Marsga hujum

Aprel 2000 UCHINCHI EKSPEDISIYA

Kema koinotdan keldi. Yulduzlar, aql bovar qilmas tezliklar, charaqlagan harakat va soqov samoviy tubsizlik ortda qoldi. Kema yap-yangi edi; uning vujudi o‘t bo‘lib yonardi, uning temir uyachalarida odamlar o‘tirardi; olov ufurgan, qaynoq nafas olgancha u mutlaqo ovozsiz parvoz qilardi. Uning bo‘lmalarida komandir bilan qo‘shib hisoblaganda o‘n yettita odam bor edi. Ogayo kosmodromidagi xaloyiq qichqirar, qo‘llarini siltar edi, raketa tagidan ulkan yaproqli qip-qizil olov gul kabi ochildi-yu, u fazoga otildi — Mars sari Uchinchi ekspeditsiya boshlandi!

Endi kema temir aniqligi bilan Mars havosining yuqori qatlamlarida harakatni sekinlashtirdi. U hamon go‘zallik va qudrat tajassumi edi. Koinotning tim qora qo‘ynini yorib, u bamisoli tiniq dengiz darrandasi singari suzib borar edi; u Oymomo yonida shitob bilan o‘tdi-da, birin-ketin bo‘shliqlar bag‘rini tilgancha olg‘a intildi. Uning qornidagi odamlar o‘zlarini har tomonga tashlar, o‘mbaloq oshar, dumalar edilar, biri olib, biri qo‘yib jag‘ urardilar. Ulardan biri o‘ldi, biroq qolgan o‘n oltitasi illyuminatorning qalin shishasiga yopishib olib, taglarida Mars sayyorasining qanchalik shiddat bilan aylanishini va kattalashib borayotganini ko‘zlari kosasidan chiqqudek bo‘lib qarab turar edilar.

— Mars! — qichqirdi shturman Lyustig.

— Chol bobo Mars! — dedi qadimshunos Semyul Xinkston.

— Zo‘r! — dedi kapitan Jon Blek.

Raketa yam-yashil dalaga kelib qo‘ndi. Sal naridagi xuddi shunday dalada cho‘yandan quyilgan ohu turardi. Undan ham narida oftobshuvoqda Viktorian uslubidagi, sanoqsiz va rang-barang shokilali oynalari moviy, pushti, sariq, yashil derazali baland bo‘yli uy qad ko‘tarib turardi. Ayvonda paxmoq yorongul o‘sib turar, ilmoqlarda yengil shabadadan eski arg‘imchoqlar goh u tomonga, goh bu tomonga chayqalar edi. Uyning uchli tomoni uzra rombsimon billur shishali minora charaqlab ko‘rinardi. Birinchi qavatdagi keng derazadan “Ajoyib Ogayo” sarlavhali notalar yozilgan musiqa kitobchasini ko‘rish mumkin edi.

Raketa atrofidan Mars bahoridan chiroy ochgan ko‘m-ko‘k va harakatsiz shaharcha har tomonga qarab yoyilib ketgan. Oq va qizil g‘ishtdan qurilgan uylar saf tortgan, baland dublar shamoldan egilib-egilib chayqalar, qudratli qayrag‘ochlar va kashtan daraxtlari ham tinimsiz shovullardi. Unsiz oltin qo‘ng‘iroqli qo‘ng‘iroqxonalar savlat to‘kib turardi.

Bularning barchasini fazogirlar illyuminatordan ko‘rib turar edilar. Keyin ular bir-birlariga qarashdi.

So‘ng yana illyuminatorga yuzlanishdi. Keyin go‘yo birdaniga nafas olish qiyinlashgandek har kim yonidagi qo‘shnisining tirsagiga yopishdi. Ularning yuzlari bo‘zdek oqarib ketdi.

— Jin ursin meni, — shivirladi Lyustig, yuzini uvishib qolgan barmoqlari bilan artarkan. — Meni nima jin urdi o‘zi!

— Hech ham bunaqa bo‘lishi mumkin emas, — dedi Semyul Xinkston.

— Yo alhazar! — dedi komandir Jon Blek.

Kimyogar o‘zining xonasidan turib axborot berdi:

— Kapitan, havo kam, lekin kislorod yetarli, hech qanday xatar yo‘q.

— Demak, chiqamiz, shundaymi? — so‘radi Lyustig.

— Shoshmanglar, — dedi kapitan Jon Blek. — Buning nima ekanini avval yaxshilab bilib olish kerak.

— Bumi? Kichkina shaharcha, kapitan, havo kam bo‘lsa-da, lekin nafas olsa bo‘ladi.

— Yerdagi shaharlarga o‘xshagan mo‘‘jazgina shaharcha, — qo‘shib qo‘ydi qadimshunos Xinkston.

— G’oyatda g‘aroyib. Hech ham bunday bo‘lishi mumkin emas, ammo nachora, ana u, oldimizda turibdi…

Kapitan Jon Blek pirishon holda unga qarab qo‘ydi.

— Xo‘sh, Xinkston, sizningcha, tamaddun ikki turli sayyorada bir xil sur’atda va bitta yo‘nalishda taraqqiy qilishi mumkinmi?

— Menimcha, unchalikmasdir-ov!

Kapitan Blek illyuminator yonida turardi.

— Hov anovi yorongullarga qarang-a. Mutlaqo yangi turi. U yerga bor-yo‘g‘i ellik yilgina avval olib chiqilgan edi. Endi-chi, o‘zingiz o‘ylab ko‘ring, u yoki bu turdagi o‘simlik evolyutsiyasi uchun necha ming yillar talab etilmaydimi?! Kezi kelganda shuni ayting-chi, menga marsliklarda, birinchilardan, aynan shunday deraza romlari, ikkinchidan minorachalar, uchinchidan, ayvonchadagi arg‘imchoqlar, to‘rtinchidan pianinoga o‘xshagan cholg‘u asbobi, beshinchidan, teleskopga diqqat bilan qarang-a, mana shunday bo‘lishi mantiqqa to‘g‘ri kelarmikan? Marslik bastakor o‘z asarini kelib-kelib aynan “Ajoyib Ogayo” deb atashi ham mantiqqa to‘g‘ri kelarmikan? Axir bu bir narsanigina anglatishi mumkin: Marsda ham Ogayo daryosi bor ekan!

— Kapitan Uilyams bo‘lmasa-chi, — qichqirib yubordi Xinkston.

— Nima?

— Kapitan Uilyams va uning uch hamrohi! Yoki Nataniel York o‘z juftligi bilan bular hammasini aytib turibdi!

