar toshtaxtalardan hovuzlar barpo etgan, kutubxonalar qurgan, favvoralari shaldirab turgan bog‘lar bunyod etgan edilar. Spender yarim soatcha yomg‘ir suviga to‘lgan hovuzda ta’qibchilarning yaqinlashishini kutib, cho‘milib oldi.

Villadan chiqib ketar ekan, uning qulog‘iga o‘q ovozi chalindi. Orqa tomonda undan besh metrlar narida g‘isht mayda-mayda bo‘laklarga bo‘linib portladi. Spender yugurib qoya ortiga berkindi, o‘girilib, bir o‘q bilanoq ta’qibchilarning birini yer tishlatdi.

Uni ko‘rib olib, qo‘lga tushirishlarini Spender bilar edi. Chor atrofdan o‘rab olishadi-da, asta-sekin yaqinlashib kelaveradilar va qarabsizki, tamom-da. Ularning hatto shu paytgacha granata irg‘itmaganlari g‘alati. Kapitan Uaylder bir og‘iz aytsa, bo‘ldi edi…

“Meni tolqonga aylantirish uchun juda ham noziklik qilaman, — deya ko‘nglidan o‘tkazdi u. — Kapitanni shu narsa ushlab turibdi. U birgina tirqishcha bilan ishni tugatib qo‘ymoqchi bo‘layotir.

Ajabo… Mening sarishtagina o‘lishimni istayapti. Qonim to‘kilmasin deyapti. Nima uchun? Shuning uchunki, u meni tushunadi. Uning yigitlari jonini garovga qo‘yib, sabr qilayotgani shundan edi, ishqilib, bitta o‘q bilan boshimni nishonga olib, saranjom qilsa go‘rga edi. Shunday emasmi?”

Spenderning atrofidagi toshlarni irg‘itib, birin-ketin to‘qqiz-o‘n marta o‘q uzildi. Unga qarata ustalik bilan o‘q uzishardi, u hatto qo‘lidan qo‘ymay ushlab turgan kumush kitobdan nigohini ham uzmayotgandi.

Kapitan qo‘lida vintovka bilan quyoshning jazirama nurlari ostida panadan sakrab chiqdi. Spender to‘pponchasi bilan uni mo‘ljalga ola boshladi, biroq otishga shoshmayotgandi. Buning o‘rniga u boshqa nishonni tanladi va Uayd yotgan qoyaning cho‘qqisini uchirib yubordi. O’sha yoqdan ayanchli qichqiriq eshitildi.

Birdan kapitan qaddini g‘oz tutdi-da, oq ro‘molcha tutgan qo‘lini osmonga ko‘tardi. U o‘z odamlariga bir narsalar dedi va vintovkasini bir chetga qo‘yib, nishablikdan yuqoriga o‘rlab ketdi.

Spender bir oz kutib turdi, keyin to‘pponchasini shay tutgancha u ham oyoqqa turdi.

Kapitan uning oldiga keldi-da, Spenderga qaramaslikka harakat qilib, issiq toshga o‘tirdi.

Kapitanning qo‘li kurtkasi cho‘ntagiga cho‘zildi. Spender to‘pponchasini mahkamroq qisdi.

— Sigareta chekasanmi? — taklif qildi kapitan.

— Rahmat. — Spender bitta sigareta oldi.

— Gugurting bormi?

— Bor.

Ular chuqur sukunat ichida bir-ikki sigaret tutunini ichiga tortishdi.

— Kun issiq, — dedi kapitan.

— Juda ham.

— Qalay, yaxshi joylashib oldilaringmi?

— Zo‘r.

— Qancha turmoqchisizlar?

— O’n-o‘n beshta odamni yer tishlatishga qancha kerak bo‘lsa, o‘shancha.

— Ertalab qulay payt ekanida sizlar nega biz uchalamizni o‘ldirmadinglar? Bemalol shunday qilsalaring bo‘lar edi-ku?

— Bilaman. Kayfiyat yo‘q edi. Miyangda bir narsa g‘uvillab turganida o‘zingga-o‘zing pand bera boshlaysan. Bitta sen haqsan, boshqalar hammasi nohaq, deb o‘ylaysan. Lekin, men mana bu odamlarni o‘ldira boshlaganimda birdan ularning g‘irt ahmoqligini, ularga qo‘l ko‘tarib bekor qilganimni anglab qoldim. Kech angladim. Shundan keyin davom etishga ko‘nglim bo‘lmadi, o‘zimni yana aldash, g‘azabimni qo‘zg‘atish, kerakli kayfiyatni qayta tiklash uchun bu yerdan ketdim.

