Głos Pana

PRZEDMOWA

Jakkolwiek zgorszę wielu Czytelników słowami, które nastąpią, wypowiedzenie ich uznałem za swój obowiązek. Książek takich jak ta nigdy dotąd nie pisałem, a że nie jest w zwyczaju, by matematyk poprzedzał swoje prace wynurzeniami osobistej natury mogłem ich sobie oszczędzić.

Wskutek niezależnych ode mnie okoliczności uwikłany zostałem w zdarzenia, które pragnę przedstawić. Powody, dla jakich poprzedzam ów opis rodzajem wyznania, wyjaśnią się później. Chcąc mówić o sobie, trzeba wybrać jakiś układ odniesienia; niechaj nim będzie ostatnio wydana moja biografia, pióra profesora Harolda Yowitta. Yowitt nazywa mnie umysłem największego formatu, bo atakowałem zawsze problemy najtrudniejsze z dzisiaj dostępnych. Wskazuje, że nazwisko moje znaleźć można było tam, gdzie toczyły się prace radykalnej destrukcji dziedzictwa naukowego i budowania nowych ujęć, na przykład w rewolucji matematycznej, w fizykalizowaniu etyki albo i w projekcie MAVO.

Doszedłszy w lekturze do miejsca, w którym o destrukcji mowa, oczekiwałem za słowami o moich skłonnościach niszczycielskich dalszych i śmielszych wniosków i pomyślałem, że wreszcie znalazłem biografa, co zresztą wcale mnie nie uradowało, ponieważ obnażać się samemu nie jest tym samym, czym – zostać obnażonym. Jednakże Yowitt, jak gdyby przelękniony własną przenikliwością, wraca potem – niekonsekwentnie – do obiegowej wersji mojej osoby jako tyleż uporczywego w pracy, co skromnego geniusza, cytując nawet kilka anegdot o mnie z żelaznego repertuaru.

Mogłem więc odstawić tę książkę ze spokojem na półkę, do innych moich biografii, ponieważ ani mi wtedy w głowie postało, że będę niebawem nacierał na pochlebczego portrecistę. Zauważyłem przy tym, że niewiele już zostało na półce miejsca. Przypomniało mi to, jak mówiłem kiedyś Yvorowi Baloyne, że umrę, kiedy ta półka się wypełni. Wziął to za żart, ja zaś nie oponowałem, chociaż wyraziłem rzetelne przekonanie, którego bzdurność nie umniejsza jego autentyczności. Tak więc – wracam do Yowitta – raz jeszcze udało mi się albo, wedle woli, nie udało się, i mając w sześćdziesiątym drugim roku życia dwadzieścia osiem woluminów poświęconych własnej osobie, pozostaję doskonale nieznany. Czy zresztą wolno tak mówić?

Profesor Yowitt pisał o mnie zgodnie z regułami, których nie ustanawiał. Nie na wszystkie osoby publiczne wolno patrzeć tak samo. Wielkich artystów wolno już ścigać w ich małości, i niektórzy biografowie zdają się nawet sądzić, że dusza artysty powinna być podszyta podłostkami. Wobec wielkich uczonych wciąż jeszcze obowiązuje stary stereotyp. Artystów dostrzegamy już jako duchy, przykute do ciał, literaturoznawcy wolno mówić o homoseksualizmie Oskara Wilde’a, lecz trudno sobie, wyobrazić naukoznawcę, który by analogicznie zajął się twórcami fizyki. Musimy mieć jakichś niezłomnych, doskonałych, i zmiany historyczne ograniczają się do zmian lokalizacji ich pobytu. Polityk może być łotrem, nie przestając być wielkim politykiem, natomiast genialny łotr – to contradictio in adiecto: łotrostwo przekreśla genialność. Tego domagają się dziś reguły.

Grupa psychoanalityków z Michigan usiłowała co prawda ten stan rzeczy odmienić, lecz popadła w grzech trywialności. Skłonność do teoretyzowania, widomą u fizyków, wyprowadzali ci badacze z zahamowań seksualnych. Doktryna psychoanalityczna wykrywa w człowieku bydlę, osiodłane przez sumienie z takim fatalnym skutkiem, że bydlęciu jest niewygodnie pod owym zbożnym jeźdźcem, a jeźdźcowi nie lepiej w takiej pozycji, albowiem jego wysiłek zmierza nie tylko ku temu, żeby bydlę poskromić, ale jeszcze, by uczynić je niewidzialnym. Koncepcja, wedle której mamy w sobie stare zwierzę, na oklep unoszące nowy rozum, jest zlepkiem mitologicznych prymitywizmów.

Psychoanaliza dostarcza prawdy sposobem infantylnym, to jest gimnazjalnym: dowiadujemy się z niej, brutalnie i pospiesznie, rzeczy, które nas szokują i przez to zniewalają do posłuchu. Nieraz bywa, i właśnie jest tak w tym przypadku, że uproszczenie, dotykające nawet prawdy, lecz tandetne, jest warte tyle samo, ile fałsz. Raz jeszcze pokazano nam demona i anioła, bestię i boga, splecionych w manichejskim uścisku, i raz jeszcze człowiek został ubezwinniony przez samego siebie jako teren walki sił, co w niego wlazły, co go wypchały sobą i panoszą się w jego skórze. Toteż psychoanaliza jest przede wszystkim „gimnazjalizmem”. Skandale mają nam człowieka wyłożyć, a cały dramat egzystencji rozgrywa się pomiędzy świnią i sublimatem, w jaki może ją obrócić wysiłek kultury.

