Marsga hujum

Aprel 2005 ESHER II

“Bugungi xira, qorong‘i, sas-sadosiz kuz kunida men otda tanho o‘zim g‘alati cho‘l joyda ketar edim, osmonda bulutlar qo‘rg‘oshinday og‘ir osilib turar edi va nihoyat yerga oqshom qorong‘iligi cho‘kib kela boshlaganda Esherning mungli qo‘rg‘oni oldida paydo bo‘ldim…”

Mister Uilyam Stendal kitob o‘qishdan to‘xtadi, ana uning qarshisida, uncha baland bo‘lmagan qora qir ustida — Qo‘rg‘on va uchli toshga 2005 yil deb o‘yib yozilgan.

Me’mor mister Bigelou dedi:

— Uy tayyor. Kalitni qabul qiling, mister Stendal.

Jim-jit kuzgi quyosh ostida yonma-yon turgancha ular sukut saqlar edilar.

Qarg‘a qanotidek qop-qora maysa uzra ularning oyoqlari ostida chizmalar shitirlar edi.

— Esherlar uyi, — mamnun holda dedi mister Stendal. — Loyihalashtirilgan, qurilgan, sotib olingan, puli to‘langan. Menimcha, mister Po rosa quvongan bo‘lar edi.

Mister Bigelou qoshini chimirdi.

— Hamma narsa ko‘nglingizdagidekmi, ser?

— Ha!

— Naqshi o‘zidagidekmi? Ko‘rinishi zerikarli va dahshatlimi?

— Haddan tashqari dahshatli, haddan tashqari zerikarli!

— Devorlari tundmi?

— Ajoyib!

— Hovuz yetarli darajada “Qora va ma’yus”mi?

— Aql bovar qilmas darajada qora va ma’yus.

— Terak-chi? U o‘zingiz bilgandek, qurib-qaqshagan va barglari to‘kilgan qilib bo‘yalganmi?

— Nafrat qilar darajada!

Mister Bigelou me’moriy loyiha bilan solishtirib ko‘rdi. U navbatdagi topshiriqni birma-bir aytib chiqdi:

— Butun ansambl “yurakning muzlatuvchi, lo‘qillatuvchi, simillatuvchi og‘rig‘ini, fikrlardagi noxush bo‘shliqni” bera oladimi? Uy, hovuz, qo‘rg‘on?..

— Mehnatingizga gap yo‘q, mister Bigelou, qasam ichamanki, qoyil qilgansiz.

— Minnatdorman. Mendan nima talab etilishini mutlaqo bilmas edim. Xudoga shukurki, sizning o‘z raketalaringiz bor, aks holda zarur jihozlarni bu yerga eltib kelishga hech qachon yo‘l qo‘ymas edilar.

E’tibor qiling-a, bu yerda har doim nimqorong‘ulik, bu puchmoqda har doim oktyabr, qachon qaramang dashtu biyobon, hayotdan nom-nishon yo‘q, o‘lik. Bu bizdan ozmuncha mehnat talab qilmadi. DDT dan o‘n ming tonna ketdi. Biz hamma narsani o‘ldirdik, na bir ilon, na bir baqa, na bir Mars pashshasi qoldi! Abadiy nimqorong‘ulik, mister Stendal, bu mening g‘ururimdir. Pinhoniy mashinalar quyosh nurini yutadi. Bu yerda har doim “noxushlik”.

Stendal ana shunday san’at bilan yaratilgan noxushlik, qo‘rg‘oshin og‘irligi, nafas bo‘g‘uvchi bug‘lanishlar, butun “muhit”dan bahra ola boshladi. Uyning o‘zini aytmaysizmi? Sharti ketib, parti qolgan maskan, dahshatli hovuz, mog‘or, qiyomat-qoyim alomatlari! Sintetik ashyolarmi, yoki shunga o‘xshagan yana allambalolarmi-ey. Bu yog‘ini o‘zingiz topib olaverasiz.

U kuz osmoniga qarab qo‘ydi. Allaqaerda baland-balandlarda, olis-olislarda quyosh turibdi.

Allaqaerda sayyorada Mars apreli, oltin aprel hukmron, ko‘m-ko‘k osmon. Allaqaerda yuksakliklarda hayotsiz ajoyib sayyoraga tamaddun keltirishi kerak bo‘lgan raketalar o‘zlariga yo‘l ochadilar. Ularning shiddatli parvozlaridan paydo bo‘lgan chiyillash va gurillash bu tussiz ovoz o‘tmas olamda, mudroq kuz olamida quloqni teshib yuborgudek edi.

— Endi, topshiriq bajarilgach, — iymanibgina gap qotdi mister Bigelou, — sizdan bir narsani so‘ramoqchiman, bularning hammasini siz nima qilmoqchisiz?

— Esher qo‘rg‘oninimi? Bilmadingizmi?

— Yo‘q.

— “Esher” nomidan hech narsani anglamadingizmi?

— Anglaganim yo‘q.

— Mana bu ism: Edgar Allan Podan-chi?

Mister Bigelou yo‘q degandek boshini chayqadi.

— Darvoqe, — Stendal xafa va nafratini ifoda qilgancha bosiqlik bilan “hm” deb qo‘ydi. — Mister Poning muborak xotirasini siz qayoqdan ham bilardingiz? U ancha ilgari, Linkolndan ham oldin o‘lib ketgan. Uning barcha kitoblari Buyuk Gulxanda yoqib yuborilgan edi. O’ttiz yil muqaddam, 1975 yilda.

— E-e, — bir narsani tushungandek bosh irg‘adi. — Shulardan biri deng!

— Xuddi shunday, Bigelou shulardan bittasi. Uning va Lau Kraftning, Xotorn va Ambroz Birskning kitoblarini yoqishdi, hammasi dahshat va qo‘rquvlar haqidagi qissalar edi. Barcha fantaziyalarni, xullas, kelajak haqidagi barcha qissalarni yoqib yuborishdi. Ayovsiz yoqishdi, qonun chiqarishdi.

Hammasi arzimagan narsadan, zarradagi narsadan, elliginchi va oltmishinchi yillardan boshlandi.