— Qayta tikladingizmi?

— Unchalik emas. Lekin shu ham yetarli.

Kapitan sigaretasini aylantirib qaray boshladi.

— Nega shunday qildingiz?

Spender xotirjam to‘pponchani oyoqlari yoniga qo‘ydi.

— Chunki men Marsda ko‘rganlarimni faqat orzu qilish mumkin, xolos. Ular biz yuz yil avval to‘xtatishimiz kerak bo‘lgan joyda to‘xtaganlar. Men ularning shaharlarini aylanib chiqa boshladim, bu xalqni bilib oldim va ularni o‘z ajdodlarim deb atashdan baxtli bo‘lar edim.

— Ha, ularning shaharlariga gap yo‘q. — Kapitan shaharlardan biriga boshi bilan ishora qildi.

— Gap faqat shundagina emas, albatta, ularning shaharlari yaxshi. Marsliklar o‘zlarining turmushlarini san’atkorona ifodalab qo‘ya olishgan. Amerikaliklarda san’at har doim alohida modda hisoblanadi, uning joyi — yuqorida, hardamxayol o‘g‘lining xonasida. Boshqalar uni yakshanbalik ulushlari, ta’bir joiz bo‘lsa, kimdir din bilan qorishiqda deb biladi. Marsliklarda esa hammasi bor — san’at ham, din ham va boshqalar ham…

— Ular bir narsaning tagiga yeta olishdi, deb o‘ylaysizmi?

— Albatta.

— Shuning uchun ham siz odamlarni o‘ldira boshlagansiz?

— Kichkinaligimda ota-onam meni o‘zlari bilan Mexiko-sitiga olib ketishdi. Otam o‘zini u yerda baqiroq, dimog‘dor tutganini hech esimdan chiqarolmayman. Onamga kelsak, uni u yerdagi odamlar kam yuvinadi, badani qora deb unchalik yoqtirishmasdi. Opam esa ular bilan umuman gaplashmasdi.

Bitta mengina ularga yoqib qolgan edim. Otam bilan onamning Marsga kelib qolsa o‘zlarini xuddi o‘shanday tutishlarini men juda yaxshi tasavvur qilaman. O’rtacha amerikalik har qanday g‘ayrioddiy narsaga burnini jiyirib qaraydi. Chikago tamg‘asi yo‘qmi, demak, bu hech narsaga yaramaydi.

Ko‘rdingizmi qanaqa! Ey xudo, shunaqayam bo‘ladimi! Urush-chi! Parvozimizdan oldin Kongressda yangragan nutqlar esingizdadir! Mabodo sayohat muvaffaqiyatli chiqsa, Marsda uch atom laboratoriyasi va atom bomba omborlari joylashtirishar emish-a! Bundan chiqdi, Mars tamom; barcha mo‘‘jizalar yo‘q bo‘lib ketadi. Xo‘sh, o‘zingiz ayting-chi, agar marslik Oq uy pollarini ho‘l qilib qo‘ysa, siz o‘zingizni qanday his qilgan bo‘lardingiz?

Kapitan churq etmay quloq solib turardi.

Spender gapida davom etdi:

— Qolgan galvarslar-chi? Tog‘ sanoati bosslari, sayohat byurosi… Ispaniyadan Kortes o‘zining yuvosh kompaniyasi bilan kelganida Meksikaga nima bo‘lgani esingizdami? Bu yuho taqvodor — iblislar qanday madaniyatni yo‘q qilib tashlashdi! Tarix Kortesni kechirmaydi.

— Bugun biz bilan odobli muomala qilishdi deb aytib bo‘lmaydi, — dedi kapitan.

— Mening ilojim qancha edi! Siz bilan bahslashaymi? Axir men bir o‘zimman — u yerda, Yerdagi bu ablah, yebto‘ymas butun bir galaga qarshi bir o‘zim-a. Ular bu yerda darhol o‘zlarining maraz atom bombalarini irg‘ita boshlaydilar, yangi urushlar uchun bazalarga yer talashadilar. Bu ham yetmagandek, bir sayyora kamlik qilib, boshqa sayyoralarning rasvosini chiqaradilar. Kallasiz vaysaqilar. Bu yerga kelganimda men o‘zimni faqat madaniyat deb atalmish bu balodan emas, ularning bu axloq-odobi, bu rasm-rusumlaridan ham qutulgandek bo‘lgan edim. Bu yerda endi menga ularning qonun-qoidalari-yu, tuzumlari daxl qilmaydi deb ishongandim. Barchalaringizni asfalasofilinga jo‘natib, o‘zim xon, ko‘lankam maydon bo‘lib yashasam bo‘laverardi.