Toteż właściwie powinienem być wdzięczny profesorowi Yowittowi za to, że utrzymał mój wizerunek w stylu klasycznym i nie pożyczył metody od michigańskich psychologów. Nie mam zamiaru mówić o sobie lepiej, niż oni by mówili, ale jest przecież różnica pomiędzy karykaturą a portretem.

Nie uważam co prawda, by człowiek będący obiektem prac biograficznych dysponował wiedzą lepszą od tej, jaką posiedli biografowie. Pozycja ich jest bardziej dogodna, bo niejasności mogą tłumaczyć brakiem danych, co pozwala na domniemanie, że opisywany gdyby żył i chciał tego, mógłby im dostarczyć owej brakującej informacji. Opisywany nie dysponuje jednak niczym więcej ponad hipotezy na własny temat, które mogą zasługiwać na uwagę jako jego wytwory, ale niekoniecznie jako owe cegiełki brakujące.

Przy dostatecznej inwencji każdy właściwie może napisać cały szereg własnych życiorysów układających się w zbiór, spójny tylko faktograficznie. Osoby nawet rozumne, lecz młode, a więc przez niedoświadczenie naiwne, nie widzą w takiej możliwości niczego prócz cynizmu. Błądzą, ponieważ nie chodzi o problem moralny, lecz poznawczy. Ilość wiar metafizycznych wcale nie ustępuje liczebności rozmaitych wiar, jakie człowiek może żywić na własny temat – kolejno, w różnych okresach życia, a czasem i naraz.

Toteż nie powiadam, jakobym mógł dostarczyć czegoś więcej oprócz wyobrażeń, jakie o sobie żywię mniej więcej od lat czterdziestu, a jedyną ich osobliwością wydaje mi się to, że nie są dla mnie pochlebne. Niepochlebność owa nie ogranicza się jednak do „zdarcia maski”, które jest jedynym chwytem, dostępnym psychoanalitykowi. Powiedzieć, dajmy na to, o geniuszu, że był moralnie świnią, to niekoniecznie jeszcze w tym go trafić, w czym mogła mieszkać jego prywatna hańba. Myśl, „sięgająca pułapu epoki”, jak powiada w swej książce Yowitt, nie będzie dotknięta takim rodzajem diagnozy. Hańbą geniuszu może być jego intelektualna daremność, jego samowiedza o tym, jak niepewne jest wszystko, czego dokonał. Genialność jest nieustającym zwątpieniem – przede wszystkim. Każdy z wielkich uginał się jednak pod presją ogółu, nie rozwalał stawianych sobie za życia pomników i nie podawał tym samego siebie w wątpliwość.

Jeśli jako osoba z genialnością, podżyrowaną przez kilkudziesięciu uczonych biografów, mogę cokolwiek powiedzieć w kwestii duchowych kulminacji, to tyle tylko, że jasność myśli jest płonącym punktem na obszarze niewyczerpanej ciemności. Geniusz nie jest światłem po prostu, lecz przede wszystkim – trwałym dostrzeganiem mroku otaczającego, a normalnie jego tchórzostwo na tym polega, aby we własnym blasku się kąpać i, póki to możliwe, nie patrzeć poza jego granicę. Bez względu na to, jak wiele jest w nim autentycznej siły, zawsze pozostaje jeszcze taka znaczna reszta, która musi być już tylko siły takiej udaniem.

Za podstawowe cechy mego charakteru uważam tchórzostwo, złość i dumę. Tak się złożyło, że owa trójca miała do dyspozycji określony talent, który ukrył ją i pozornie przeinaczył, a pomogła mu w tym inteligencja, jedno z przydatniejszych w życiu urządzeń do maskowania przyrodzonych cech, jeśli się taki zabieg ma za pożądany. Od czterdziestu kilku lat zachowuję się jak człowiek uczynny i skromny, wyzbyty znamion profesjonalnej pychy, ponieważ bardzo długo i uporczywie wdrażałem się do takiego właśnie postępowania. Jak daleko mogę sięgnąć pamięcią w dzieciństwo, żyłem poszukiwaniem zła, z czego zresztą, rzecz zrozumiała, nie zdawałem sobie sprawy.

Zło moje było izotropowe i doskonale bezinteresowne. W miejscach szanownych, jak kościół, lub w pobliżu szczególnie godnych osób chętnie myślałem o tym, co mi było zakazane. To, że treść owych myśli przedstawiała śmieszną dziecinadę, nie ma najmniejszego znaczenia. Dokonywałem po prostu eksperymentów w takiej skali, na jaką aktualnie było mnie stać. Nie pamiętam wcale, kiedy pierwszy raz wziąłem się do takich doświadczeń. Pamiętam tylko ów przeraźliwy żal, gniew, rozczarowanie, które szły za mną później latami, skoro okazało się, że w głowę, złymi myślami wypełnioną, w żadnym miejscu i przy żadnym sąsiedztwie nie uderza piorun, że wyłamanie się z uczestnictwa w porządku właściwym nie pociąga za sobą żadnej, ale to żadnej konsekwencji.