Avvaliga karikaturali kitobchalar chiqarishni cheklab qo‘yishdi, so‘ng detektiv romanlar, filmlarni ham taqiqlashdi. Goh u tomonga, goh bu tomonga irg‘itishdi, turli guruhlar, turli laqablar, siyosiy e’tiqodlar, diniy xurofotlar avj olgandan-olib ketdi. Har doim ozchilik tomon qo‘rqib qolaverdi va ko‘pchilik tomon tushunib bo‘lmaydigan narsadan, kelajakdan, o‘tmishdan, hozirdan qo‘rqar edi, o‘zidan va o‘z soyasidan qo‘rqar edi.

— Tushunarli.

— “Siyosat” so‘zidan (oxir-oqibatda eng teskarichi doiralarda “kommunizm” so‘zining sinonimi bo‘lib qolgan, ha, ha, bu so‘zni tilga olishingiz bilanoq, kallangiz ketishi hech gap emas edi!) siyosat so‘zidan qo‘rqadigan, har tomondan turtki yeydigan — bir joyda gaykani burasalar, yana bir joyda boltni aylantiradilar, bir yoqdan tiqadilar, ikkinchi yoqdan sug‘urib oladilar, — san’at va adabiyot ko‘p o‘tmay shunday bir ulkan tortmachoqqa aylandiki, sho‘rlikni buradilar, chaqdilar, chaynadilar, tugun qilib tugdilar, to o‘zining qiyishqoqligi va har qanday ta’mini yo‘qotmaguncha u yoqdan-bu yoqqa koptokdek irg‘itaverdilar. So‘ng esa kinokameralar tinib qoldi, teatr zulmatiga g‘arq bo‘ldi va bosma nashrlarning qudratli Niagarasi “Sof” maqolasining zaif bir jilg‘achasiga aylanib qoldi. Ishoning menga, “voqelikdan uzoqlashish” tushunchasi ham shubhali so‘zlar sirasiga kirib qoldi!

— Nahotki?

— Ha, ha! Har bir odam, der edi ular, haqqoniylikning yuziga tik qarashi shart. Faqat hozirnigina ko‘rib turishlari kerak. Bu toifaga kirmagan hamma narsa — bir pul. Ajoyib adabiy to‘qimalar, xayolot osmonida parvoz qilishlar — gullab-yashnayversin. Bir kuni yakshanba tongida, o‘ttiz yil muqaddam, 1975 yilda ularni kutubxona devoriga tikka qilishdi: Santa Klaus va Boshsiz chavandoz, Qorqiz va uy Devi, Onag‘oz — barchalari ho‘ngrab yig‘lar edilar! — va ularni otib tashlashdi, so‘ng qog‘oz qal’a va malika qurbaqalarni, keksa qirollar va “o‘sha zamondan buyon baxtli yashab kelayotgan” hammani yoqib yuborishdi (aslida u o‘sha zamondan buyon baxtli yashayapti, deb kim haqida aytish mumkin edi!). Bir vaqtlar Hech qachonga aylandi-qo‘ydi! Ular O’z mamlakati bosh suyaklari bilan birgalikda Sehrlangan Riksh xokini shamolda sovurdilar, Glinda mehribon va O’zmani chopib tashladilar, To‘pgulni spektroskopda bitta-bitta yulib yoyishdi, Jek Qovoqboshni esa Biologlar Ziyofatida dasturxonga tortib yuborishdi! No‘xot qobiqchasi to‘rachilik chakalakzorida qurib-qovjirab bo‘ldi!

Uyqudagi Go‘zal ilmiy xodim bo‘sasidan uyg‘onib ketgan va u o‘zining tibbiy ninasini suqqanda joni hiq etib chiqib ketgan edi. Alisani ular shishadan shunday bir narsani ichishga majbur qilishdiki, natijada qizgina ortiq: “Oldinga borgan sari yana ham qiziqroq bo‘laveradi!” — deb qichqira olmaydigan darajada mitti bo‘lib qoldi. Sehrli ko‘zguni ular bolg‘a bilan bir urib, chil-chil qilishdi va barcha Qizil Qirollar va Ustritsalar gumdon bo‘ldi!

U mushtumini qisdi. Ey xudo, hammasi xuddi hozir sodir bo‘lgandek yaqin tuyuladi-ya! Uning yuzi qizarib bo‘g‘ildi. Azbaroyi qattiq junbushga kelganidan mister Bigelou hang-mang bo‘lib qoldi. U bir-ikki kiprik qoqdi-da, oxiri uyga kirib dedi:

— Kechirasiz. Nima deyayotganingizni tushunolmayapman. Bu ismlardan hech nima anglayolmadim. Siz aytgan gaplarga qaraganda Gulxan faqat foyda bergan.

— Yo‘qoling ko‘zimdan! — qichqirib yubordi Stendal. — Ishingiz tugadi, endi qorangizni o‘chiring, to‘nka!

Mister Bigelou duradgorlarni chaqirdi-da, ketdi.

Mister Stendal Uy oldida bitta o‘zi qoldi.

— Quloq solinglar, hoy! — Murojaat qildi u ko‘zga ko‘rinmas raketalarga. — Sizlardan jon saqlayman deb,Sof Jonlar Marsga borib qolgan edi, sizlar bo‘lsangiz xudoning bermish kuni bu yerda ko‘paygandan-ko‘payib ketayapsiz, xuddi axlatga intilgan pashshalardek uchib kelganingiz-uchib kelgan. Men sizlarga hozir bir narsa ko‘rsataman. Yerda mister Poga qilgan qiliqlaringiz uchun ta’ziringizni beraman. Shu ondan ehtiyot bo‘ling! Esherning uyi o‘z ishini boshlaydi.

U osmonga qarab mushtumini do‘laytirib qo‘ydi.

Raketa qo‘ndi. Undan devday bir odam chiqib keldi. U uyga qaradi va uning kulrang ko‘zlarida norozilik va hayrat ifodasi ko‘rindi. Narigi tomonda uni ozg‘ingina bir odam kutib turgan xandaqdan sakrab o‘tdi.

— Ismi sharifingiz Stendalmi?

— Ha.

— Garret, Axloq Iqlimi boshqarmasi inspektori.

— E-ha, baribir Marsgacha yetib kelibsiz-da, Axloq Iqlimining nozirlari? Men bo‘lsam sizlarni qachon kelar ekan, deb o‘zimcha tusmollab turgan edim…

— Biz o‘tgan haftada kelgan edik. Tezda bu yerda xuddi yerdagidek tartib o‘rnatiladi. — U asabiy ravishda guvohnomasini Uy tomonga siltab qo‘ydi. — Qani, ayting-chi menga, mana bu nima, Stendal?