— Lekin teskari bo‘lib chiqdi.

— Ha. Raketa yonida beshalasini yer tishlatganimda butunlay yangilana olmaganimni, haqiqiy marslik bo‘lolmaganimni angladim. Yerda senga yopishgan balodan osonlikcha qutulib bo‘lmas ekan.

Lekin men endi ikkilanmay qo‘ydim. Men hammangizni bitta qo‘ymay o‘ldiraman. Bu navbatdagi ekspeditsiyani jo‘natishni kam deganda besh yilga surib yuboradi. Bizning raketamiz yagona, boshqa bunaqasidan yo‘q. Yerda bizdan bir yil, bo‘lmasa ikki yil yangiliklar kutishadi va biz haqimizda ular hech narsa bilolmagach, ularga yangi ekspeditsiyani tayyorlash juda qimmatga tushadi. Raketani ikki barobar katta qilib ishlaydilar, yangi omadsizliklardan saqlanish uchun yuzlab ortiqcha omilkor konstruktsiyalar qiladilar.

— Hisob-kitobingiz chakki emas.

— Bordi-yu, siz yaxshi xabarlar bilan qaytib borsangiz, bu Marsga ommaviy bostirib kelishni tezlashtiradi. Shunda, xudo xohlasa, oltmish yoshgacha yashayman-da, har bir yangi ekspeditsiyani qarshi olaveraman. Har gal bittadan ortiq raketa yuborishmaydi — u ham yilda bir marta va ekipaj yigirma kishidan ortiq bo‘lmaydi, men, albatta, ular bilan do‘stlashib olaman, raketamiz to‘satdan portlab ketdi deyman, — men buni sizlarni biryoqlik qilib olgach, shu hafta ichidayoq portlataman, keyin esa ularning o‘zlarini yo‘q qilib yuboraman. Shu bilan yarim asrcha Marsni omon saqlab qolaman; yerliklar, ehtimol, ortiq urinmay qo‘yishadi. Tinmay yonadigan va tushib turadigan tseppelpilar qurilishiga odamlar qanday sovuqqonlik bilan qaragani esingizdadir?

— Hammasini miridan-sirigacha o‘ylabsiz, — iqror bo‘ldi kapitan.

— Xuddi shunday.

— Bir narsadan tashqari: bizlar juda ko‘pmiz. Bir soatdan keyin halqa yopiladi. Bir soatdan keyin siz murdaga aylanasiz.

— Men yerosti yo‘llarini ko‘rdim va shunday mustahkam bombapanalarni ko‘rdimki, siz ularni ikki dunyoda ham topolmaysiz. O’sha yoqqa boraman, bir necha hafta o‘tiraman. Sizning sabr kosangiz to‘ladi. Shunda men chiqaman-da, sizlarni yana bittama-bitta narigi dunyoga jo‘nataveraman.

Kapitan bosh irg‘adi.

— Menga o‘zingizning bu yerdagi tamadduningiz haqida so‘zlab bering, — dedi u qo‘li bilan tog‘ qishloqlari tomonni ko‘rsatib.

— Ular tabiat bilan hamjihatlikda, dorilomon yashashgan. Odam bilan inson o‘rtasida chegara o‘rnatish uchun juda haddilaridan oshib ketmaganlar. Darvin paydo bo‘lganda biz shunday xatoga yo‘l qo‘yganmiz. Bizda keyin nima bo‘lgan edi: avvaliga suyundik, uni ham, Gekslini ham, Freydni ham quchog‘imizga mahkam bosib olmoqchi bo‘ldik. Keyin to‘satdan ma’lum bo‘ldiki, Darvin bizning dinimiz bilan hech ham chiqisholmas ekan. Nima bo‘lganda ham bizga shunaqa tuyulgandi. Lekin bu ahmoqlik-ku, axir! Darvin, Geksli, Freydning bir oz tanobini tortib qo‘ymoqchi bo‘ldik. Ular osonlikcha bo‘y berishmadi. Shunda biz dinning dabdalasini chiqarishga kirishdik. Bu ishni do‘ndirdik ham.

Iymondan ayrildik va hayot mazmuni ustida bosh qotira boshladik. Agar san’at — bor-yo‘g‘i qoniqmagan ehtiroslar ifodasi, agar din — o‘z-o‘zini aldashgina bo‘lsa, unda biz nega yashaymiz?

Iymon hamma narsaga javob topib bersin! Lekin Darvin va Freyd kelishi bilan u naychaga kirib ketdi.

Inson zoti shu adashganicha qolib ketdi.