— Bu hech narsani aytib turgani yo‘q. Bizning aniqlashimizga qaraganda, Yorkning raketasi Marsga qo‘nar-qo‘nmas portlab ketgan va har ikkala fazogir halok bo‘lgan. Uilyams va uning uchala hamrohiga kelsak, ularning kemasi yetib kelgandan keyin ikkinchi kuni portlab ketgan. Nima bo‘lganda ham ayni shu vaqtda uzatgichlar ishdan to‘xtab qolgan. Ular tirik bo‘lganida biz bilan aloqa bog‘lashga uringan bo‘lar edilar. York ekspeditsiyasi vaqtidan buyon atigi bir yil o‘tganini, kapitan Uilyams ekipaji esa bu yerga avgustda uchib kelganini aytib o‘tirmasa ham bo‘ladi. Faraz qilaylik-chi, ular tirik hamdirlar — garchand eng mohir marsliklar yordamida shunday qisqa vaqt butun bir shaharni qurish va uning sharti ketib, parti qolgan bir holga kelishi aqlga sig‘adigan ishmi? Siz yaxshilab qarang, axir bu shahar kam deganda yetmish yil oldin qurilgan. Eshik oldidagi panjaralarni qarang, daraxtlarga qarang — yuz yoshli dublar-ku! Yo‘q, York ham, Uilyams ham bu yerda hech qanday ahamiyatga ega emas. Bu yerda butunlay boshqa gap bor. Menga unchalik yoqmayapti. Toki gap nimadaligini bilmagunimcha kema ichidan chiqmayman.

— Buning ustiga, — qo‘shimcha qildi Lyustig, — Uilyams va odamlari, York ham Marsning narigi tomoniga qo‘nganlar. Biz esa bu tomonni ataylab tanladik.

— Xuddi shunday! Agar York va Uilyamsni marslik qabilalar qasddan o‘ldirgan bo‘lsalar, demak, bizga ikkinchi yarim sharda qo‘nishga ataylab buyruq berilgan bo‘lib chiqadi. Halokat takrorlanmasligining oldini olishgan bo‘lishsa kerak. Demak, biz shunday bir puchmoqda turibmizki, uni, bizga ma’lum bo‘lishicha, na Uilyams, na York ko‘zlari bilan ko‘rishgan.

— Jin ursin, — dedi Xinkston, — baribir men sizni ruxsatingiz bilan bu shaharga boraman, kapitan.

Axir Quyosh tizimimizdagi barcha sayyoralarda tafakkur va tamaddun bir-biriga o‘xshash yo‘llar bilan taraqqiy etgan bo‘lishi mumkin-ku. Kim bilsin, ehtimol, biz davrimizning eng buyuk psixologik va falsafiy kashfiyoti bo‘sag‘asida turibmiz!

— Men bir oz kutib turishni ma’qul deb bilaman, — dedi kapitan Jon Blek.

— Komandir, balki ro‘parangizda xudoning borligini birinchi marta isbot qilgan hodisa turgandir!

— Bunday isbotlarsiz ham dindorlarni xudo urib yotibdi, mister Xinkston…

— Ha, men ham o‘shalarning sirasiga kiraman, kapitan. Ammo bir narsa kundek ravshan. — Bunday shahar ilohiy qudratning aralashuvisiz paydo bo‘lishi mumkin emas. Mana bu mayda-chuyda narsalar, qismlar… Vujudimda shunday qarama-qarshi tuyg‘ular kurashi ketayaptiki, kulishimni ham, yig‘lashimni ham bilmayman.

— Unda biz nimaga duch kelganimizni aniqlagunimizcha unisidan ham, bunisidan ham tiyilib turing.

— Nimaga duch kelibmiz? — gap qo‘shdi Lyustig. — Hech narsaga duch kelganimiz yo‘q-ku. Oddiy, jim-jit, ko‘rkam, yam-yashil shaharcha, xuddi men tug‘ilgan o‘sha daqqiyunusdan qolgan puchmoqning o‘zginasi. U menga ham yoqayapti.

— Qachon tug‘ilgansiz, Lyustig?

— 1950 da, ser.

— Siz-chi, Xinkston?

— 1955 da, kapitan. Grinnell, Ayova shtati. Bundoq qarasam, go‘yo o‘z jonajon vatanimga qaytib kelgandekman.

— Xinkston, Lyustig, men sizga ota bo‘lishim mumkin, men rosa saksondaman. 1920 yilda Illinoysda tug‘ilganman. Biroq, xudoning marhamati va so‘nggi ellik yilda ba’zi chollarni yigitga aylantirib qo‘ygan fan sharofati bilan Marsga uchib keldim. Sizdan kam charchagan emasman, ammo mana bu ishonmaslik dardi tushmagur sizlardan bir necha barobar ko‘pdir menda. Bu shunday tinch, shunday jozibador shaharcha ekanki, o‘xshashini ko‘rib, hatto qo‘rqib ketayapman. U Grin-Blaffga haddan tashqari qattiq o‘xshaydi. — Komandir radistga o‘girildi. — Meni Yer bilan ulang.

Qo‘nganimizni ayting. Ortiq hech nima demang. Qolgan barcha gaplarni ertaga yuboramiz, deb ayting.

— Xo‘p bo‘ladi, kapitan.

Kapitan Blek illyuminatorga qaradi. Uning basharasiga qarab hech kim sakson yashar demasdi.

Nari borsa, qirq yoshga kirgan, derdi.

— Endi quloq soling, Lyustig. Siz, men, Xinkston, boramiz-da, shaharni aylanib chiqamiz. Qolganlar raketada kutib o‘tirishadi. Bir nima bo‘lib qolgudek bo‘lsa, ular jon saqlab qola oladilar. Butun kema halokatga uchrashidan ko‘ra, uch kishini yo‘qotish durustroqdir. Musibat sodir bo‘lgudek bo‘lsa, ekipajimiz boshqa raketaga xabar berishga ulguradi. U raketani, yanglishmasam, dekabrning oxirida kapitan Uaylder boshqaradi. Agar Marsda qandaydir dushman kuchlari bo‘lsa, yangi ekspeditsiya yaxshilab qurollangan bo‘lishi kerak.

— Ammo biz ham qurollanganmiz. Tish-tirnog‘imiz bilan qurollanganmiz.

— Bo‘pti, odamlarga xabar qiling. Qurollarni shay holatga keltirib qo‘yishsin. Ketdik, Lyustig, ketdik, Xinkston.

Uchala fazogir kema bo‘lmasi orqali pastga tushishdi.

Ajoyib bahor kuni edi. Qiyg‘os gullagan olma shoxida chittak tinimsiz sayraydi. Shamol yam-yashil shoxlarni silkitganda oppoq gullar bulutdek yerga to‘kiladi. CHor atrofni gullarning muattar hidi tutgan. Shaharchada kimdir pianino chalar edi va musiqa tovushi bir ko‘tarilib, bir pasayib nafis, allalagandek havoda suzardi. “Ajoyib xayolparast” kuyini ijro etmoqda edilar. Boshqa tomonda esa grammofondan Garri Loder ijrosidagi “Shomdagi sayr” kuyi hirqiroq, bo‘g‘iq ohangda taralardi. Uchala fazogir raketa tagida turishardi. Ular siyrak havoni og‘izlari bilan yutoqib yutinar edilar. So‘ng kuchlarini avaylagancha asta yurib ketishdi.

Endi boshqa plastinka aylanardi.

Lyustigning tizzalari qaltirab ketdi, Semyuel Xinkstonda ham xuddi shunday bo‘ldi.

Osmon tip-tiniq va tinch edi, allaqaerda, jarlik tubida, ko‘m-ko‘k shoxlarning salqin soyasida daryo jildirardi. Ot tuyoqlari dupirlar, arava g‘ildiraklari do‘qirlardi.