Jeśli w ogóle można tak powiedzieć o kilkuletnim dziecku, życzyłem sobie owego piorunu lub innej formy straszliwej kary i zapłaty, wyzywałem ją i znienawidziłem świat jako miejsce mojej egzystencji za to, że udowodnił mi daremność wszelkiego, a więc także i złego, uczynku w myśli. Toteż nigdy nie znęcałem się nad zwierzętami ani nawet nad trawą, natomiast siekłem kamienie, piasek, maltretowałem sprzęty, znęcałem się nad wodą, a myślą gwiazdy rozwalałem na kawałki, aby ukarać je za to, że nic ich nie obchodzę, i postępowałem tak w złości coraz bardziej bezsilniejącej w miarę postępów rozumienia, jak śmieszne i głupie są moje czyny.

Nieco później uznawałem stan mój, zdobyty samowiedzą, za rodzaj dojmującego nieszczęścia, z którym nic absolutnie się nie da począć, ponieważ nie może niczemu posłużyć. Powiedziałem, że moja złość była izotropowa: jakoż obdarzałem nią samego siebie najpierw; kształty rąk, nóg własnych, rysy twarzy irytowały mnie, widziane w lustrze, tak jak na ogół gniewają nas i niecierpliwią tylko u innych. Gdy podrosłem jeszcze bardziej, uznałem, że tak niepodobna żyć; postanowiłem sobie w kolejnych decyzjach, jakim właściwie być powinienem, i odtąd dążyłem już, zresztą ze zmienną konsekwencją, do trzymania się raz ustalonego programu.

Autobiografię, która zaczyna się od wymienienia złości z dumą i trwożliwością jako fundamentów ducha, obciąża z deterministycznego punktu widzenia logiczny błąd. Jeśli uznać bowiem, że wszystko jest w nas przesądzone, przesądzone było także moje sprzeciwienie się wewnętrznemu złu, a różnica pomiędzy mną a innymi, lepszymi ludźmi, sprowadzałaby się jedynie do odmiennej lokalizacji źródła uczynków. Co tamci robią z dobrej woli, kosztem niskim, dają bowiem posłuch skłonności naturalnej, ja praktykowałem wbrew niej, więc niejako sztucznie. Ale to przecież ja sam sobie nakazywałem postępki, więc w całościowym bilansie byłem – w tym ujęciu – jednak predestynowany do rzetelnego dobra. Jak Demostenes kamyk do jąkających się ust – włożyłem sobie w głąb ducha żelaza, żeby go naprostować.

Lecz właśnie determinizm pokazuje w tym zrównaniu całą swoją nonsensowność. Płyta gramofonowa, na której utrwalono anielskie pienia, ani o włos nie jest lepsza moralnie od takiej, z której dobywa się morderczy wrzask. Zgodnie z determinizmem ten, kto chciał i mógł stać się lepszy, był na to z góry skazany, tak samo jak ten, kto chciał, lecz nie mógł, albo i ten, co chcieć nawet nie próbował. Oto fałszywy obraz, ponieważ odgłosy walki, nagrane na płytę, nie są walką realną. Znając koszta własne, mogę powiedzieć, że moje zmagania nie były urojone. Determinizm mówi po prostu o czymś najzupełniej innym – siły, jakimi operuje rachunek fizyczny, nie mają tu nic do rzeczy, podobnie jak nie uniewinnia zbrodni jej przekład na język amplitudy atomowych prawdopodobieństw.

W jednym Yowitt na pewno ma słuszność: zawsze poszukiwałem trudności. Okazje, w których mogłem dać upust mojej złości przyrodzonej, zazwyczaj odrzucałem jako nazbyt łatwe. Jakkolwiek zabrzmi to dziwacznie, a nawet nonsensownie, nie przełamywałem mojej skłonności do zła, zapatrzony w dobro jako wartość większą, lecz właśnie dlatego tak postępowałem, ponieważ wtedy odczuwałem w całej pełni jego obecność w sobie. Liczył mi się rachunek wysiłku, który z arytmetyką moralności nic nie miał wspólnego. Toteż nie umiem, doprawdy, powiedzieć, co by się ze mną działo, gdyby skłonność do wyrządzania tylko rzeczy dobrych była właśnie pierwszą przyrodzoną cechą mojej natury. Jak zwykle rozumowanie starające się uchwycić nas samych w innej, niż dana, postaci, łamiąc reguły logiki musi się rychło zawalić.

Raz jeden zła się nie wyrzekłem; wspomnienie to wiąże się z długą i okropną agonią mojej matki, którą kochałem, a zarazem z nadzwyczaj bystrą zachłannością notowałem proces jej destrukcji w chorobie. Miałem wówczas dziewięć lat. Ona, uosobienie pogody, siły, równowagi aż majestatycznej, leżała w przewlekłym i przez lekarzy rozciąganym konaniu, ja, przy jej łóżku, w pokoju zaciemnionym, pełnym odoru lekarstw, miałem się jeszcze w garści, ale raz, zamknąwszy za sobą drzwi, gdy od niej wyszedłem, widząc, że jestem sam, wyciąłem radosny grymas w stronę sypialni, a że mi nie wystarczył, pognałem do siebie i zdyszany podskakiwałem przed lustrem z zaciśniętymi pięściami, robiąc miny i chichocząc od łechczywej uciechy. Od uciechy? Rozumiałem dobrze, że matka umiera, od rana rozpaczałem i rozpacz ta była tak samo prawdziwa, jak ów dławiony chichot. Doskonale pamiętam, jak mnie przeraził, a jednocześnie wykroczyłem nim poza wszystko, co dotąd poznałem, i w tym przekroczeniu było porażające olśnienie.