— Marsliklar-chi, to‘g‘ri yo‘lni topib olishgandir, hoynahoy? — surishtirdi kapitan.

— Ha. Ular fan bilan dinni shunday uyg‘unlashtirib yubora oldilarki, ular bir-birini inkor etmadilar, balki bir-birlariga yordam berib, boyitdilar.

— Hech aql bovar qilmas hol!

— Xuddi shunday bo‘ldi ham. Buning amalda qanday bo‘lganini sizga juda-juda ko‘rsatgim kelayapti.

— Odamlarim meni kutib turishibdi.

— Yarim soatgina shoshmay turing. Ularga aytib qo‘ying, ser.

Kapitan taysalladi, so‘ng o‘rnidan turdi-da, joyidan qimirlamay turish uchun pastga yotib olgan dastasiga qarab qichqirdi.

Spender uni nuqsonsiz muzdek marmar bilan tiklangan mo‘‘jazgina mars qishlog‘iga olib bordi. Ular ulkan hayvonlar tasviri tushirilgan katta ravoqlarni ko‘rishdi. Tasvirlar ichida oq panjali mushuklar va quyosh ramzini bildiruvchi sariq doiralar bor edi, ho‘kizlarni esga soluvchi hayvon haykalchalari, erkaklar, ayollar va tumshug‘i ulkan bahaybat itlarning siymolari ko‘zga tashlanardi.

— Mana sizga javob, kapitan.

— Ko‘rmayapman.

— Marsliklar hayvonlar hayotining sirini bilib olganlar. Hayvon yashashning ma’nosini bilolmaydi. U yashaydi. Yashash uchun yashaydi. Uning uchun javob hayotning o‘zidan iborat, sevinchi ham, lazzati ham shuning ichida. Mana bu haykalga bir qarang-a: hamma joyda ramziy hayvonlar tasviri.

— Majusiylikka ham o‘xshab ketadi.

— Aksincha, bu xudoning ramzi, hayotning ramzlari. Marsda ham Insonga insondan juda ham ko‘p narsa va hayvondan juda ham oz narsa yuqib qolgan paytlar ham bo‘lgan. Lekin Marsdagi odamlar bir narsani tushunganlar: tirik qolish uchun hayotning ma’nosi nima ekanini kavlashtirishni bas qilish kerak. Hayotning o‘zi tayyor javob. Hayotning maqsadi hayotni qayta tiklash va uni iloji boricha yaxshiroq tashkil etish. Marsliklar, nima uchun yashash kerak, degan savol ularda javob berish mumkin bo‘lmagan ayni qizg‘in urush va musibatlar paytida tug‘ilganini payqab qolganlar. Tamaddun muvozanat va barqarorlik kasb etdi. Urushlar tindi deguncha bu savol yana bema’ni bo‘lib qoldi, butunlay boshqacha bema’ni. Hayot yaxshi bo‘lganda, u haqda bahs ochishga na hojat!

— Gapingizga qaraganda, marsliklar ancha sodda bo‘lishgan ekan-da?

— Soddalik o‘zini oqlagan joyda, albatta. Ular hamma narsani dabdala qilish, hamma narsani ostin-ustin qilishga intilish kasalligidan forig‘ bo‘lganlar. Ular din, san’at va fanni bir-biri bilan uyg‘unlashtirib yuborganlar: axir fan oxir-oqibatda biz tushuntirib berishdan ojiz bo‘lgan mo‘‘jizani tadqiq etishi, san’at esa, mana shu mo‘‘jizani talqin etishi kerak bo‘lgan. Ular fanning go‘zallikni, nafosatni barbod etishiga yo‘l qo‘ymaganlar. Bular hammasi me’yor masalasidir. Yerliklar shunday mulohaza qiladilar: mana bu suratda rang yaxshi chiqmagan, fan esa rang — bu bor-yo‘g‘i modda zarralarining muayyan joylashuvi, aks etayotgan nurning alohida qiyofasi ekanini isbotlay oladi. Binobarin, rangi mening nigohimga tushgan predmetlarning haqiqiy vositalari hisoblanadi. Undan ko‘ra aqlliroq bo‘lgan marslik shunday degan bo‘lar edi: “Bu ajoyib surat. Uni ilhombaxsh inson qo‘li va miyasi bilan yaratgan.

Uning g‘oyasi va bo‘yoqlariga hayot bergan. A’lo narsa”.

Ular jim qolishdi. Kechki quyosh nurlariga ko‘milib o‘tirishar ekan, kapitan unsiz marmar shaharchani qiziqish bilan tomosha qila boshladi.

— Mana bu yerda jon-jon deb yashagan bo‘lardim, — dedi u.