— Bu arvohli qal’a, xo‘p desangiz.

— Xo‘p demayman, Stendal, hech ham xo‘p demayman. “Arvohli” — yaramaydi.

— Juda jo‘n. Bu yil, 2005 yilda Haq taolomizga men bir mexanik ziyoratgoh qurdim. Unda mis ko‘rshapalaklar elektron nurlar bo‘ylab uchadilar, quyma kalamushlar plastmassa tagxonalarda izg‘iydilar, avtomat skeletlar raqs tushadilar, bu yerda avtomat qonso‘rarlar, hazilkashlar, bo‘rilar va oq arvohlar istiqomat qiladilar, kimyo va kashfiyotchilik barq uradi.

— Men xuddi shu narsadan qo‘rqqan edim, — dedi Garret jilmayib. — Sizning uyingizni surib yuborishga to‘g‘ri kelmasa deb qo‘rqaman.

— Kelishingiz bilanoq yo‘qlashingizni bilardim.

— Men ilgariroq uchib kelgan bo‘lardim, lekin biz aralashishimizdan oldin sizning niyatlaringizni bilib olmoqchi edik. Buzuvchilar va o‘t ochuvchilar komandasi oqshomga yaqin yetib kelishlari mumkin.

Yarim tunga borib, hamma narsa tag-tugi bilan vayron qilinadi, mister Stendal. Mening aqli noqisimcha, ser, siz, aytishim mumkinki, aynib qolibsiz. Qattiq mehnat bilan ishlab topilgan pullarni shamolga sovurish, axir sizda naqd uch million bo‘lgan edi-ya…

— To‘rt million! Ammo shuni hisobga olingki, mister Garret, meros olganimda men yoshgina yigitcha edim — yigirma besh million. Istagancha shamolga sovurishim mumkin. Umuman olganda bu yaxshi ish emas: u yoqdan qurilish tugadi-yu, bu yoqdan siz o‘z Buzuvchilaringiz bilan yetib kelibsiz.

Balki, O’yinchog‘im bilan jinday ko‘ngil ochishimga izn berarsiz, aytaylik loaqal yigirma to‘rt soatga?!

— Siz qonunni bilasiz. Unda aytilgan: hech qanaqangi kitoblar, hech qanaqangi uylar, arvohlar bilan bog‘liq bo‘lgan hech qanaqangi qonso‘rarlar, farishtalar yoki xayolotning boshqa kashfiyotlari ketmaydi.

— Siz yaqinda mister Bebbitlarni yoqa boshlaysiz!

— Siz bizga ancha-muncha tashvish keltirdingiz, mister Stendal. Protokollar saqlanib qolgan. 20 yil avvalgi. Yerda. Siz va sizning kutubxonangiz.

— E-ha, men va mening kutubxonam. Menga o‘xshagan yana bir qanchalari. Albatta, Po o‘shanda allaqachon unutilib ketgandi. O’z va boshqa xilqatlar ham unut bo‘lib ketgandi, lekin men bir kichikkina yashirin joy qurib olgandim. O’zimizning kutubxonamiz bo‘lardi — menda va yana bir qancha xususiy shaxslarda, — siz mash’al va axlatyoqarlaringizni hali yubormagan paytingizda.

Mening 50 000 dona kitobimni parcha-burish qilib, yoqib yuborgandingiz. Siz barcha mo‘‘jizakorlarning ham onasini uchqo‘rg‘ondan ko‘rsatgan edingiz; siz yana kinoprodyuserlaringizga, agar biron nima qilmoqchi bo‘lsangiz, Ernest Xemingueyni qayta-qayta suratga oling, deb buyruq bergan edingiz. Yo parvardigor, axir men “Qo‘ng‘iroq kimni chaqiradi” filmini necha marta ko‘rmadim!

30 ta turli sahna asari. Hammasi bor voqelik. Oh, realizm! Oh, bu realizm! Ey, o‘shani!..

— Tilingizga erk berishdan tiyilsangiz yaxshi bo‘larmidi!

— Mister Garret, axir siz to‘la hisobot berishga majbur edingiz-ku?

— Ha.

— Unday holda qiziq uchun ham bir kirib ko‘rsangiz, kirib u yoq-bu yoqqa qarasangiz yaxshi bo‘lardi. Bor-yo‘g‘i bir daqiqaga.

— Yaxshi. Ko‘rsating. Hech qanday nayrang bo‘lmasin. Menda to‘pponcha bor.

Esherlar Uyining eshigi g‘iyillab ochildi. Rutubat hidi dimoqqa urdi. Xuddi tashlandiq mag‘oralarda ko‘zga ko‘rinmas jonivorlar nafas olayotgandek guvillagan oh-vohlar quloqqa chalindi. Tosh yerdan kalamush yugurib o‘tdi. Garret “heh” dedi-da, oyog‘i bilan tepib yubordi. Kalamush o‘mbaloq oshib tushdi va uning neylon terisi ichidan son-sanoqsiz temir burgalar to‘kildi.

— Qoyil! — Garret yaxshiroq ko‘rish uchun egildi.

Qizg‘ish-moviy xarita uzra mum qo‘llarini silkitgancha tokchada qari jodugar o‘tirardi. U boshini silkitdi-da, tishsiz og‘zi bilan Garretga vishillab qo‘ydi va moy yuqi xaritaga barmoqlari bilan chertdi.

— O’lim! — qichqirdi kampir.

— Men xuddi mana shunday narsalarni o‘ylagan edim… — dedi Garret. — Xuddi o‘ylaganimdek bo‘lib chiqdi-ya!

— Men shaxsan sizning yoqib yuborishingizga ruxsat beraman.

— Rostdanmi? — Garretning yuzi yorishdi. Biroq shu zahoti yana lunjini osiltirdi. — Siz buni juda oson aytdingiz-qo‘ydingiz.

— Men mana shularni yuzaga keltirsam bo‘lgani. Maqsadimga erishdim, deb ayta olsam, bas.

Hozirgi shubhalar olamida o‘rta asr muhitini qayta yaratdim.