W nocy jeszcze, leżąc sam, usiłowałem zrozumieć, co się stało, a niezdolny do tego, doprowadziłem się odpowiednim rozczuleniem nad sobą i nad matką do łez, aż usnąłem. Uznałem zapewne te łzy za ekspiację, lecz potem wszystko powtarzało się, kiedy podsłuchiwałem coraz gorsze wieści przekazywane ojcu przez lekarzy. Bałem się iść do siebie i szukałem wtedy rozmyślnie ludzi. Pierwszym człowiekiem, którego zląkłem się, byłem więc ja sam.

Po śmierci matki wpadłem w dziecinną rozpacz, nie zakłóconą żadnym zarzutem. Fascynacja skończyła się z jej ostatnim oddechem. Razem z nią zgasł lęk. Sprawa ta jest tak mętna, że mogę stawiać tylko hipotezy. Obserwowałem upadek absolutu, który okazał się iluzją, zmaganie haniebne, sprośne, ponieważ doskonałość rozlazła się w nim jak ostatni łach. Było to rozdeptanie porządku życia, a jakkolwiek ludzie nade mną wyposażyli repertuary tego porządku w specjalne uchyłki nawet na tak ponure okazje, to owe dodatki nie chciały pasować do tego, co się działo. Nie można z dostojeństwem, z wdziękiem ryczeć z boleści – tak samo jak z rozkoszy. W niechlujstwie zatracenia przeczułem prawdę. Może uznałem to, co wtargnęło, za stroną silniejszą, więc opowiedziałem się za nią, ponieważ brała górę.

Mój śmiech w ukryciu nie miał nic wspólnego z samym cierpieniem matki. Tego cierpienia tylko się bałem, było nieuchronnym towarzyszem konania, to mogłem pojąć; gdybym potrafił, wyzwoliłbym ją od bólu, nie pragnąłem ani jej cierpień, ani śmierci. Ku realnemu mordercy rzuciłbym się z płaczem i błaganiem, jak każde dziecko, lecz skoro go nie było, mogłem tylko chłonąć perfidię zadawanego okrucieństwa. Jej ciało, opuchłe, zamieniało się we własną, monstrualną karykaturę, wydrwione i wijące się w tej drwinie. Nie miałem innego wyboru, jak tylko ginąć z nią albo ją wyśmiać, więc, jako tchórz, wybrałem śmiech zdrady.

Nie umiem powiedzieć, czy naprawdę tak było. Pierwszy paroksyzm chichotu chwycił mnie na widok zniszczenia i, być może, to doświadczenie ominęłoby mnie, gdyby matka doznała zagłady sposobem bardziej estetycznym, podobnym do cichego zasypiania, ponieważ to jest forma pozytywnie wyróżniona przez ludzi. Tak nie było jednak i zmuszony wierzyć własnym oczom, okazałem się bezbronny. W dawniejszych czasach sprowadzony w porę chór płaczek zagłuszyłby skowyt mojej matki; degeneracja kultury ściągnęła jednak zabiegi magiczne na poziom fryzjerstwa, bo przedsiębiorca pogrzebowy – i to podsłuchałem – proponował ojcu rozmaite wyrazy twarzy, w jaki potrafi przerobić jej pośmiertnie skurczony grymas. Ojciec wyszedł wtedy z pokoju, i poczułem na krótką chwilę drgnienie solidarności, bo zrozumiałem go. Myślałem później o tej agonii niezliczone razy.

Wersja śmiechu jako zdrady wydaje mi się niezupełna. Zdrada jest wynikiem rozeznania, ale co sprawia, że destrukcja może nas pociągać? Jaka czarna nadzieja świta z niej człowiekowi? Jej totalna bezprzydatność czyni próżnym każde wyjaśnienie racjonalne. Tę skłonność zachłanną daremnie zadeptywały liczne kultury. Jest ona czymś danym nam równie bezapelacyjnie, jak dwunożność. Temu, kto szukając przyczyny nie godzi się z żadną hipotezą rozmysłu, ani w jej postaci opatrznościowej, ani diabelskiej, pozostaje tylko racjonalny surogat demonologii – statystyka. Od zaciemnionego pokoju więc, pełnego woni rozkładu, prowadzi ślad ku mojej antropogenezie matematycznej, formułami stochastyki starałem się odczynić ohydny urok. Ale i to jest tylko przypuszczeniem, więc samoobronnym odruchem rozumu.