— Xohlasangiz bo‘ldi.

— Siz menga taklif etayapsizmi?

— Odamlaringiz ichida bularning barchasini kim yaxshi tushuna oladi? Ular o‘zlariga yetguncha dimog‘dor, endi ularni to‘g‘rilab bo‘lmaydi. Ular bilan Yerga qaytishingizga na hojat! Jons bilan pachakilashganimi? Xuddi Smitdagidek vertolyot sotib olganimi? Qalb bilan emas, hamyon bilan musiqa eshitish uchunmi? Bu yerda bir hovlida men bir mars musiqasi yozuvini topib oldim, u kam deganda ellik ming yil oldin yozilgan ekan. U hali ham binoyidek ovoz beradi. Bunaqa musiqani hayotda boshqa hech bir joyda eshitmaysiz. Qolsangiz, siz ham eshitar edingiz. Bu yerda kitoblar bor.

Men ularni bemalol o‘qiy olaman. Siz ham o‘qir edingiz.

— Bari bir-biridan maroqli narsalar.

— Shunday bo‘lsa ham qolmaysizmi?

— Yo‘q. Ammo taklifingiz uchun baribir rahmat aytaman.

— Demak, ma’lum bo‘lishicha, siz meni tinch qo‘yish niyatida emassiz. Men barchangizni o‘ldirishimga to‘g‘ri keladi.

— Siz nekbinsiz.

— Men nima uchun jang qilishni va nima uchun yashashni bilaman, shuning uchun o‘ldirishga kelganda men sizdan ko‘ra chaqqonroqman. Ko‘nglimda, ta’bir joiz bo‘lsa, o‘z dinim paydo bo‘ldi: men yana nafas olishni, oftobda yotishni, quyosh nurlarini o‘zimga singdirib toblanishni, kuy tinglashni va kitob o‘qishni o‘rganaman. Xo‘sh, sizning tamadduningiz menga nimani taklif qila oladi?

Kapitan og‘irligini bir oyog‘idan boshqa oyog‘iga soldi-da, boshini chayqadi.

— Shunday bo‘lishidan juda afsusdaman. Bularning barchasidan xafaman…

— Men ham. Endi esa hujumingizni boshlashingiz uchun sizni qaytarib olib borib qo‘yish vaqti keldi.

— Mayli.

— Kapitan, men sizni o‘ldirmayman. Hammasi tamom bo‘lganda siz tirik qolasiz.

— Nima?

— Men avval-boshdayoq sizni ayashga qaror qilgan edim.

— Obbo, siz-ey…

— Men sizni anovi boshqalardan qutqaraman. Ular o‘ldirilgandan keyin siz balki boshqatdan o‘ylab ko‘rarsiz.

— Yo‘q, — dedi kapitan. — Mening tomirimda ko‘proq Yer qoni oqadi. Men sizni ketgani qo‘yolmayman.

— Bu yerda qolish imkoniyatingiz bo‘lganida hammi?

— Ha. Shunisi qiziqki, o‘shanda ham. Negaligini bilmayman. Hech o‘zimga shunday savol berib ko‘rmagan ekanman. Mana, yetib ham keldik.

Ular avvalgi joylariga qaytib kelishdi.

— Men bilan o‘zingiz xohlab boraverasizmi, Spender? Oxirgi marta aytayapman.

— Tashakkur. Bormayman. — Spender bir qo‘lini oldinga cho‘zdi. — Yana bir narsa, ketar jafosiga.

Agar siz yengib chiqsangiz, menga bir ish qilib berasiz. Agar kuchingiz yetsa, bu sayyoraning iztirobini hech bo‘lmaganda ellik yilga surib berishga harakat qilib ko‘ring, qadimshunoslar avval bir yaxshilab ter to‘kishsin-da! Rozimisiz?

— Roziman.

— Yana bir gap, agar bundan kimdir yengil tortsa, meni yoz kunida bir aqli suyulgancha qaytib o‘ziga kelmagan ojiz bir jinni deb hisoblayvering. Balki siz yengil tortarsiz…

— O’ylab ko‘raman. Xayr, Spender, yaxshi qoling.

— Siz g‘alati odamsiz, — dedi Spender, kapitan garmselga qarshi yo‘lakdan pastga tomon odimlab ketganda.

Nihoyat kapitan uni sabr-toqat bilan kutib turgan, changga botgan o‘z odamlari oldiga qaytib keldi.

U quyoshdan ko‘zlarini chimirib olgan va og‘ir-og‘ir nafas olardi.

— Ichishga kimda suv bor? — deb so‘radi kapitan.