— Kapitan, — dedi Semyuel Xinkston. — Istaysizmi-istamaysizmi, ammo hech ham o‘xshamaydi, aks holda bunday bo‘lishi mumkin emas-ku, — Marsga parvozlar birinchi jahon urushigacha boshlangan bo‘lar edi.

— Yo‘q.

— Ammo mana bu uylarni, mana bu cho‘yan ohuni, pianino musiqasini qanday izohlaysiz? — Xinkston zo‘r berib kapitanning tirsagini qisdi, uning yuziga qaradi. — Faraz qilingki, deylik 1905 yilda urushni yomon ko‘rgan odamlar bor edi. Ular olimlar bilan zimdan til biriktirishgan-da, raketa yasaganlar va bu yerga, Marsga kelib olganlar…

— Bu mumkin emas, Xinkston.

— Nima uchunmi? 1905 yilda dunyo butunlay boshqacha edi. U paytlarda buni maxfiy saqlash ancha oson edi.

— Ammo mana bu raketaga o‘xshagan murakkab narsani emas-da! Yo‘q, yo‘q…

— Ular bu yerga butunlay ko‘chib kelishgan, tabiiyki, xuddi Yerdagidek uylar qurishgan, axir o‘zlari bilan yerdagi madaniyatni ham olib kelishgan-da.

— Shuncha yillar shu yerda yashagan deb o‘ylaysizmi? — deb so‘radi komandir.

— Xuddi shunday, tinch va ahil yashashgan. Ehtimol, ular yerga bir necha marta borib ham kelganlar. Keragicha odamlarni olib ham kelganlar, deylik mana bunaqa shaharchalarga joylashtirish uchun, keyin esa ularni bilib qolmasliklari uchun parvozlarni to‘xtatishgan. Shaharning eski uslubdaligining siri shunda. Shaxsan men hozircha 1972 yildan keyin yasalgan bironta buyumni hali ko‘rganim yo‘q. Xo‘sh, siz-chi, kapitan? Darvoqe, samoviy sayohatlar, umuman, biz o‘ylagandan ham oldinroq bo‘lishi mumkin. Yerning qaysidir uzoq burchagida, yuz yillar muqaddam. Odamlar Marsga allaqachonlar kelib olganlar-u, bu haqda hech kim bilmagan bo‘lsa, ne ajab? Ularning o‘zlari esa ahyon-ahyonda yerga borib-kelib turishgan.

— Shunday gapirayapsizki, xuddi haqiqatga o‘xshaydi.

— Haqiqat bo‘lganda qandoq!

— Isboti ko‘z oldimizda turibdi-ku. Endi odamlarni topsak bas, taxminimiz tasdig‘ini topadi-qo‘yadi.

Qalin ko‘m-ko‘k o‘tlar ularning qadam tovushlarini yutib yubormoqda edi. Yangi o‘rilgan pichan hidi dimoqqa urardi. Kapitan Jon Blek ularning irodasiga qarshi o‘laroq, vujudlarini sokin bir farog‘at chulg‘ab olganini his etdi. U mana bu mo‘‘jaz shaharchada so‘nggi marta bo‘lganiga ham oz emas, ko‘p emas, rosa o‘ttiz yil bo‘libdi; bahorgi asalarilarning g‘o‘ng‘illashlari uning ruhiga taskin berar va allalar edi, uyg‘onib kelayotgan tabiat tarovati qalbiga orom bag‘ishlar edi.

Ular to‘r tortilgan eshik tomon yo‘nalgancha ayvonga chiqdilar va polga urilgan odimlari bo‘g‘iq aks sado berar edi. To‘r orasidan ular yo‘lakni to‘sib turgan jimjimador pardani, billur qandilni va devordagi Marksfil Parrish qalamiga mansub suvratni ko‘rdilar. Uyda eski buyumlar, chortoq va yana nimaningdir hidi dimoqqa yoqimli urilar edi. Limonadli ko‘zaga muzning mayin urilib tushgan ovozi quloqqa chalindi. Uyning narigi burchagidagi oshxonada jazirama kun munosabati bilan kimdir yaxna tushlik tayyorlar edi. Baland ayol ovozi qaysidir kuyni bosiq va yoqimli xirgoyi qilardi.

Kapitan Jon Blek qo‘ng‘iroq dastachasini tortdi.

Yo‘lak bo‘ylab yengil qadamlar ship-ship qildi, to‘rning nariyog‘idan qirq yoshlardagi, xushro‘ygina ayol ko‘rindi, egnidagi kiyim ehtimol 1909 yildagi liboslardan edi.

— Buyursinlar, ne xizmat? — so‘radi u.

— Kechiring, — jur’atsizgina gap boshladi kapitan Blek, — bizlar bilasizmi… ya’ni, ehtimol, siz…

U duduqlanib qoldi. Ayol unga tim qora ko‘zlari bilan hayron qarab turardi.

— Biron narsa sotmoqchi bo‘lsalaringiz… — gap boshladi ayol.

— Yo‘q, yo‘q, shoshmang! — qichqirdi kapitan. — Bu qaysi shahar?

Ayol unga sinchkov nazar soldi.

— Nima demoqchisiz bu bilan: qaysi shahar deysizmi? Shaharning o‘zida bo‘la turib, uning nomini bilmaslik mumkinmi?

Kapitanning yuzidan uning tezroq biron olma daraxti tagiga borib o‘tirsa-yu, soyasida orom olsa — shuni anglash mumkin edi.

— Bizlar bu yerlik emasmiz. Qaysi shaharga kelib qolganimizni va qanday kelib qolganimizni bilishimiz kerak edi.

— Sizlar aholini ro‘yxatga olish byurosidanmisizlar?

— Yo‘q.

— Barchaga ma’lumki, — davom etdi ayol, — shahar 1868 yilda qurilgan. Shoshmang-shoshmang, tag‘in meni laqillatayotgan bo‘lmanglar.

— Yo‘g‘-e, nima deyapsiz! — shoshib dedi kapitan, — biz Yerdanmiz.

— Yerning tagidan demoqchimisiz? — hayron bo‘ldi ayol.

— He, yo‘q, biz Uchinchi sayyora — Yerdan uchib kelganmiz. Samoviy kemada. Biz bu yerga — To‘rtinchi sayyora — Marsga uchib kelganmiz…

— Bilasizmi, qaerdasizlar? — xuddi bolaga gapirgan ohangda tushuntira ketdi ayol, — Grinblavdasiz. Illinoys shtati, Amerika deb ataladigan ikkita okean, Atlantika va Tinch okeanlari yuvib turadigan qit’adasizlar, bu ham Yer deb ataladigan dunyodasizlar. Endi tuyog‘ingizni shiqillatib qoling, xayr.

Ayol yo‘l-yo‘lakay marjonli pardani sura-sura yo‘lakdan mayda odimlab ketdi.

Uchala o‘rtoq bir-biriga qaradi.

— Eshik qurib olamiz, — taklif qildi Lyustig.

— Mumkin emas. Xususiy mulkchilik. Ey xudoyim-a.

Ular zinadan pastga tushishdi-da, pastki pillapoyaga o‘tirib olishdi.

— Bizlar yo‘ldan adashib, yura-yura orqaga, Yerga adashib qaytib kelib qolmadikmikan, deb hech xayolingizga keldimi, Xinkston?