Wiem dobrze, że to, co tu piszę, dałoby się odwrócić na moją korzyść za nieznacznym przestawieniem akcentów – i jakiś mój późny biograf będzie starał się tego dokonać. Udowodni, że intelektem pokonałem charakter, odnosząc heroiczne zwycięstwo, a szkalowałem się z chęci samooczyszczania. Taka robota idzie tropami Freuda, został on Ptolemeuszem psychologii, bo każdy może teraz wykładać za nim ludzkie fenomeny, wznosząc epicykle na epicyklach: ta budowla przemawia do nas, ponieważ jest estetyczna. Wersję sielankową wymienił na groteskę nie wiedząc, że pozostaje więźniem estetyki. Jakby o to chodziło, żeby operę zastąpić w antropologii tragikomedią. Niechaj się mój pośmiertny biograf nie fatyguje; nie potrzebuję apologii, cały mój wysiłek zrodziła ciekawość nie tknięta poczuciem winy. Chciałem zrozumieć – tylko zrozumieć, nic więcej. Bezinteresowność zła jest bowiem jedynym oparciem w człowieku dla argumentacji teologicznej; teodycea odpowiada na pytanie, skąd wzięła się własność, która nie jest rodem ani z Natury, ani z Kultury. Umysł, stale zanurzony w materii humanistycznego doświadczenia, a przez to antropocentryczny, może się wreszcie pogodzić z wizją kreacji jako z lekka makabrycznego żartu.

Pociągająca jest myśl o Stwórcy, który się po prostu bawił, lecz wchodzimy tu w błędne koło: wyobrażamy go sobie złośliwym nie przez to, że nas takimi uczynił, ale przez to, że sami tacy jesteśmy. Tymczasem owa marginalność i kompletna nieważność człowieka, postawionego wobec Kosmosu, o jakiej powiadamia nas nauka, czyni mit manichejski pomysłem prymitywnym aż do trywialności. Wypowiem to inaczej: gdyby kreacja miała zajść – czego zresztą nie dopuszczam myślą – to ów poziom wiedzy, jakiej wymaga ona koniecznie, jest już tego rzędu, że nie ma tam miejsca na głupawe żarty. Albowiem – i to jest właściwie całe credo mojej wiary – nic takiego, jak doskonała mądrość zła – nie jest możliwe. Powiada mi rozumowanie, że Stwórca nie może być małym szują, manipulatorem, ironicznie zabawiającym się tym, co stwarza. To, co mamy za wynik interwencji złośliwej, mogłoby tylko być zrozumiałe jako zwyczajne przeliczenie, jako błąd, ale wówczas wkraczamy w obręb nie istniejącej teologii bóstw ułomnych. Otóż domena ich budowlanych praktyk nie jest niczym innym, jak terenem mojej właśnie pracy życiowej, to znaczy – statystyką.

Każde dziecko dokonuje bezwiednie odkryć, z których wyrosły światy Gibbsa i Boltzmanna, ponieważ rzeczywistość jawi mu się jako wielość możliwości dających się wyodrębnić i budzić tak łatwo, że jakby samorzutnie. Dziecko otoczone jest mnogością wirtualnych światów, całkowicie obcy jest mu kosmos Pascala, zesztywniały w zegarowym chodzie trup, miarowo ruchliwy. Spetryfikowany ład dojrzałości niszczy potem owo pierwotne bogactwo. Jeśli ten wizerunek dzieciństwa wyda się jednostronny choćby przez to, że dziecko ignorancji, a nie wyborowi zawdzięcza wewnętrzną swobodę, to ostatecznie każdy wizerunek nim jest. Wraz z klęską wyobraźni odziedziczyłem po niej resztkę, rodzaj trwałej niezgody na rzeczywistość, przypominającą raczej gniew zresztą niż abnegację. Już mój śmiech był odmową, kto wie, czy nie skuteczniejszą od samobójstwa. Przyznają się do niego, sześćdziesięciodwuletni, matematyka zaś stanowiła tylko późną konsekwencję tej postawy. Była moją drugą dezercją.

Mówię to przenośnie – lecz proszę mnie wysłuchać. Zdradziłem umierającą matkę, czyli wszystkich ludzi, optowałem śmiechem na rzecz większej od nich potęgi, jakkolwiek była ohydna, bo nie widziałem innego wyjścia. Lecz potem dowiedziałem się, że tego naszego przeciwnika, który jest wszystkim, który w nas też uwił sobie gniazdo, również mogę zdradzić, przynajmniej do pewnego stopnia, ponieważ matematyka jest niezawisła od świata.

Czas wyjawił mi, że omyliłem się powtórnie. Prawdziwie optować za śmiercią przeciwko życiu i za matematyką przeciwko światu – nie można. Prawdziwa opcja oznacza tylko własną zagładę. Cokolwiek robimy bowiem, robimy w życiu, i doświadczenie pokazuje, że matematyka również nie jest azylem doskonałym, ponieważ mieszkaniem jej jest język. Ta informacyjna roślina wkorzeniła się w świat i w nas. Porównanie to zawsze za mną chodziło, nawet wtedy jeszcze, kiedy nie umiałem go przełożyć na język dowodu.