— Mening o‘zim ham, ser, aytish mumkinki, sizning dahoingizdan beixtiyor hayratga tushdim.

Garret qarab turardi — uning yonidan havoda shitirlagan va shivirlagancha go‘zal shaffof ayol qiyofasiga kirgan yengil bulut parchasi suzib o‘ta boshladi. Rutubatli yo‘lakning narigi uchida qandaydir mashina guvillardi. Xuddi tsentrifugadan chiqqan paxtaqandga o‘xshab u yerdan jim-jit zal bo‘ylab bosiriqli zulmat o‘rmalab va yoyilib kelar edi.

Allaqayoqdan maymun paydo bo‘lib qoldi.

— Pisht! — qichqirdi Garret.

— Qo‘rqmang. — Stendal jonivorning qornini silab qo‘ydi. — Bu robot. Xuddi jodugar singari bu ham boshdan-oyoq misdan yasalgan. Mana!

U maymunning yungini hurpaytirgan edi, tagidan temir yaraqlab ketdi.

— Ko‘rayapman. — Garret jur’atsizgina qo‘lini uzatdi, robotni silab qo‘ydi. — Ammo bu nimaga kerak, mister Stendal, bunda qanday ma’no bor?! Sizni nima majbur qildi?..

— To‘rachilik, mister Garret. Lekin mening tushuntirishga sira vaqtim yo‘q. Hukumat odamlari esa busiz ham tezda hamma narsani bilib olishadi. — U maymunga bosh irg‘ab qo‘ydi. — Bo‘ldi, qani.

— Maymun mister Garretni o‘ldirdi.

— Tayyordir, Payks?

Payks nigohini stoldan oldi.

— Ha, ser.

— A’lo ish.

— Tekin nonni yemaymiz, mister Stendal, — past ovozda javob berdi Payks; robotning qayishqoq qovog‘ini ko‘tardi-da, unga shisha ko‘z olmasini solib qo‘ydi va unga kauchuk mushaklarini chaqqonlik bilan yopishtirdi. — Shunday…

— Quyma, mister Garret.

— Qiziq, siz uni nima qilasiz, ser? — Payks boshini irg‘ab chinakam o‘lik Garret yotgan tosh plita tomonni ko‘rsatdi.

— Yaxshisi kuydirish-da, Payks. Bizga ikkita mister Garretning nima keragi bor.

Payks Garretni g‘ishtin axlat kuydirgich oldiga sudrab bordi.

— Yaxshi qoling.

U mister Garretni ichkariga itarib yubordi-da, eshikni yopdi.

Stendal robot Garretga yuzlandi.

— Vazifangiz sizga aniqmi, Garret?

— Ha, ser. — Robot gavdasini ko‘tarib o‘tirib qoldi, — men Axloq Iqlimi Boshqarmasiga qaytib borishim kerak. Qo‘shimcha ma’ruzani taqdim etishim kerak. Operatsiyani kam deganda 48 soatga cho‘zishim kerak. Men yanada batafsilroq tadqiq o‘tkazishim kerakligini aytishim kerak.

— To‘g‘ri, Garret. Muvaffaqiyat tilayman.

Robot shoshilib Garretning raketasi oldiga o‘tdi, unga chiqda-da, parvoz qilib ketdi.

Stendal burilib qaradi.

— Xo‘sh, Payks endi bugungi oqshomga qolgan taklifnomalarni tarqatamiz. O’ylaymanki, yaxshi bo‘ladi. Siz nima deysiz?

— Agar 20 yil kutganimizni hisobga olsak, hattoki juda yaxshi bo‘ladi.

Ular bir-biriga ko‘z qisib qo‘ydi.

Soat rosa 7. Stendal soatiga qaradi. Endi ko‘p qolgani yo‘q. U o‘rindiqda o‘tirgancha qo‘lidagi xeresli qadahni aylantirar edi. Ularning ustida, dub to‘sinlar oralig‘ida ko‘zlarini yiltillatib nozikkina mis suyakli rezina terili ko‘rshapalaklar chiyillardi. U ko‘rshapalaklarni olqishlagancha qadahni ko‘tardi.

— Muvaffaqiyatimiz uchun!

U o‘zini orqaga tashladi, ko‘zlarini yumdi va hammasini xayolan bir boshdan tekshirib chiqdi.

Qariganida bir ko‘nglini bo‘shatib oladi… Adabiyotni qatag‘on qilgani uchun, gulxan uchun bu antiseptik hukumatdan qasos oladi. Yillar g‘azab to‘planib keldi, nafrat to‘planib keldi… va karaxt bo‘lgan qalbi tubida zimdan, asta-sekin fikr pishib yetila boshladi. U Payksni uchratgan o‘sha uch yil oldingi vaqtgacha shunday bo‘lgan edi.

Ha, aynan Payksni. Shafqatsiz yuragi achchiq ishqorga to‘ldirilgan qing‘ir qora quduqdek bo‘lib qolgan Payksni. Payks kim o‘zi? Ularning ichidan eng ulug‘i, tamom-vassalom! Payks — minglab murtaklar, tutun, moviy tuman, oq yomg‘ir, ko‘rshapalak, darrandani o‘zida mujassam qilgan odam, mana Payks kim! “Lon Chenidan yaxshiroq patriarxmi?” — o‘zidan so‘radi Stendal. Qadimgi filmlarda ko‘rgan Cheni, qatorasiga bir necha oqshom tomosha qilgan edi… Ha, Chenidan yaxshiroq. Boshqa keksa aktyordan ko‘ra yaxshiroq — anovi Karloff degani bor-u, o‘shandan ancha-muncha yaxshi!

Lyugosi-chi? Unga qiyoslab bo‘lmaydi! Payks — yagona, qiyosi yo‘q. Nima bo‘pti: uni talon-toroj qilishdi, to‘qimalar huquqini olib qo‘yishdi, hech yoqqa borolmaydi, birovga dardini aytib sololmaydi.

Hatto o‘zi uchun ko‘zgu oldida o‘ynashni ham taqiqlab qo‘yishdi!