U qo‘liga muzdek flyagani tutqazganlarini his qildi.

— Rahmat.

U bir ho‘plam ichdi. Og‘zini artdi.

— Xo‘sh, — dedi kapitan. — Hushyor bo‘linglar. Shoshadigan joyimiz yo‘q, vaqtimiz bemalol. Biz tomondan ko‘p qurbon bo‘lmasligi kerak. Siz uni o‘ldirishingizga to‘g‘ri keladi. U men bilan borishga unamadi. Uni bir o‘q bilan yer tishlatishga harakat qiling. G’alvir qilib tashlamang. O’ldiring, vassalom.

— Men uning la’nati kallasini qovoqdek yorib tashlayman, — to‘ng‘illadi Sem Parkxill.

— Yo‘q, faqat yuragiga, — dedi kapitan. U Spenderning shafqatsiz qat’iy chehrasini aniq-tiniq ko‘rib turardi.

— Uning la’nati kallasini, — takrorladi Parkxill.

Kapitan flyagani unga uzatdi.

— Buyrug‘imni eshitdingizmi? Faqat yuragiga.

Parkxill o‘zicha nimadir deb to‘ng‘illab qo‘ydi.

— Ketdik, — dedi kapitan.

Ular yana har tomonga sochilib ketishdi, odimlashdan yugurishga o‘tishdi, keyin yana odimlab ketishdi, ular goh jazirama yonbag‘irdan yuqoriga o‘rlar, goh muzdek, to‘s hidi anqib turgan mag‘oralarga sho‘ng‘ib ketishar, goh obdon qizigan tosh hovuriga to‘liq charog‘on ochiq maydonda paydo bo‘lib qolar edilar.

“Yuragingdan o‘zingni epchil his qilib, unday bo‘lishni istamaganingdan keyin, — o‘yladi kapitan, — bu epchillik va jonsaraklik ham ko‘zingga balodek ko‘rinib ketar ekan. Bildirmay kirib borish, har xil nayranglarni o‘ylab topish va o‘zingning makkorliging bilan faxrlanish, yuragimdan o‘zimning haq ekanligimga ishonmaganimdan keyin unday haqgo‘ylik tuyg‘usini boshimga uramanmi! Xo‘sh, bunday olib qaraganda, biz kimmiz? Ko‘pchiligimiz?… Ko‘pchilik har doim aybsiz bo‘lib kelganligi shunga javob emasmi? Har doim ko‘pchilik hatto tariqcha adashishi mumkin emas, shunday emasmi? Hatto o‘n million yilda ham bir marta adashmaydi…”

U xayol surishda davom etdi: “Bu ko‘pchilik degani o‘zi nima-yu, unga kimlar kiradi? Ular nima haqda o‘ylaydilar, ular nima uchun aynan shunday bo‘lib qolganlar, nahotki hech qachon o‘zgarmaydilar? Qolaversa, men bu la’nati ko‘pchilik ichiga qanday jin urib kirib qoldim? Hech o‘zimga kelolmayman. Bunga sabab nima: klosstrofobiya, olomondan qo‘rqishmi yoki shunchaki sog‘lom fikrmi? Butun dunyo o‘zining haqligiga amin bo‘lib turganida bitta odam haq bo‘lib chiqishi mumkinmi? Keling, bu haqda o‘ylamaylik. Qornimizda o‘rmalaylik, biqinib olaylik, tepkini bosaylik!

Mana shunday! Shunday!”

Uning odamlari kimo‘zarga chopishar, yiqilishar, yana olg‘a qarab chopishar, soyada bir oz qo‘nim topib, tishlarini tirjaytirishar, og‘izlari bilan nafas olar edilar, chunki havo og‘ir edi, unda chopish beshbattar og‘ir edi; og‘ir havoda, ora-chora besh daqiqa o‘tirib, og‘ir-og‘ir nafas olgancha tin olmasa bo‘lmas edi, — ko‘zlarining oldida o‘t chaqnar edi, — kislorodni shuncha ichga tortgan bilan hech kim to‘ydim demasdi, oxir tishni-tishga bosib, yana oyoqqa turishga va bu og‘ir havoni o‘t va momaqaldiroq bilan parcha-burish qilib tashlash uchun vintovkani ko‘tarishga to‘g‘ri kelardi.

Spender kapitan uni tashlab ketgan yerda yotgancha ta’qibchilarga qarab ahyon-ahyonda o‘q uzib qo‘yar edi.

— Uning la’nati miyasini toshlarda ezg‘ilayman! — bo‘kirdi Parkxill va yonbag‘irdan yuqoriga qarab chopib ketdi.