W matematyce szukałem tego, co było cenne w dzieciństwie, wielości światów, zrywającej łączność z narzuconym, tak lekko, jakby wyzbyty był owej siły, również w nas samych tkwiącej, a tylko dostatecznie skrytej, abyśmy mogli zapominać o jej obecności. Lecz potem, jak każdy matematyk, przekonywałem się ze zdumieniem, jak wstrząsająco nieoczekiwana i niewiarygodnie wszechstronna jest owa działalność podobna zrazu do zabawy. Wchodzi się w nią z dumą, jawnie i wyraźnie odcinając myśl od świata, postanowieniami arbitralnymi, dorównującymi apodyktycznością – kreacji, dokonuje się zamknięcia definicyjnego, które ma nas odseparować od owego kłębowiska, w jakim przychodzi żyć. I oto ta odmowa, to najradykalniejsze zerwanie doprowadza nas właśnie do rdzenia zjawisk i ucieczka okazuje się zdobyciem, dezercja – zrozumieniem, a zerwanie – pojednaniem. Lecz zarazem jest dokonaniem odkrycia, że ucieczka była pozorna, skoro powracamy do tego, przed czym usiłowaliśmy umknąć. Wróg przepoczwarza się w sojusznika, dostępujemy oczyszczenia, w którym świat daje nam poznać, milcząco, że tylko nim możemy go przezwyciężyć. Tak strach zostaje uśmierzony obracając się w zachwyt, w owym szczególnym azylu, którego skrajne wnętrzności są właśnie stykiem z powierzchnią jedynego świata.

Matematyka nigdy nie objawia w tym stopniu człowieka, nie wyraża go tak, jak dowolna inna praca ludzka: stopień unicestwienia własnej cielesności, jaki w niej się zdobywa, nieporównywalny jest z niczym. Zainteresowanych tymi słowami odsyłam do moich prac. Tu mogę powiedzieć tylko, że świat porządki swoje wstrzyknął w język ludzki, ledwie ów język zaczął powstawać; matematyka śpi w każdej mowie i jest do odnalezienia tylko, lecz nie do wymyślenia.

To, co w niej jest koroną, nie daje się odciąć od tego, co jest korzeniem; powstaje ona bowiem nie w ciągu trzystu czy ośmiuset lat cywilizacyjnej historii, lecz w tysiącleciach językowej ewolucji: na polu starć człowieka ze środowiskiem, z międzyludzia i z międzyrzecza. Język tak samo jest mądrzejszy od umysłu każdego z nas, jak mądrzejsze jest od rozeznania każdej jednostki jej ciało, samowiednie wszechstronne w nurcie życiowego procesu. Schedy obu ewolucji, żywej materii i materii informacyjnej mowy, jeszcześmy nie wyczerpali, a już roimy sny o przekroczeniu granic obojga. Słowa te mogą być lichym filozofowaniem, lecz już nim nie są moje dowody na językową genezę matematycznych pojęć, czyli na to, że ani z przeliczalności rzeczy, ani z bystrości rozumu te pojęcia nie powstały.

Powody, dla których zostałem matematykiem, na pewno są złożone, a jednym z głównych jest umiejętność, bez której tyleż bym zdziałał w moim fachu, ile w lekkoatletyce garbus, kandydat na rekordzistę. Nie wiem, czy te powody, które charakteru, a nie umiejętności dotyczą, grały rolę w historii, jaką zamierzam opowiedzieć – ale nie mogę takiej ewentualności wykluczyć, gdyż kaliber samej sprawy jest taki, że przy nim ani naturalny wstyd, ani duma liczyć się nie mogą.

Zazwyczaj pamiętnikarze posuwają jak najdalej szczerość wypowiedzi, kiedy sądzą, że to, co mogą wyjawić o sobie, jest niezmiernie ważne. Ja, odwrotnie, przesłanką szczerości czynię całkowitą nieistotność mojej osoby, to jest do wylewności, zasadniczo nieznośnej, zmusza mnie jedynie brak rozeznania, gdzie kończy się kaprys statystycznej kompozycji osobowościowej, a gdzie się zaczyna reguła gatunku.

W rozmaitych dziedzinach można zdobywać wiedzę realną oraz taką tylko, która nas komfortuje duchowo, przy czym obie wcale nie muszą się z sobą pokrywać. Rozróżnienie tych dwu rodzajów wiedzy jest w antropologii na granicy niemożliwości. Jeśli niczego tak nie znamy, jak samych siebie, to dlatego zapewne, ponieważ nieustannie ponawiamy żądanie wiedzy nie istniejącej jako informacji o tym, co utworzyło człowieka, a z góry wykluczamy, nie, zdając sobie z tego sprawy, ewentualność połączenia najbardziej byle jakich trafów z najdogłębniejszą koniecznością.

Opracowałem kiedyś program dla eksperymentu jednego z moich przyjaciół, eksperyment ten polegał na wymodelowaniu w środowisku maszyny cyfrowej – rodziny istot neutralnych, czyli takich homeostatów, co miały owo środowisko poznawać, nie posiadając wyjściowo żadnych cech „emocjonalnych” ani „etycznych”. Istoty owe rozmnażały się – tylko w maszynie, rzecz oczywista, więc jako to, co laik nazwałby pewną formą „rachunków” – i po kilkudziesięciu „pokoleniach” wciąż od nowa pojawiała się we wszystkich „egzemplarzach” cecha zupełnie dla nas niezrozumiała, swego rodzaju odpowiednik „agresywności”. Po niezmiernie mozolnych a daremnych obliczeniach sprawdzających mój zrozpaczony przyjaciel zaczął wreszcie – właśnie już z rozpaczy tylko – badać najbardziej nieistotne okoliczności doświadczenia i wówczas okazało się, że pewien przekaźnik reagował na zmiany wilgotności powietrza, które stawały się nie rozpoznanym producentem odchylenia.