Sho‘rlik Payks — aql bovar qilmas, qurolsizlantirilgan Payks! Sening filmlaringni musodara qilgan, xuddi kinokameradan tasma halqasini sug‘urgandek qorningdan ichak-chavoqlaringni sug‘urib olgan, g‘ijimlagan, pechkaga tashlagan, yoqib yuborgan o‘sha oqshomda sen nimalarni his qilgan eding! Ellik ming kitobni boy berib, evaziga hech narsa olmaganing senga og‘ir botgan edimi? Ha, ha. Stendal azbaroyi g‘azabdan qo‘llari muzlab ketayotganini his qildi. Bir kuni — bundan ham tabiiyroq bo‘lishi mumkinmi — ular to‘qnash kelib qolishdi va suhbatga berilib ketishdi. Ularning suhbati xuddi ichgan qahvalari kabi hisobsiz tunlarga cho‘zilib ketdi va so‘zlarning oqimi, achchiq ichimlik asnosida Esher Uyi dunyoga keldi.

Cherkov qo‘ng‘irog‘ining bo‘g‘iq sadosi eshitildi. Mehmonlar tashrif buyurmoqda edilar.

Jilmaygancha u mehmonlarni qarshi olgani tashqariga yo‘naldi.

Robotlar kutar edilar — bolalik xotiralarisiz katta yoshdagi odamlar. O’rmon ko‘llari rangidagi yashil shoyi libosdagi, baqa va paporotnik tusli shoyi libosdagi robotlar kutar edilar. Qum va quyosh rangli, sariq sochli robotlar kutar edilar. Ustidan jelatin quyilgan naychasimon bronza suyakli robotlar yotar edilar. Tirik bo‘lmagan va o‘lik bo‘lmaganlar tobutlarida, taxta qutilarda turtib yuborishlarini kutib mayatniklar yotar edilar. Surtma va quyma ma’dan hidi anqir edi. Go‘riston jimligi hukm surardi. Har ikki jinsdagi, ammo jinssiz robotlar. Yuzlari bor-u, ammo yuzsiz, odamzotdan odamlikdan boshqa hamma narsani yuqtirib olgan robotlar ustiga “Frankoborot” deb yozilgan qutilarning qator mixlar qoqilgan qopqog‘iga tik qarab turgan robotlar, ular o‘lim deb atab bo‘lmaydigan yo‘qlikda turar edilar, chunki bu yo‘qlik ortidan hayot asari sezilmas edi… Birdan mixlar qattiq vizillaydi. Birin-ketin qopqoqlar ko‘tariladi. Qutilar uzra soyalar o‘ynaydi, qo‘lda siqilgan moy idish mashina moyini tizillatib otadi. Ishga tushirilgan bir murvat asta chiqillaydi. Yana bir murvat, yana bir, nihoyat xuddi ulkan soat do‘konidagidek, chor atrofni chaq-chuq ovozi bosib ketadi. Tosh ko‘zlari yog‘och qovoqlarini keng ochadilar. Burun kataklari pirpiraydi. Maymun yunglari va oq quyon terisi qoplangan robotlar oyoqqa turadilar. Egizaklar Tvidldam va Tvidldi, Buzoqboshi, Sonya, Oppoq cho‘kkanlar, — tana o‘rniga tuz va mayin suv yo‘sinlari, ustritsa rangidagi ko‘zlari irg‘ib chiqqan ko‘kishtob dorga osilganlar, muz xilqatlar va yaltiroq pistonchalar, sopol pakanalar va jigarrang elflar, CHiq-chiq, Olabo‘jilar, sun’iy bo‘ron buluti ichidagi Santa Klaus, Ko‘k Soqol — jag‘ soqollari xuddi atsitelen olovidek gurillab turibdi. Yashil tillarini o‘ynatib, kulrang pag‘a-pag‘a tutunlar suza boshladi. Go‘yo Olachipor chirmovuqdek bilanglayotgan ajdahoni esga soluvchi bu tutun qursog‘ida bozillagan laxcha cho‘g‘ bilan devorga taqalib kelar edi: guv-guv, taq-tuq, o‘kirik, sukunat, sapchish, burilish… Minglab qopqoqlar yana yopildi. Soat do‘koni Esher Uyi tomon yo‘l oldi. Afsungarlik tuni boshlandi.

Qo‘rg‘onda iliq shabada yeldi. Osmonni kuydirgan, kuzini bahorga aylantirgan ko‘yi mehmonlarning raketalari uchib kela boshladi. Raketalardan oqshom liboslarida erkaklar chiqib, ularning ortidan ko‘z ko‘rib, quloq eshitmagan turmakli ayollar ergashib kelardi.

— Bu Esher juda balo ekan-ku!

— Eshik qani?

Shu tob Stendal paydo bo‘ldi. Ayollar kular va gap sotar edilar. Mister Stendal jim bo‘linglar degandek qo‘lini ko‘tardi. So‘ng o‘girildi, nigohini qal’aning baland devoridagi derazaga oldi-da, qichqirdi:

Rapuntsel, Rapuntsel, ko‘z och uyqudan.

Sochlaringni parishon aylagil tuban.

Go‘zal qiz tungi shabadani qarshi olib, derazadan qaradi va oltin sochlarini pastga tushirdi. Undan mamnun mehmonlar Uyga ko‘tarilishlari uchun sochlar eshilib, buralib narvonga aylandi.

Eng ko‘zga ko‘ringan jamiyatshunoslar! Eng zukko ruhshunoslar! Dunyoda eng tengi yo‘q siyosatdonlar, bakteriologlar, psixonevrologlar! Ana, ularning hammasi kulrang devor oralig‘ida turibdi.

— Xush kelibsizlar!

Mister Trayon, mister Ouen, mister Dan, mister Leng, mister Steffens, mister Fletcher va yana yigirma-o‘ttiztacha mashhur shaxslar.

— Kiraveringlar! Kiraveringlar!