Kapitan ser Parkxillni nishonga oldi, keyin unga o‘qrayib qaragancha to‘pponchasini bir chetga qo‘ydi.

— Nima qilmoqchi edingiz? — so‘radi u holsizlangan qo‘li va to‘pponchadan ko‘z uzmay.

U sal bo‘lmasa Parkxillning orqasidan otib tashlayozdi.

— Yo alhazar, menga nima bo‘ldi?

U Parkxillning chopib ketayotib yiqilganini, pana joy topib olganini ko‘rdi. Spenderning atrofida siyrak odamlar qatori asta saf tortmoqda edi. U cho‘qqida, ikkita xarsang ortida, havo yetishmasligidan og‘zini horg‘in qiyshaytirib yotardi, qo‘ltiqlari tagida qop-qora ter dog‘lari paydo bo‘ldi. Kapitan bu xarsanglarni aniq ko‘rib turar edi. Ikki xarsangni bir-biridan ajratib turgan o‘n santimetrlarcha oraliqdan Spenderning ko‘ksi ko‘rinib turardi.

— Hoy! — deb qichqirdi Parkxill. — Miyangning qatig‘ini chiqarishga bitta o‘qni g‘amlab qo‘yibman!

Kapitan Uaylder kutardi. “Ha, Spender, bo‘sh kelma, — o‘ylardi u. — O’zing o‘ylaganingdek, tuyog‘ingni shiqillat! Yana bir necha daqiqadan keyin kech bo‘ladi. Ket, keyin yana chiqasan. Xo‘sh!

Ketaman deb aytuvding-ku. O’zing qidirgan mana bu mag‘oralarga gumdon bo‘lsang-chi, kirib ol-da, bir oy, bir yil, ko‘p yillar yotaver. O’zingning g‘aroyib kitoblaringni o‘qi, ehrom hovuzlaringda cho‘mil.

Qani, hoy odamvachcha, fursat g‘animatda quyon bo‘lib qolsang-chi”.

Spender joyidan qimir etmasdi.

“Unga nima bo‘lgan o‘zi?” — so‘radi o‘zidan kapitan.

U to‘pponchasini oldi. Odamlarning bir panadan boshqa panaga chopib o‘tishlarini kuzatib turdi.

Mo‘‘jazgina, shinam mars qishlog‘i minoralariga ko‘z soldi — bamisoli quyosh nuridan charaqlagan kungirador o‘yma shaxmat donalariga o‘xshardi ular so‘ng. Nigohini xarsanglarga va Spenderning ko‘kragini ko‘rsatib turgan oraliqqa oldi.

G’azabdan o‘kirgancha Parkxill oldinga otilib chiqdi.

— Yo‘q, Parkxill, — dedi kapitan. — Sizning bunday qilishingizga men yo‘l qo‘yolmayman, boshqa birovga ham. Ichingizdan hech biringizga. Men o‘zim.

U to‘pponchasini ko‘tarib nishonga ola boshladi.

“Bundan keyin mening vijdonim sof bo‘larmikan? — so‘radi o‘zidan kapitan. — Buni o‘z zimmamga olib, to‘g‘ri qilayapmanmi? Ha, to‘g‘ri. Bilaman. Nima qilayotganimni va nima uchun qilayotganimni bilaman. Nima qilsam, hammasi to‘g‘ri, axir buni men qilishim kerakligiga imonim komil-ku. Bu qarorimni bir umr oqlab o‘tishimga umid ham qilaman va ishonaman”.

U Spenderga boshini irg‘ab qo‘ydi.

— Ketdik! — qichqirdi u shivirlab; tabiiyki buni o‘zidan boshqa hech kim eshitmadi. — Yana o‘ttiz soniya muhlat beraman senga, o‘ttiz soniya.

Bilagidagi soat chiq-chiq qilar edi. Kapitan milning yugurishini kuzatdi. Uning odamlari chopib oldinga harakat qilishdi. Spender joyidan qimir etmas edi. Soat uzoq va juda qattiq, to‘g‘ri kapitanning qulog‘iga chiqillar edi.

— Ket, Spender, tezroq ket!

O’ttiz soniya o‘tib ketdi.

To‘pponcha hamon nishonda edi. Kapitan chuqur xo‘rsindi.

— Spender, — dedi u uf tortib.

U tepkini bosdi.

Quyosh nurida tosh uzra ixchamgina chang bulutchasi paydo bo‘ldi — bor-yo‘g‘i shu! O’q ovozi aks sado berib yangradi-yu, darrov tindi.

Kapitan o‘rnidan turdi-da, odamlarga qarab qichqirdi:

— U o‘ldi.