Trudno mi nie myśleć o tym eksperymencie, gdy to piszę, bo czy nie mogło być tak, że rozwój socjalny wyniósł nas ze zwierzęcego królestwa krzywą wykładniczą – zasadniczo do tego wzlotu nie przygotowanych? Reakcja socjalizacji rozpoczęła się, zaledwie ludzkie atomy wykazały pierwszą szczepliwość. Atomy te były materiałem prefabrykowanym tylko biologicznie, gotowym do spełnienia typowo biologicznych kryteriów, a ów ruch, owo pchnięcie w górę wyrwało nas i uniosło w przestrzeń cywilizacyjną. Czy taki start mógł nie zadzierzgnąć na biologicznym materiale – przypadkowych zbieżności, niczym sonda, która, wycelowana w morskie dno, podejmuje z niego uchwytem oprócz tego, na co była skierowana, akcydentalne szczątki i rupiecie? Przypominam wilgotniejący przekaźnik niezawodnej maszyny cyfrowej. Dlaczego właściwie ów proces, który nas spowodował, miał być pod jakimkolwiek względem – doskonały? A jednak nie ważymy się ani my, ani nasi filozofowie, na myśl, że ostateczność i jedyność bytowania gatunku wcale nie implikuje perfekcji, co miałaby patronować jego powstaniu – tak samo, jak nieobecna jest taka perfekcja u kolebki każdego osobnika.

Jest rzeczą wielce ciekawą, że znamiona naszej niedoskonałości, jako przedstawicieli gatunku, nie zostały nigdy, przez żadną wiarę, uznane za to, czym po prostu są, a więc za rezultaty działań zawodnych, ale na odwrót, praktycznie wszystkie religie schodzą się w przeświadczeniu, iż niedoskonałość człowieka jest rezultatem starcia demiurgicznego dwu perfekcji antagonistycznych, które nawzajem sobie szkodziły. Doskonałość jasna zderzyła się z ciemną i powstał człowiek: tak głosi ich formuła. Koncepcja moja brzmi wulgarnie tylko wówczas, jeśli jest fałszywa – a tego, czy taka jest, nie wiemy. Wspomniany mój przyjaciel przeformułował ją karykaturalnie, mówiąc, że podług Hogartha ludzkość jest garbusem, który, dla niewiedzy o tym, że można garbatym nie być, od tysięcy lat poszukuje znamion wyższej konieczności w swoim garbie, ponieważ gotów jest na każdą wersję oprócz takiej, że kalectwo to jest przypadkowe po prostu, że nikt go nim z rozmysłu wyższego nie obdarzył, że ono najzupełniej niczemu nie służy, bo tak właśnie ustaliły rzecz skręty i uchyłki antropogenezy.

Miałem jednak mówić o sobie, a nie o gatunku. Nie wiem, skąd wzięła się we mnie i co ją sprawiło, ale, jeszcze teraz, po tylu latach, mogę odnaleźć w sobie złość niepostarzałą, bo energie najprymitywniejszej odruchowości nigdy się nie starzeją. Czyżbym skandalizował? Przez kilkadziesiąt lat działałem jako kolumna rektyfikacyjna, wytwarzając destylat, na który złożył się stos moich prac oraz spowodowanych tymi pracami – hagiografii. Jeśli powiadacie, że nic was nie obchodzą wnętrzności aparatury, które niepotrzebnie wywlekam na światło, zważcie, że ja, w czystości pokarmu, jakim was raczyłem, widzę trwałe znaki wszystkich moich sekretów.

Matematyka nie była moją Arkadią, raczej brzytwą tonącego, kościołem, w który wszedłem, niewierzący, bo panowała w nim treuga Dei. Główną moją pracę matematyczną nazwano destrukcyjną – nieprzypadkowo. Nie przez przypadek zakwestionowałem nieodwracalnie podstawy dedukcji matematycznej i pojęcia analityczności w logice. Obróciłem narzędzia statystyki przeciw ich podstawom – aż je rozsadziły. Nie mogłem być diabłem w podziemiu i aniołem w świetle słonecznym. Tworzyłem, ale na zgliszczach, i ma słuszność Yowitt: więcej odebrałem prawd, aniżeli dałem nowych.

Za ów bilans ujemny obciążono epokę, nie mnie, ponieważ przyszedłem po Russellu i Goedlu, po tym, jak pierwszy wykrył rysy w fundamentach kryształowego pałacu, a drugi wstrząsnął nimi. Powiedziano więc, że działałem zgodnie z duchem czasu. Ależ tak. Lecz trójkątny szmaragd nie przestaje być trójkątnym szmaragdem, kiedy się staje okiem ludzkim – w ułożonej mozaice.