— Qanday qilib?

— Bilmadim, bilmadim. Yo tavba, iltimos, fikrlarimni to‘plab olay.

— Axir biz har bir millik yo‘lni nazorat qilib kelgan edik-ku, — davom etdi Xinkston. — Xronometrlarimiz qancha yo‘l bosib o‘tganimizni aniq hisolab berishdi. Biz oyning yonidan o‘tdik, Katta koinotga chiqdik va bu yerga uchib keldik. Marsda ekanimizga men zarracha shubha qilmayman.

Gapga Lyustig aralashdi.

— Balki makonga, zamonga bir nima bo‘lgandir? Bilasizlarmi, biz to‘rtinchi o‘lchamda adashib qolganmiz va yerga 30 yoki 40 yil oldin qaytib kelganmiz.

— Qo‘ysangiz-chi, Lyustig!

— Lyustig eshik yoniga keldi-da, qo‘ng‘iroqni tortdi va muzdek, qop-qorong‘i xonaga qarab qichqirdi:

— Hozir qaysi yil?

— 1926 yil, qaysi yil bo‘lardi, — javob berdi ayol arg‘imchoqda o‘tirgan va limonaddan simirgan ko‘yi.

— Ana, eshitdingizmi? — Lyustig shiddat bilan orqaga o‘girildi. — 1926 yil! Biz o‘tmishga uchib ketganmiz! Bu — Yer!

Lyustig o‘tirdi. Endi u hammaning xayolini band etgan hayratomuz va dahshatli xayollarga qarshilik ko‘rsatmasdi. Tizzalarida yotgan qo‘llari asabiy uchar edi.

— Men shuning uchun parvoz qilganmidim? — gap sotdi kapitan, — Men dahshatga tushib ketyapman, dahshatga! Nahotki shunday bo‘lishi mumkin? Eynshteynni chaqirish kerak bu yerga…

— Bu shaharda bizga kim ishonardi? — nido soldi Xinkston. — Uf, o‘t bilan o‘ynashayapmiz! — Axir bu vaqt, to‘rtinchi o‘lcham, yaxshisi, raketaga qaytib borib, uyga uchmaylikmi-a?

— Yo‘q, hech bo‘lmaganda yana bitta uyga qarab olaylik.

Ular uchta uyning yonidan o‘tishdi va qudratli daraxt tagida turgan mo‘‘jazgina oppoq kottej oldida to‘xtashdi.

— Men har doim har bir gapning tagiga yetib o‘rganganman, — dedi komandir. — Hozircha biz hali gapning mag‘zini yaxshilab chaqmagan ko‘rinamiz. Faraz qilaylik, Xinkston, samoviy sayohatimiz juda qadim paytda boshlangan degan taxminingiz to‘g‘ri. Ko‘p yillar oldin bu yerga uchib kelgan yerliklar Yerni sog‘ina boshlashgan. Avvaliga bu sog‘inch bir oz g‘ijinishdan nariga o‘tmagan, keyin chinakamiga asabiylashish boshlangan, jinni bo‘lish darajasigacha borib yetgan. Psixiatr sifatida siz shunday holda nimani tavsiya etgan bo‘lardingiz?

Xinkston o‘ylanib qoldi.

— Nima qilardim, ehtimol Mars tamaddunini har kuni Yerdagiga tobora o‘xshab borishi uchun oz-ozdan qayta tiklar edim. Agar Yerdagi o‘simliklarni, yo‘llarni, ko‘llarni, hattoki okeanni qayta tiklash usuli bo‘lsa, men, albatta, shunday qilgan bo‘lardim. Keyin ommaviy gipnoz vositalari bilan mana shunday shaharning barcha aholisiga, bu yer hech qanday Mars emas, bu yer chinakam Yer sayyorasidir, deya miyasiga quygan bo‘lardim.

— A’lo, Xinkston. Nazarimda, biz to‘g‘ri ketayapmiz, anovi uyda biz ko‘rgan ayol o‘zini Yerda yashayapman, deb o‘ylayapti, vassalom. Shu uning xayolini ushlab turibdi. Bu ayol va bu shaharchaning boshqa yashovchilari kelajakda sizlarga duch kelishi mumkin bo‘lgan eng buyuk ko‘chuv va avrash tajribalarining manbalari bo‘lib xizmat qiladi.

— Juda nishonga urdingiz, kapitan! — ovozini ko‘tarib dedi Lyustig.

— Aniq urdingiz! — qo‘shib qo‘ydi Xinkston.

— Yaxshi. — Kapitan xo‘rsinib qo‘ydi. — Ishlar sal jo‘nashgandek bo‘ldi, ko‘ngil ham xotirjamroq.

Qandaydir mantiq borga o‘xshayapti. Bo‘lmasa sayohatlar haqida zamondagi oldinga va orqaga qarab qilingan mana bu barcha safsatalardan miyam achib ketgandi. Agar mening taklifim to‘g‘ri bo‘lsa… — u jilmaydi. — Nima ham derdim, unda mahalliy aholi orasida ozmuncha shov-shuv kutilmayotibdi!

— Ishonchingiz komilmi? — dedi Lyustig. — Nima bo‘lganda ham bu odamlar o‘zlariga yarasha ziyoratchilardir. — Ular Yerni bilib turib tashlab kelishgan. Balki ular bizning kelganimizdan hech ham xursand emasdirlar. Balki ular bizni quvib yuborishga, hatto o‘ldirishga ham tayyordirlar.

— Bizning qurolimiz durustroq. Qani, keyingi uyga kiraylik-chi.

Ammo ular maysazordan o‘tishga ham ulgurmagan edilarki, Lyustig turgan joyida qotib qoldi. Ikki ko‘zi sokin, mudroq ko‘chaning narigi uchida edi.

— Kapitan, — dedi u.

— Nima gap, Lyustig?

— Kapitan… Yo‘q, siz anovi… Nimalarni ko‘rayapman-a!

Lyustigning yanoqlaridan yoshlar dumalay ketdi. Ko‘tarilgan qo‘llarining qabargan barmoqlari titrar, yuzida hayrat, quvonch, shubha aks etardi. Yana bir oz o‘tgach, sevinchdan o‘zini yo‘qotishi tayin edi.

O’sha nuqtaga qarab turar ekan, u to‘satdan chopib ketdi. Qoqilib tushdi-da, yerga yiqildi. Oyoqqa turib, yana chopib ketar ekan:

— Hoy, menga qaranglar! — deya qichqirdi.

— To‘xtating uni! — Kapitan uning orqasidan yugurdi.

Lyustig kuchining boricha chopar, qichqirar edi. Soyador ko‘chaning o‘rtasiga yetgach, u bir hovliga qarab burildi-da, bir sakrab tomida temir xo‘roz turgan katta yashil uyning ayvonchasida paydo bo‘ldi. Xinkston va kapitan Lyustigga yetib olganlarida, u qattiq qichqirgancha eshikni mushtlar edi. Uchalalari ham Marsning og‘ir havosidan sillalari qurib, og‘ir-og‘ir nafas olar, tomoqlari hushtak chalar edi.

— Buvi, bobo! — chaqirdi Lyustig.