Ular ishonishmadi. Ular turgan joyidan xarsanglar o‘rtasidagi ochiq tirqish ko‘rinmasdi. Ular kapitanning yonbag‘irdan yuqoriga qarab bir o‘zi chopib borayotganini ko‘rib turishardi va u yo juda botir, yoki aqldan ozgan degan qarorga kelishdi.

Bir necha daqiqa o‘tgandan keyingina ular kapitanning ketidan chopishdi. Ular jasad atrofiga to‘planishdi, shunda kimdir so‘radi:

— Yuragidan otibdimi?

Kapitan ko‘zini yerga oldi.

— Yuragidan, — dedi u. U Spenderning jasadi ostidagi tosh rangi o‘zgarayotganini payqadi. — U nega kutib turganini bilmoqchiman. U o‘zi o‘ylagandek nima uchun ketmaganini bilmoqchiman. U nega uni o‘ldirishlarini kutib turganini bilmoqchiman.

— Kim biladi? — dedi kimdir.

Spender esa ularning oldida yotardi, uning bir qo‘li to‘pponchani qisib olgan, ikkinchi qo‘lida esa quyoshda charaqlab turgan kumush kitob bor edi.

“Balki bularning barchasi men tufaylidir? — so‘radi kapitan. — Ularga qo‘shilishni rad etgani uchundir? Balki meni o‘ldirishga Spenderning qo‘li bormagandir? Kim bilsin, men ulardan nimam bilandir farq qilaman. Balki, hamma gap shundadir. U, ehtimol, menga ishonsa bo‘ladi, deb o‘ylagandir. Yoki boshqa javob ham bormi?”

Boshqa javob yo‘q edi. U jasad oldida cho‘nqayib o‘tirib oldi.

“Men buni o‘zimning hayotim bilan oqlashim kerak. Endi men uni alday olmayman. Bordi-yu, u men nimam bilandir unga o‘xshaganim uchun meni o‘ldirmagan bo‘lsa, unda men juda ko‘p ishlar qilishim kerak bo‘ladi! Ha, ha, albatta, shunday bo‘ladi. Men — o‘sha Spenderman, u mening vujudimda yashab qoladi, o‘q uzishdan oldin faqat men o‘ylayman. Men umuman o‘q uzmayman, o‘ldirmayman. Men odamlarni boshqaraman. U meni o‘zidan, faqat boshqa sharoitlarda ko‘rgani uchungina meni o‘ldira olmas edi.”

Kapitan boshining orqasini quyosh kuydirayotganini his qildi. Uning qulog‘iga o‘zining ovozi chalindi:

— Eh, o‘q uzishdan oldin men bilan gaplashganda edi, — biron-bir chorasini topgan bo‘larmidik.

— Qanaqa chora? — to‘ng‘illadi Parkxill. — Uning bilan bizning zuvalamiz boshqa-boshqa joydan olingan-ku.

Pasttekislik, qoyalar, moviy osmon — barchasini azbaroyi jazirama issiq qoplab olganidan quloqlar shang‘illab ketar edi.

— Darvoqe, siz haqsiz, — dedi kapitan. Bizlarning hech qachon moshimiz ochilmasdi. Spender bilan meni esa gapirishga ham hojat yo‘q edi. Ammo Spender bilan siz va sizga o‘xshaganlar — ikki dunyoda ham murosa qilolmas edi. Aytadilar-ku: “ekkaningni o‘rasan” deb, shunday bo‘ldi ham.

Flyagani oling, bir qultum yutay.

Spenderni bo‘sh go‘rga dafn qilish taklifi kapitanning o‘zidan chiqdi. Go‘rni qadimgi mars qabristonidan topishdi. Ular Spenderning qo‘llarini ko‘kragiga chalishtirib, kumush tobutga joylashtirishdi va o‘n ming yil avval tayyorlangan sham va musallaslarni ham uning ichiga qo‘yishdi.

Go‘rni yopayotib, ular ko‘rgan oxirgi narsa Spenderning jonsiz chehrasi bo‘ldi.

Ular qadimgi xilxonada turishardi.

— Vaqti-vaqti bilan Spenderni eslab tursangiz yomon bo‘lmasdi, — dedi kapitan.

Ular xilxonadan chiqishdi va marmar eshikni zichlab yopib qo‘yishdi.

Ertasiga Parkxill o‘lik shaharlarning birida nishonga qarab o‘q uzish poygasini o‘tkazishga qaror qildi — u billur derazalarni nishonga olar va nafis minoralarning uchini cho‘rt uchirar edi. Kapitan Parkxillni tutib oldi-da, tishini tutday to‘kdi.