Miss Gibbs, miss Paup, miss Cherchill, miss Blant, miss Drammond va yana yigirmatacha ofatijon ayol. Barchalari hech bir istisnosiz ko‘zga ko‘ringan, eng ko‘zga ko‘ringan shaxslar, xayolotlar bilan Kurash Jamiyatining a’zolari, eski bayramlar — “barcha muqaddas bayramlar” va “Gay Foksni man qiluvchilar” bilan kurashuvchilar, ko‘rshapalaklarning qotillari, kitoblarga qiron keltiruvchilar, mash’albozlar; barchalari hech bir istisnosiz odamlarga Marsga birinchi bo‘lib oddiy, dag‘al yo‘llar bilan uchib kelish, marsliklarni go‘rga tiqish, manzilgohlarni ifloslardan tozalash, shaharlar qurish, yo‘llarni ta’mirlash va umuman turli-tuman tartibsizliklarni bartaraf etish imkonini taqdim etgan odobli va axloqli, vijdoni pok fuqarolar. Keyin esa, Xavfsizlik mustahkam qaror topgandan so‘ng bu Quvonch G’oratgarlari, bu qon o‘rniga formalinli va yodli nastoyka rangli ko‘zi bor nusxalar o‘zlarining Axloq Iqlimini ko‘chat qilib o‘tqazish va barchaga muruvvat ila saxovat ulashish uchun paydo bo‘ldilar.

Ularning barchasi esa — uning do‘stlari! Ha, ha, o‘tgan yili Yerda u ehtiyotkorlik va o‘ta tavoze bilan ularning har biri bilan tanishgan, har biriga o‘z mavqeini ko‘z-ko‘z qilgan edi.

— Bepoyon O’lim ma’vosiga xush kelibsizlar! — qichqirdi u.

— Menga qarang, Stendal! Bu nima degan gap?

— Hali ko‘rasizlar, hammangiz yechiningiz! Anavi yerda hujralar bor. U yerda tayyorlab qo‘yilgan liboslarni kiyinglar, erkaklar bu tarafga, ayollar u tarafga.

Mehmonlar bir oz taraddudlangancha turib qoldilar.

— Bilmadim, bu yerda qolsak qalay bo‘larkin, — dedi miss Paup. — Bu yer menga yoqmayapti. Bu yerda kufrning hidi kelayapti.

— Hech narsa qilmaydi, bor-yo‘g‘i libos bayrami!

— Bular bari qonunga qarshi emasmikan deb qo‘rqaman. — Mister Steffens ehtiyotkorlik bilan burnini tortib qo‘ydi.

— Bas! — kulib yubordi Stendal. — Bir gal quvnasangiz quvnabsiz-da. Ertaga hammasi ostin-ustin bo‘ladi. Hujralarga tarqalinglar!

Uyda hayot qaynab, borliq yashnab ketdi, burro-burro hazil so‘zlari yangradi, oq sichqonlar mittigina cho‘plari bilan mittigina g‘ijjaklarini ishqalayotgan pakanalarning navosi ostida mitti kadrilga raqs tushar, qurum bosgan to‘sinlar ostida bayroqchalar hilpirar va ko‘rshapalak galalari muzdek, serkayf, ko‘pikli Sharob purkayotgan jag‘lari keng ochiq o‘laksaxo‘rlar yonida charx urib uchar edilar.

Libosli ayyomning barcha yetti zalidan o‘tib, ariqcha jildirardi. Mehmonlar o‘zlarini shunga tashlashdi va qarasalarki, bu Xeres arig‘i ekan! Maskarad dominosiga yashiringan yelkalaridan yillarni itqitib tashlab, mehmonlar kabinalardan otilib chiqdilar va ular kiyib olgan niqoblar ularning xayolot va dahshatlarni muhokama qilish huquqidan mahrum etdi. Qip-qizil libosli ayollar charx urib aylanar va xandon tashlab kular edilar. Erkaklar ularning ortidan yaltoqlanib ergashardilar. Devorlarda allakimlarning soyalari suzardi, unda-bunda hech nimani aks ettirmaydigan ko‘zgular osig‘liq edi.

— Bizlar barimiz qonxo‘rlarmiz! — kuldi mister Fletcher. — O’liklarmiz.

Har biri boshqa rangdagi yettita zal: biri moviy, biri qirmiziy, biri yashil, biri pushti, yana biri oq, oltinchisi binafsharang, yettinchisiga qora baxmal qoplangan. Qora zalda ebent qirg‘oqlari bo‘g‘iq zang chaldi. Zaldan-zalga, xayoliy robotlar o‘rtasida, Sonyalar va tentak lyapniklar, Troyalyalar va Ulkanlar, Qora Mushuklar va Oq Qirolichalar o‘rtasida shirakayf mehmonlar gandiraklar edilar va ularning chalkash oyoqlari ostida pol og‘ir va bo‘g‘iq g‘ichirlar edi, go‘yo ular ostiga yashiringan yurak o‘z hayajonini tutib turolmayotgandek.

— Mister Stendal!

Shivirlab…

— Mister Stendal!

Ularning yonginasida O’lim niqobidagi dahshatli darranda turardi. Bu Payks edi.

— Biz xilvatda gaplashib olishimiz kerak.

— Nima gap?

— Mana. — Payks unga qoq suyak qo‘lini uzatdi. Uning qo‘lida bir hovuch eritilgan, qoraygan halqachalar, gaykalar, murvatlar, boltlar bor edi.

Stendal ularga uzoq qarab qoldi, so‘ng Payksni yo‘lakka boshlab ketdi.

— Garretmi? — so‘radi u shivirlab.

Payks bosh irg‘adi.

— U o‘zining o‘rniga robotni yuboribdi. Men uni axlatkuydirgichni tozalayotganimda topib oldim.

Ikkalasi shubhali murvatlarga qaradi.

— Bu har daqiqada politsiya bostirib kelishi mumkin deganini bildiradimi? — dedi Payks. — Rejalarimiz barbod bo‘ldi.

— Bu ma’lum emas, — Stendal aylanib yurgan sariq, ko‘k, qizg‘ish odamlarga qaradi. Musiqa keng va g‘uborli zallardan uzoq-uzoqlarga taralardi. — Garret shaxsan o‘zi kelishiga ishonadigan darajada ahmoq bo‘lmasam kerak, lekin shoshmang-chi!

— Nima bo‘ldi?

— Hech narsa, aytarli hech narsa yo‘q. Garret bizga robotni yuboribdi, ammo biz ham shunday qaytardikki, agar u juda ham sinchkovlik bilan qaramaydigan bo‘lsa, bizning firibimizni payqamasligi hech gap emas.

— Bo‘lmasa-chi!

— Yanagi safar u o‘zi keladi. Endi u unga hech narsa xavf solmasligiga ishonadi. O’z odamingiz bilan uni har daqiqada kutib turing! Sharobdan yana oling, Payks!