Ostonada ikkita qariya paydo bo‘ldi.

— Devid! — qariyalar baravariga qichqirishdi. Ular o‘zlarini bir-birlarining bag‘rilariga otib, quchoqlasha ketdilar, yelkalarini silar edilar. — Devid, oh Devid, qancha yillar o‘tib ketdi-ya!.. Yosh bolagina eding. Devdek odam bo‘libsan. Devid, bolaginam, ahvollaring qalay?

— Buvi! Bobo! — piq-piq yig‘lar edi Devid.

— Sizlar shunday ajoyib ko‘rinasizlarki!

U qariyalarni o‘zidan nari surib, aylantirib, razm solar, o‘par, quchoqlar, yig‘lar va yana razm solardi, ko‘zlaridan oqayotgan yoshni sidirib tashlardi. Osmonda quyosh charaqlab turardi, shamol esib o‘tlarni tebratar, eshik esa lang ochiq edi.

— Qani, ichkariga kir, bolaginam. Senga yaxnagina choy muntazir turibdi. Ichib bir huzur qil!

— Mening do‘stlarim bor. — Lyustig orqasiga o‘girildi-da, kulgancha shosha-pisha kapitan va Xinkstonni qo‘li bilan imlab chaqirdi. — Kapitan, bu yoqqa kelinglar.

— Assalomu alaykum, — qarshi oldi ularni qariyalar. — Marhamat, marhamat, ichkariga marhamat. — Devidning do‘stlari bizning do‘stimiz. Tortinmanglar!

Ko‘hna uyning mehmonxonasi muzdek edi; bir burchakda tillarang, baland, almisoqdan qolgan soat bir maromda chiq-chiq qilardi. Keng kushetkalarda parqu yostiqlar, devor bo‘ylab kitoblar terilgan, shapaloq gulli gilam yerga to‘shalgan, qariyalar qo‘llarida muzdan terlagan yaxna choyli stakanlarni tutib turishar, bunday choyning bir qultimiyoq odamga jon kiritib yuborishi aniq edi.

— Iching, joningiz kiradi. — Buvining stakani uning chinni tishlariga tegib, yoqimli jingirlab ketdi.

— Bu yerda anchadan beri turibsizmi, buvi? — so‘radi Lyustig.

— O’lganimizdan beri, — kinoya bilan javob berdi ayol.

— Qachondan… beri? — Kapitan Blek stakanini stolga qo‘ydi.

— Ha-da, — bosh irg‘adi Lyustig. — Ularning o‘lganiga o‘ttiz yil bo‘ldi, axir.

— Sizlar esa, hech narsa bo‘lmagandek, beg‘am o‘tiribsizlar! — dedi kapitan.

— Bo‘ldi, taqsir! — kampir mug‘ambirona ko‘z qisib qo‘ydi. — Bunaqa ishlarning mag‘zini chaqishga siz kim bo‘libsiz? Bizlar esa shu yerning odamimiz. Bu ahvolda dunyoga kelding nima-yu, kelmading nima? Mana bu “Nima uchun” va “Nega?” degan savollar kimga kerak? Biz yana tirikmiz, tamom. Biz faqat shuni bilamiz, ortiqcha savol kimga kerak? Men sizga aytsam, — bu ikkinchi urinish. — Kampir sudrala-sudrala kapitanning oldiga bordi-da, o‘zining ingichka qoqshol qo‘lini cho‘zdi. — Ushlab ko‘ring.

Kapitan asta turtib ko‘rdi.

— Xo‘sh, haqiqiy qo‘lmikan?

Kapitan bosh irg‘adi.

— Sizga tag‘in nima kerak? — tantanavor so‘radi kampir. — Ortiqcha savolga ne hojat?

— Bilasizmi, — javob berdi kapitan, — biz Marsda shunaqa narsaga duch kelib qolamiz deb o‘ylamagan edik.

— Demak, duch kelibsiz. Men sizga aytsam, har bir sayyorada tangrining tazarru yo‘llari nechog‘li ko‘p ekanligi xayolingizga ham kelmaydi.

— Ie, unda bu Yer arshi a’lomi? — so‘radi Xinkston.

— Bo‘lmag‘ur gap, bu yerda ham o‘sha dunyo, faqat bizga ikkinchi urinish nasib etgan. Nima uchun? Bu haqda bizga bir og‘iz gap aytmagan. Axir Yerda ham bu yerda nima uchun paydo bo‘lib qolishimizni hech kim tushuntirib bermagandi-ku! Ho‘v, o‘sha Yerda. Biz uchib kelgan Yerda. Ungacha yana bitta Yer borligini biz tush ko‘rib o‘tiribmizmi?

— Yaxshi savol, — dedi kapitan.

Lyustigning chehrasida hamon shodiyona tabassum jilva qilib turardi.

— Jin ursin, sizlarni ko‘rib shunchalik suyunib ketayapmanki, asti qo‘yavering!

Kapitan stuldan turdi-da, beixtiyor soniga shapatiladi.

— Xo‘sh, endi boraylik. Mehmondorchilik uchun rahmat.

— Sizlar yana kelasizlar-ku? — taraddudlanishdi qariyalar. — Biz sizlarni kechki ovqatga kutayapmiz.

— Katta rahmat, kelishga harakat qilamiz. Ishimiz juda ham ko‘p. Odamlarim meni raketada kutib turishibdi… — va u ochiq eshikka sarosimali qaragancha jim bo‘lib qoldi.

Uzoq-uzoqlardan quyosh nurlari borliqni to‘ldirib turgan kenglikdan turli ovozlar, qichqiriqlar, do‘stona xitoblar quloqqa chalinardi.

— Bu nima? — so‘radi Xinkston.

— Hozir bilamiz-da. — Shunday deya kapitan Jon Blek eshik ortiga shamolday uchib o‘tdi-da, yam-yashil maysazordan Mars shaharchasi ko‘chasi tomonga yugurib ketdi.

U raketaga qaragancha taqqa to‘xtab qoldi. Barcha lyuklar ochiq va qo‘llarini quvnoq silkitgancha shosha-pisha ekipaj yerga tushmoqda edi. Atrofda tumanot odam yig‘ilgan, fazogirlar ular orasiga qo‘shilib, suhbatlashgan, kulgan, qo‘l qisishgancha ular orasini yorib borar edilar. Olomon sevinchdan raqsga tushar, Yerliklar atrofida tobora zichlashib borar edilar. Raketa hammaning esidan chiqqancha bir chetda mung‘ayib turar edi.

Charog‘on quyosh nurlari ostida orkestr yangradi, havoni cholg‘ularning yurakni larzaga soluvchi tantanavor sadosi tutdi. Nog‘oralar gumburlar, naylar yurakni teshgudek chiyillar edi. Zarkokil qizaloqlar sevinchdan sakrar edilar. Bolakaylar “Ura-a!” deb qichqirar edilar. Qorindor kishilar tanish va notanish mehmonlarni o‘n tsentlik sigara bilan siylar edilar. Shahar meri nutq so‘zladi. So‘ngra ekipajning barcha a’zolarini birin-ketin qo‘ltiqlaridan tutishdi-da, bir tomondan — onasi, boshqa tomondan — otasi yoki singlisi — ko‘chadan mo‘‘jazgina kottejlarga va dang‘illama uylarga yetaklab ketishdi.

— To‘xta! — qichqirdi kapitan Blek.

Birin-ketin eshiklar gup-gup etib yopildi.

Quyoshning jazirama harorati bahor osmoni bo‘ylab yuqoriga o‘rlar edi, shaharcha uzra sukunat cho‘kdi. Karnay va nog‘oralar burchak ortida g‘oyib bo‘ldi. Tashlandiq raketa bitta o‘zi charaqlab turar, quyosh nurlari bilan o‘ynashmachoq o‘ynayotgandek edi.

— Qochoqlar! — baqirdi komandir. — Ular kemani shundoq qoldirib ketishibdi! Hali mendan ko‘radi ular! Ularga buyruq berilgan edi!..

— Kapitan, — dedi Lyustig, — bunchalik qattiq ketmang. Qarindosh-urug‘laringiz bilan ko‘rishgancha…

— Bu bahona bo‘lolmaydi!

— Axir kema oldida tanish chehralarni ko‘rganlarida ular o‘zlarini qanday his qilishlarini ko‘z oldingizga keltirsangiz-chi!

— Ularga buyruq berilgan edi, jin ursin!

— Siz nima qilgan bo‘lardingiz, kapitan?

— Men buyruqni bajargan bo‘lardim… — Shunday deya u og‘zini ochgancha qotib qoldi.

Trotuardan Mars quyoshi nurlari ostida 26 yoshlardagi, ko‘zlari haddan tashqari moviy, novcha bir yigit jilmaygancha ular tomon yaqinlashib kelardi.

— Jon! — qichqirdi u va ular tomon otildi.

— Nima? — dedi kapitan Blek shoshib.

— Jon, keksa kazzob!

Yugurib kelib, haligi erkak kapitanning qo‘lini qisdi-da, yelkasidan qoqib qo‘ydi.

— Senmisan?.. — dovdirab qoldi Blek.

— Bo‘lmasam-chi, mendan boshqa kim bo‘lardi!

— Edvard! — kapitan Lyustig va Xinkston tomonga o‘girildi, — notanish kishining qo‘lini hamon qo‘yib yubormayotgan edi. — Bu mening akam Edvard. Ed, mening do‘stlarim bilan tanish: Lyustig, Xinkston! Mening akam!

Ular bir-birlarining qo‘llarini siqishdi-da, so‘ng quchoqlashishdi.

— Ed!

— Jon, dangasa!

— Ko‘rinishing chakki emas, Ed! Shoshma-shoshma, bu qanaqasi? Shuncha yillar o‘tib sira o‘zgarmabsan-ku? Axir o‘lganingda… o‘lganingda sen ham 26 yoshda, men esa 19 da edim. Ey, xudoyim-ey, shuncha yillar o‘tib, shuncha suvlar oqibdiki, to‘satdan bu yerda ko‘rishib qolganimizni-ey! Buni qanday tushunsa bo‘ladi?

— Oyim kutib turibdilar, — dedi Edvard Blek jilmaygancha.

— Oyim?!

— Otam ham.

— Otam?!

Kapitan qattiq zarba yegandek bir chayqalib tushdi va itoatsiz oyoqlari bilan bir-ikki qadam olg‘a tashladi. — Otang va onang tiriklarmi? Qaerda ular?

— Eski uyimizda, Dub ko‘chasida.

— Eski uyimizda… — Kapitanning ko‘zlari hayajon va hayratdan chaqnab ketdi. — Eshitdingizmi, Lyustig, Xinkston?

Biroq Xinkston ularning yonida yo‘q edi. Ko‘chaning narigi uchida o‘zining uyiga ko‘zi tushib, o‘sha tomonga ketib qolgan edi. Lyustig kulib yubordi.

— Odamlarimizga nima bo‘lganini endi tushungandirsiz, kapitan? Ularni hech narsada ayblab bo‘lmaydi.

— Ha, ha… — kapitan ko‘zlarini qisdi. — Hozir ko‘zlarimni ochaman-da, sen ham yo‘q bo‘lasan. — U kiprik qoqdi. — Sen shu yerdasan! Yopiray, Ed, ko‘rinishing shunaqangi zo‘rki!

— Ketdik, tushlik qilamiz. Men oyimga aytib qo‘ygan edim.

— Kapitan, — dedi Lyustig, — agar kerak bo‘lib qolsam men qariyalarimning huzurida bo‘laman.

— Nima? Ha, bo‘lmasam-chi, Lyustig. Bora qol.

Edvard akasining qo‘lidan tutdi-da, yetaklab ketdi.

— Mena, bizning uyimiz. Esingdami?

— Bo‘lmasam-chi! Ishonmasang, men eshikkacha birinchi bo‘lib yetib boraman!

Ular shu zahoti yugurib ketishdi. Kapitan Blekning boshi uzra daraxtlar shovullar, oyoqlari ostidagi yer guvullar edi. Bu g‘aroyib tushida u Edvard Blekning uni quvib o‘tayotganini, qadrdon uyi shiddat bilan unga yaqinlashayotganini va eshikni lang ochayotganini ko‘rib turardi.

— Men birinchi bo‘lib keldim! — qichqirdi Edvard.

— Bo‘lmasam-chi, — hansirab dedi kapitan, — men cholman, sen bo‘lsang navqiron yigitsan. Sen o‘zi har doim tutqich bermas eding! Yo meni esidan chiqargan deb o‘ylayapsanmi?

Ostonada to‘ladan kelgan, yuzlari qip-qizil, ko‘zlari chaqnagan onasi turardi. Uning ortida sochlariga oq oralagan, qo‘lida trubkasini tutgancha otasi turardi.

— Oyi, dada!

U bola singari zinalardan yuqoriga otildi.

Ajoyib va uzun yoz kuni. Tushlikdan keyin ular mehmonxona bo‘lmasiga o‘tishdi. U qariyalarga o‘zining raketasi haqida so‘zlab berdi, ular esa bosh irg‘ar va jilmayar edilar, onasi xuddi avval qanday bo‘lsa, shunday ko‘rinardi, otasi sigara uchini tishlagancha o‘ychan ichiga tortar edi — xuddi o‘sha vaqtlardagidek. Kechlikka quling o‘rgilsin kurka go‘shti pishirilgan edi, vaqt ham sezilmay o‘tib borardi. Likopchalar obdon tozalangan kurka suyaklari uyumiga to‘lgach, kapitan o‘zini stul suyanchig‘iga tashladi va chuqur qanoat hosil qilganini bildirib, pishillab nafasini chiqardi. Kech tushib, daraxt yaproqlari qilt etmay qoldi. Osmonni shafaq yog‘dusi chulg‘adi, shinam ko‘hna uydagi chiroqlar qizg‘ish nur taratib turardi. Ko‘chadagi boshqa barcha uylardan musiqa, pianino ovozlarining gurillab ochilib-yopilishlari eshitilib turardi.

Onasi plastinkani qo‘ydi-da, kapitan Jon Blek bilan gir aylanib raqs tusha ketdi. Undan o‘sha atirlar anqir edi, otasi va onasi poezd halokatida o‘lganlarida ham ulardan xuddi shunday atir anqib turardi.