Katta qo‘ng‘iroq bong urdi.

— O’lay agar, bu o‘sha. Boring, mister Garretni ichkariga olib kiring.

Rapuntsel oltin sochlarini pastga tushirdi.

— Mister Stendalmisiz?

— Mister Garret, haqiqiy Garretmisiz?

— O’ziman. — Garret namiqqan devorlar va chir aylanayotgan odamlarga sinchkovlik bilan nazar soldi; — o‘zim ko‘ray degan bo‘lsa kerak. Robotlarga ishonib bo‘lmaydi. Boz ustiga, begona robotlarga. Bir yo‘la men ehtiyotkorlik yuzasidan Buzuvchilarni chaqirdim. Bu maraz maskan devorlarini buzish uchun ular bir soatdan keyin yetib kelishadi.

Stendal ta’zim qildi.

— Ogohlantirganingiz uchun rahmat. — U qo‘li bilan ishora qilib qo‘ydi: — Hozircha sizni ko‘ngil ochishga taklif qilaman. Ozgina sharob ketadimi?

— Yo‘q, yo‘q, tashakkur. Nimalar bo‘layapti u yerda? Inson tanazzulining chegarasi qaerda?

— O’zingiz amin bo‘lasiz, mister Garret.

— Tubanlik, — dedi Garret.

— Eng jirkanch tubanlik, — tasdiqladi Stendal.

Qaerdadir ayol chiyilladi. Pishloqdek oppoq miss Paup yugurib kelardi.

— Shunday narsa yuz berdiki, aytishga tilim bormaydi! Ko‘z oldimda maymun miss Blantni bo‘g‘di va mo‘riga itarib yubordi.

Ular quvurga qarashdi va pastda osilib turgan uzun sariq sochlarni ko‘rishdi. Garret qichqirib yubordi.

— Dahshat! — cho‘qinib dedi miss Paup. U birdaniga tildan qoldi, ko‘zlarini pirpiratdi-da, o‘girildi:

— Miss Blant!

— Ha, — miss Blant uning yonida turardi.

— Axir men sizni hozirgina pechka quvuri ichida ko‘rgan edim-ku!

— Yo‘q, — kuldi miss Blant. — Bu robot edi, mening nusxam. Mohirona ko‘chirma!

— Lekin, lekin…

— Yoshlaringizni arting, jonginam. Men soppa-sog‘man. O’zimga qarashimga ruxsat bering. Mana, men qaerda ekanman! Ha, mo‘rida xuddi siz aytgandek. G’aroyib-a, to‘g‘rimi?

Miss Blant kulgancha u yerdan ketdi.

— Ichasizmi, Garret?

— Ichganim bo‘lsin. Sal asabiylashdim. Ey xudo, bu qanaqa joy bo‘ldi-a. Faqat buzib tashlashga yaraydi, xolos. Menga qolsa bir lahzada… — Garret Sharobni sipqordi.

Yangi qichqiriq. Mister Steffensning yelkasida zinadan pastga qarab to‘rtta oq quyonni olib kelar edilar, zina to‘satdan hayratomuz ravishda polda paydo bo‘lgan edi. Mister Steffensni xandaqqa sudrab ketishdi va oyoq-qo‘llari bog‘liq holda, uning shilingan badaniga tig‘dek o‘tkir bahaybat mayatnik chayqalgancha tobora yaqinlashib va pastga tushib kelayotganini ko‘rish uchun qoldirdilar.

— O’sha pastdagi menmi? — so‘radi mister Steffens Garretning yonida paydo bo‘lib. U quduq ustiga engashdi — o‘zingning o‘limingni tomosha qilish juda va juda qiziq bo‘lar ekan.

Mayatnik oxirgi marta chayqaldi.

— Xuddi o‘zidek-a, — dedi mister Steffens orqasiga burilarkan.

— Sharobdan yana quyaymi, mister Garret?

— Ha, malol kelmasa.

— Buyog‘i ko‘pi ketib, ozi qoldi. Hademay, Buzuvchilar kelishadi.

— Xudoga shukur!

Shu payt yana, uchinchi marta qichqiriq eshitildi.

— Tag‘in nima gap? — asabiy so‘radi Garret.

— Endi mening navbatim, — dedi mister Drammond. — Qarang.

Ming qichqirmasin, ikkinchi mister Drammondni tobutga dumalatib yotqizishdi va pol ostidagi nam yerga irg‘itishdi.

— To‘xtang, axir bu esimda! — Oh tortib dedi Axloq Iqlimining inspektori. — Axir bu ko‘hna, taqiqlangan kitoblardan-ku… “Barvaqt ko‘milgan odam”. Qolganlari ham: quduq, mayatnik, maymun, mo‘ri… “Morg ko‘chasidagi qotillik”. Bu kitobni men o‘zim yoqqan edim, bo‘lmasa-chi!

— Sharobdan quying, Garret. Bundoq, qadahni mahkamroq ushlang.

— Xudo haqqi, tasavvuringizga gap yo‘q!

Ularning ko‘z oldida yana besh odam o‘ldi: bittasi ajdahoning og‘zi ichida, qolganlari qora hovuzga tashlab yuborildi, suv tubiga tushib ketdi-da, o‘sha yoqda chiridi.

— Sizga nima tayyorlaganimizni ko‘rmoqchimisiz? — so‘radi Stendal.

— O’z-o‘zidan ma’lum, — javob berdi Garret. — Nima farqi bor? Baribir biz bu marazni portlatib yuboramiz. Siz jirkanchsiz.

— Unda ketdik. Bu yoqqa.

Shunday deya u Garretni pastga, ko‘plab eshiklardan o‘tib, maxfiy joyga olib ketdi, undan murvatli zinadan yurib, yer tagiga, mag‘oralarga tushishdi.

— Bu yerda siz menga nimani ko‘rsatmoqchisiz? — so‘radi Garret.

— Sizning o‘ligingizni.

— Mening nusxamnimi?

— Ha, yana bir narsani.

— Nima ekan?

— Amontilyadoni, — dedi Stendal qo‘lida fonarni ko‘tarib oldinda yurib borar ekan.

Chor atrofda tobutlar ichidan beligacha sug‘urilib chiqqan skeletlar harakatsiz osilib turar edi.

Garret kafti bilan burnini berkitdi, nafratdan yuzi bujmaydi.