Hozir bo‘lsa ular bir tekis raqs tushar, uning qo‘llari haqiqiy, jonli onasini quchib turardi…

— Odamga ikkinchi urinish har doim ham nasib etavermaydi, — dedi onasi.

— Ertaga ertalab uyg‘onaman, — dedi kapitan, — va mening o‘z raketamda, koinotda ekanligimdan nom-nishon ham qolmaydi.

— Bunaqa gaplar kimga kerak! — dedi onasi muloyimlik bilan. — O’zingni urintirma. Xudo o‘zi mehribon. Xudo o‘zi yarlaqaydi.

— Uzr, oyijon.

Qo‘shiq tugab, plastinka vishillagancha bir chiziqda aylanar edi.

— Charchading, bolam. — Otasi trubka uchi bilan ishora qildi. — Kirib yotishing mumkin.

Odatdagidek, eski jez zo‘ldirli karavoting senga muntazir.

— Lekin men odamlarimni to‘plashim kerak.

— Nega?

— Nega? Hm… bilmadim, darvoqe, nega to‘plar ekanman-a? Hech narsaga, albatta. Ular ovqatlanayotgan yoki uxlayotgan bo‘lsalar kerak. Mayli, uyquga to‘yib olsinlar, dam olish ularga zarar qilmaydi.

— Yaxshi yotib tur, o‘g‘lim. — Onasi uning yuzidan o‘pib qo‘ydi. — Qanday yaxshi. Sen yana uydasan.

— Ha, uyda bo‘lganingga nima yetsin.

Sigara tutuniga to‘lgan uyni, ruhlarni, kitoblarni, mayin nurni tark etib, u zinapoyadan yuqori ko‘tarildi va Edvard bilan to‘xtovsiz gaplashar edi. Edvard eshikni itardi va Jon Blek o‘zining sariq jez karavotini, kollejning tanish bayroqchalarini va rosa unniqqan olakuzan po‘stinsini ko‘rdi, po‘stinni u alohida mehr bilan silab qo‘ydi.

— Hammasini birdaniga ko‘tara olarmikinman? — dedi kapitan. — Charchoqdan jonim chiqqudek bo‘lib turibdi. Bir kunda shuncha voqea! Xuddi jala ostida soyabonsiz va yomg‘irpo‘shsiz ikki kecha-kunduz turgandek sillam qurigan. Taassurotlarim suyak-suyagimgacha singib ketgan…

Edvard qo‘llarini har tomonga keng yoygancha katta va oppoq choyshabni to‘shadi va urib shishirdi. So‘ng derazani ochdi. Xonaga yosumanning tungi xushbo‘y hidi oqib kirdi. Oy pirpirab turardi, uzoq-uzoqlardan raqs musiqalari va bosiq ovozlar quloqqa chalinardi.

— Mana, ko‘rdingmi, Mars qanaqa! — dedi kapitan yechinar ekan.

— Ha, shunaqa. — Edvard sekin yechindi, qo‘ylagini boshidan shoshmaygina tortib oldi, oftobda qizargan keng yelkalari, mushakdor bo‘yni ko‘rindi. Chiroq o‘chirildi. Ana, ular 30 yilmi, 40 yilmi oldingidek yana karavotda yonma-yon yotishibdi. Kapitan yosuman hidi tutgan havoni huzur qilib ichiga tortgancha, tirsagiga suyanib turib o‘tirdi. Daraxtlar orasidagi maysazorda kimdir patefon qo‘ydi. Undan “Har doim” degan kuy yangray boshladi.

Blek Merlinni esladi.

— Merlin ham shu yerdami?

Akasi derazadan tushib turgan to‘rtburchak oy nurida chalqancha tushib yotar edi. U hadeganda javob bermadi.

— Ha, — bir oz taraddudlanib qo‘shib qo‘ydi. — Hozir shaharda emas, u ertaga ertalab bo‘ladi.

Kapitan ko‘zlarini yumdi.

— Men Merlinni juda ham ko‘rgim kelayapti.

Jimjit xonada ularning nafaslarigina eshitilib turardi.

— Yaxshi yotib tur, Ed.

Jimlik.

— Yaxshi yotib tur, Jon.

Kapitan fikrlariga erk berib huzur qilib yastandi. Shundagina bugungi zo‘riqish uning vujudidan sitilib chiqib ketdi va u nihoyat odamlardek mushohada qilish imkoniga ega bo‘ldi. Qayoqqa qaramasin, asabiylashgan odamlar. Quloqni qomatga keltirgan orkestr ovozi. Qarindosh-urug‘larning tanish basharalari… Ammo endi…

“Qanday qilib? — ajablanardi u. — Bularning bari qanday qilib bo‘ldi ekan? Nima uchun? Kim uchun? Bu nima? — ilohiy ro‘yoning so‘z bilan ifodalab bo‘lmas farog‘atimi? Nahotki xudo rostdan ham o‘z bandalari deb shunchalar kuyib-pishsa? Qanday qilib, nima uchun, kim uchun?”

Xinkston va Lyustig kunduzi, dastlabki taassurotlar ta’siri ostida unga taklif qilgan nazariyalarni tarozuga solib ko‘rdi. So‘ng erinchoqlik bilan turli yangi taxminlarni o‘zining teran farosati qa’riga toshchalar kabi bir-bir tashlagancha, obdon fikr elagidan o‘tkazdi, shunda uning shuurida allaqanday yorqin tushunchalar miltillab ko‘zga chalina boshladi. Oyisi. Otasi. Edvard. Mars. Yer. Mars. Marsliklar.

Qiziq, ming yil oldin Marsda kim yashagan ekan? Marsliklarmi yoki har doim bugungidek bo‘lganmi?

Marsliklar. U past ovozda o‘zicha shu so‘zni bir necha bor takrorladi.

To‘satdan u qah-qah urib kulib yuborayozdi. Kutilmaganda miyasiga o‘taketgan bema’ni fikr kelib qoldi. Badanidan sovuq ter chiqib ketdi. He-yo‘q, bu bo‘lmag‘ur narsa, albatta. Hech ham bo‘lishi mumkin emas. Puch gap. Miyangdan chiqarib tashla bu gaplarni, g‘irt kulgili.

Baribir ham… Agar taxmin qilsang! Ha, Marsda faqat marsliklar yashashini taxmin qilsagina.

Ularning kemamiz yaqinlashib kelayotganini, uning ichida bizning o‘tirganimizni ko‘rishganini tasavvur qilsa… Yana deylik — shunchaki qiziq uchun — chaqirilgan mehmonlarni bosqinchilar sifatida yo‘q qilib yuborishga ahd qilishganini, buni ham juda ustamonlik bilan, chaqqonlik bilan, bizning xushyorligimizni bir pulga chiqarib, uddalashlarini tasavvur qilsa. Ko‘rdingizmi, atom quroli bilan qurollangan yerliklarga qarshi marsliklar qanaqa vositalarni ishga solishmaydi.

Buning javobi savolidan ham qiziq edi. Telepatiya, gipnoz, esdaliklar, tasavvurlar.