— Nima, nima?

— Siz amontilyado haqida hech eshitganmisiz?

— Yo‘q!

— Mana buni ham bilmaysizmi? — Stendal tokchani ko‘rsatdi.

— Qayoqdan bilay?

— Buni hammi? — Stendal jilmaygancha chakmonining qatidan ustaning andavasini oldi.

— Bu nima?

— Ketdik, — dedi Stendal.

Ular mehrobga chiqishdi. Qorong‘ilikda Stendal shirakayf inspektorning qo‘llariga kishan soldi.

— Yo alhazar, bu nima qilganingiz? — qichqirib dedi Garret zanjirni shaqillatib.

— Men, ta’bir joiz bo‘lsa, temirni qizig‘ida bosayapman. Temirni qizig‘ida bosayotgan odamning ishiga xalaqit bermang, bu odobdan emas. Mana shunaqa!

— Siz meni zanjirband qilib qo‘ydingiz!

— Mutlaqo to‘g‘ri.

— Nima qilmoqchisiz o‘zi?

— Sizni shu yerda qoldirmoqchiman.

— Hazillashmang.

— G’oyat muvaffaqiyatli hazil.

— Mening ikkinchi qiyofam qani? Nahotki biz uning qanday o‘ldirilishini ko‘rmasak?

— Hech qanaqa ikkinchi qiyofa yo‘q.

— Axir qolganlar-chi?!

— Qolganlar o‘lgan. Tirik odamlarni qanday o‘ldirishganini ko‘rdingiz-ku. Ikkinchi qiyofa robotlar esa yoningizda turib tomosha qilgan edilar.

Garret indamadi.

— Endi siz: “Butun muqaddas narsalar uchun, Montrezor!” — deb gapirishga majbursiz, — dedi Stendal. — Men esa: “Ha, butun muqaddas narsa haqqi” deb javob beraman. Xo‘sh, chog‘ingiz qalay?

Bo‘ling. Gapiring.

— To‘nka!

— Nima, men sizga yalinishim kerakmi? Gapiring! Gapiring: “Butun muqaddas narsa haqqi, Montrezor!”

— Aytmayman, padariga la’nat. Meni bu yerdan chiqarib yuboring. — U endi hushyor tortgan edi.

— Mana. Kiyib oling. — Stendal qo‘ng‘iroqchalari jiringlab turgan nimanidir unga tutdi.

— Nima bu?

— Qo‘ng‘iroqchali qalpoq. Shuni kiyib oling, balki men sizni keyin qo‘yib yuborarman.

— Stendal!

— Kiyib oling, dedim sizga!

Garret itoat qildi. Qo‘ng‘iroqchalar jiringlab ketdi.

— Siz bular barchasi qachonlardir bo‘lib o‘tgandek his qilyapsizmi? — gapga tutindi Stendal belkurak, loy, g‘ishtlar bilan andarmon bo‘lar ekan.

— Nima qilayapsiz?

— Sizni mo‘miyolayapman. Bir qator to‘lib bo‘ldi. Mana bu ikkinchi qator.

— Aqlingizni yebsiz!

— Siz haqsiz.

— Buning uchun sizni javobgarlikka tortishadi!

— Qo‘yib yuboring, qo‘yib yuboring meni!

So‘nggi g‘ishtni qalash qolgan edi. Baqiriq-chaqiriq hamon davom etardi.

— Garret? — sekin chaqirdi Stendal.

Garret jimib qoldi.

— Garret, — davom etdi Stendal, — bilasizmi, sizni nima uchun bunday qilganimni? Chunki siz hatto tuzukli o‘qimasdan ham mister Poning kitoblarini yoqib yuborgansiz. Kitoblarni yoqib yuborish kerak degan odamlarning gapiga laqqa tushgansiz. Aks holda siz, biz bu yerga kelishimiz bilanoq, mening ko‘nglimdagini darrov bilib olgan bo‘lardingiz. Jaholat ham evi bilan-da, mister Garret.

Garret sukut saqlardi.

— Hamma narsa aniq bo‘lishi kerak, — dedi Stendal yorug‘ mehrobga o‘tib, egilgan qiyofaga tushishi uchun fonarni ko‘tarib; — Qo‘ng‘iroqchalarni sekin jiringlating-chi.

Qo‘ng‘iroqchalar jiringladi.

— Endi malol kelmasa; “Butun muqaddas narsa haqqi, Montrezor!” deb ayting, ehtimol men sizni ozod etarman.

Fonar yorug‘ida inspektorning chehrasi ko‘rindi. Bir oz taraddudlanib turdi-da, u poyintar-soyintar qilib, takrorladi:

— Butun muqaddas narsa haqqi, Montrezor.

Stendal mamnun holda xo‘rsinib qo‘ydi va ko‘zlarini yumdi. So‘nggi g‘ishtni qaladi-da, bosib, zichlab qo‘ydi.

— Reguiescat in pace, aziz do‘stim!

U tezgina mag‘oradan chiqib ketdi.

Yarim tunda soatlar dastlab bong urganda, uyning yettita zalida hamma narsa sukunat qo‘yniga g‘arq bo‘lgandi.

Qizil O’lim paydo bo‘ldi.

Stendal bir lahza eshik tagida to‘xtab qoldi, yana bir karra hamma narsaga ko‘z yugurtirib chiqdi.

Uydan yugurib chiqdi-da, handaq orqali vertolet kutib turgan joyga shoshildi.

— Tayyormi, Pays?

— Tayyor.

Ular jilmaygancha ulug‘vor binoga qarashdi. Xuddi zilzilada bo‘lganidek, uy o‘rtasidan eriy boshladi va bu ajoyib manzaradan zavqlangan Stendal orqa tomonda turgan Payksning past ovozda xirgoyi qilib aytgan so‘zlarini eshitdi:

— “… ko‘z oldimda qudratli devorlar nurab tushdi va ag‘anadi. Bamisoli minglab sharsharalar kabi anchagacha guvillagan ovoz chalinib turdi va chuqur qora qo‘ltiq Esherlar Uyi xarobalari uzra unsiz va tund bir holda ko‘zdan yo‘qoldi”.

Vertolet g‘arb tomonga yo‘l olgancha biqirlab qaynayotgan ko‘l uzra uchib borardi.