Faraz qilaylik, bu uylar hech ham haqiqiy emas, karavot ham haqiqiy emas, bular barchasi mening o‘z tasavvurlarim mahsullari, Mars telepatiyasi va gipnozi yordamida moddiylashtirilgan tasavvurlar, — xayol surishda davom etdi kapitan Jon Blek, — aslida uyda hamma narsa boshqacha, marsliklar didiga qarab tuzilgan, biroq mening orzularim va xohishlarimga qarab ish tutgan marsliklar shunday nayrang ishlatishganki, go‘yo men o‘z jonajon shahrimni, o‘z uyimni ko‘rib turgandekman. Agar odamning ko‘ngliga shubha urug‘ini sepib, uni tuzoqqa ilintirmoqchi bo‘lsang, uning o‘z otasi va onasidan ham yaxshiroq ilmoqni topib bo‘lar ekanmi?

Hali mening ekipajimdan birontasi ham dunyoga kelmagan 1926 yildagi eski ko‘hna bir shaharcha!

Men 6 yoshda ekanligimda, darhaqiqat Garri Loder qo‘shiqlari yozilgan plastinkalar urf bo‘lgan edi, uylarda Maksfil Parrish suratlari osilib turardi, munchoqli pardalar bo‘lardi, “Ajoyib Ogayo” qo‘shig‘i aytilardi va XX asr boshlari me’morchilik binolari qad ko‘tarib turardi. Bordi-yu, marsliklar shahar haqidagi barcha tasavvurlarni mening shuurimdan sug‘urib olgan bo‘lsalar-chi? Axir aytadilar-ku, bolalik tasavvurlar hech qachon eskirmaydi, deb. Mening tasavvurlarim bilan shahar qurib, ular bu shaharni raketa ekipajining barcha a’zolari xotirasida yashovchi qarindosh-urug‘lari va yaqinlari bilan to‘ldirib qo‘yishgan!

Faraz qilaylik, qo‘shni xonada uxlab yotgan ikki odam hech ham mening otam va onam emaslar, marsliklar esa shunchalik zehndor bo‘lishadiki, meni gipnoz ortida har doim tutib turishga ularning tob-toqatlari chidamaydi, axir…

Mana bu duxovoy orkestr-chi! Qanday g‘aroyib, hayratomuz reja! Avval Lyustigning, orqasidan Xinkstonning boshini qotirib, keyin xaloyiqni haydab kelish; fazogirlar o‘n, yigirma yil avval o‘lgan otalarini, onalarini, xolalarini, qayliqlarini ko‘rganlarida ularning dunyodagi hamma narsani unutib yuborishlari, buyruqni unutib yuborishlari, kemadan otilib chiqib, uni tashlab ketishlari ajablanarli emasmi? Bu yerda nima tabiiyroq bo‘lishi mumkin? Bu yerda qanday shubhalar bo‘lishi mumkin?

Barchasi juda oddiy: kimki kavlashtira boshlasa, qarshisida tirilgan onasini ko‘rib, savollar bera boshlasa, — axir baxtdan lol, karaxt bo‘lib qolishi hech gap emas-da. Mana sizga natijasi: hammamiz turli uylarga tarqab ketdik, karavotlarda yotibmiz, qurollarimiz yo‘q, hech narsa bilan o‘zimizni himoya qilolmaymiz, raketa ham oydinda tashlandiq holda turibdi. Agar bizlarni bir-birimizdan ajratib bitta qo‘ymay qirib tashlashni o‘ylagan bo‘lsalar, marsliklarning bu riyokorona rejalarini tasavvurga keltirishning o‘ziyoq odamni har narsa qilib qo‘ymasmikan? Balki qoq yarim tunda men bilan yonma-yon yotgan mana bu akam birdan o‘zgarib qolsa, qiyofasi butun borlig‘i boshqacha shaklga kirsa va adovatli, qo‘rqinchli yovvoyi bir maxluqqa aylanib qolsa, bu uning marslik bo‘lib qolganini bildiradimi, axir bundan battarroq narsa bo‘lishi mumkinmi? Yotgan joyida men tomon burilib, qoq yuragimga pichoq sanchish uning uchun gap bo‘libdimi? Qolgan boshqa barcha uylardagi o‘n-o‘n beshta aka-uka va otalar ham ana shunday o‘zgarib, qo‘llariga pichoq olib hech narsadan tap tortmay uxlab yotgan yerliklarni ana shunday so‘yib tashlashsa…

Jon Blekning qo‘llari adyol ostida titrab ketdi. Uning eti junjikdi. To‘satdan bu haqiqatga aylandi-yu, uning vujudini dahshatli qo‘rquv qamradi.

U turib o‘tirdi-da, quloq sola boshladi. Atrofda tiq etgan tovush yo‘q. musiqa tingan. Shamol tindi.

Yonida akasi dong qotib uxlab yotibdi.

U ohista adyolni ustidan oldi. Sirg‘alib pastga tushdi va tovush chiqarmaygina eshik tomon yurdi.

Shu payt akasining ovozi qulog‘iga chalindi:

— Qayoqqa?

— Nima?

Akasining ovozi badanni teshib o‘tgudek bo‘ldi.

— Biron uzoqroq yoqqa bormoqchimisan?

— Suvga.

— Suvsaganing yo‘q.

— Suvsadim, nega suvsamas ekanman.

— Yo‘q, suvsaganing yo‘q.

Katta Jon Blek shiddat bilan yugurib ketdi. U qichqirdi. U ikki marta qichqirdi.

U eshikkacha yetolmadi.

Kallai saharda orkestr mungli motam kuyini chalar edi. Ko‘chadagi har bir uydan mo‘‘jazgina tobutchalarni ko‘tarib, odamlar chiqar edilar; chiqib tosh yo‘l ustida o‘tirardilar-da, ko‘z yoshlarini artar edilar. Xotinlar, onalar, opa-singillar, aka-ukalar, amaki-tog‘alar, otalar. Ular yangi qabr kavlab qo‘yilgan va yangigina qabr toshlari kutib turgan qabristonga yo‘l oladilar. O’n oltita qabr, o‘n oltita qabr tosh.

Mer qisqagina motam nutqi so‘zladi. Uning yuzi o‘zgarib ketganidan bu mermi yo boshqa bir odammi, bilib bo‘lmas edi.

Jon Blekning otasi va onasi qabristonga keldi, akasi Edvard ham keldi. Ular yig‘lar, oh-voh qilar edilar, chehralari esa avvalgi tanish alomatlarini yo‘qotib, asta-sekin o‘zgarib borar edi.

Lyustigning bobosi va buvisi ham o‘sha yerda edi va ho‘ngrab yig‘lashar edi, ularning ham yuzlari mumday erib, cho‘zilib borar, xuddi jazirama kunga bardosh bermayotgandek tuyulmoqda edi.

Tobutlarni qabrga tushirishdi. Kimdir “Bir tunning o‘zida o‘n oltita odamni ajal to‘satdan va bevaqt olib ketgani” xususida o‘zicha g‘udranardi.

Kesaklar qabr qopqog‘i ustiga do‘pirlab tusha boshladi.

Orkestr “Okean durdonasi Kolumbiya” kuyini chalgancha gulduragan mis karnaylar ohangiga monand ravishda shahar tomon yo‘l oldi. Shu kuni hamma dam oldi.