Nieraz zastanawiałem się nad tym, co byłoby ze mną, gdybym się był urodził we wnętrzu jednej z czterech tysięcy kultur, zwanych prymitywnymi, co poprzedziły naszą, w owej otchłani osiemdziesięciu tysięcy lat, którą nasz brak wyobraźni kurczy do przedpola, poczekalni dziejów właściwych. W jednych zmarniałbym zapewne, lecz w innych zrealizowałbym się, kto wie, o ile pełniej, jako nawiedzony stwarzający nowe obrzędy i magie dzięki tej umiejętności kombinowania elementów, którą przyniosłem na świat. Może pod nieobecność hamulca, którym w naszej kulturze jest relatywizacja wszelkiego bytu pojęciowego, mógłbym bezopornie sakralizować orgie zniszczenia i rozpasania, ponieważ w owych prastarych kręgach praktykowano obyczaj okresowego, powtarzalnego zawieszania codziennych praw, czyli rozrywania kultury (była ona dnem, opoką, absolutem, a jednak w zadziwiający sposób zdołano dojść tego, że nawet absolut powinien być dziurawy!) – aby dać upust zapiekłej masie nadmiarów, które w żadnym systemie skodyfikowanym pomieścić się nie mogą, których cząstka tylko wyżywa się w maskach wojowniczych i rodzinnych, w uprzęży i wędzidle obyczaju.

Rozumne były, racjonalne owe rozcięcia więzów i reguł społecznych; opętanie grupowe, pandemonium wyzwolone i biczowane narkozą rytmów i trucizn – było otwarciem klap bezpieczeństwa, przez które wywalał się czynnik zniszczenia, dostosowane było do człowieka owo barbarzyństwo tym wynalazkiem szczególnym. Zasada zbrodni, z której można się wycofać, obłędu odwracalnego, wyrwy, rytmicznie pulsującej w społecznym porządku, została zniweczona, i teraz wszystkie owe siły muszą chodzić w zaprzęgu, obracać kieraty, odgrywać role, do których przystają ciasno i zawsze źle, więc korodują wszelką codzienność, chyłkiem są wszędzie, ponieważ nigdzie nie wolno im powstać bezanonimowo. Każdy z nas uczepiony jest od dziecka jakiegoś, publicznie dozwolonego, własnego kawałka, tego, co został wybrany, wyszkolony, zdobył consensus omnium, każdy wycinek ów hoduje, wygładza, doskonali, weń tylko dmucha, aby najsprawniej się rozwinął, i każdy udaje, będąc cząsteczką, pełnię – kikut z pretensjami do całości.

Od tak dawna, jak tylko mogę spamiętać, brakowało mi etyki zaszczepionej na wrażliwości. Z rozmysłu zbudowałem sobie jej protezę. Musiałem jednak znaleźć dobrą rację takiego działania, bo osadzać nakazy na pustce to tyle, co do komunii bez wiary przystępować. Nie powiadam, jakobym zaplanował życie w taki teoretyczny sposób, jak to tu przedstawiam. Nie dorobiłem też własnemu postępowaniu – wstecz – aksjomatów. Działałem zawsze podobnym sposobem, choć bezwiednie zrazu; motywacji później się domyśliłem.

Gdybym uważał się za człowieka z gruntu dobrego, zapewne nie byłbym zdolny zrozumieć zła. Sądziłem, że ludzie zadają je z premedytacją – zawsze, czyli robią to, co sobie postanowili, bo nie znalazłbym innych źródeł niegodziwości we własnym przeżyciu. Miałem jednak lepszą wiedzę, znając równocześnie i własne skłonności, i bezwinę za nie, bo przecież zastałem w sobie tego, jakim jestem, nie pytany o to, czy się na skład taki godzę.

Otóż to, żeby jeden niewolnik dławił innego niewolnika dla zaspokojenia sił wszczepionych obydwóm; żeby jedna bezwina dręczyła drugą, jeśli istnieje choć szansa na opór takim naciskom – to było mi obrazą rozumu. Jesteśmy dani sobie i nie możemy kwestionować tych darów w całości inaczej aniżeli bezskutecznie, ale skoro otwiera się najdrobniejsza szansa przeciwstawienia zastanemu – jakże z niej nie korzystać? Tylko takie decyzje i takie działania są wyłącznie naszą, ludzką własnością, podobnie jak możliwość samobójstwa – to jest sektor wolności, w którym wzgardzona zostaje nieproszona scheda.

Proszę nie mówić, że zaprzeczam sobie – temu, który w erze jaskiniowej widział czas lepszych swoich zniszczeń. Wiedza jest nieodwracalna, nie może cofnąć się w mrok słodkiej ignorancji. W owym czasie nie miałbym wiedzy i nie mógłbym jej zdobyć. Posiadaną muszę wykorzystać. Wiem, że składał nas i porządkował traf, i ja miałbym być uległym wykonawcą wszystkich dyrektyw, wylosowanych na oślep niezliczonymi ciągnieniami?

Moje „principium humanitatis” jest osobliwe tym, że gdyby je chciał stosować do siebie ktoś z gruntu dobry, musiałby – zgodnie z dyrektywą „przezwyciężenia własnej natury” – zadawać zło dla utwierdzenia się w swojej wolności ludzkiej. Nie nadaje się więc moja zasada do zastosowania powszechnego, ale też nie widzę żadnego powodu, dla jakiego miałbym zdobyć panaceum etyczne ludzkości. Niejednorodność, niejednakowość ludzi jest im dana, toteż postanowienie Kanta, aby zasada jednostkowych postępków mogła być prawem powszechnym, oznacza niejednakowy gwałt zadawany ludziom, i poświęcając osobnicze wartości dla nadrzędnej – kultury – wymierza niesprawiedliwość. Nie powiadam też wcale, jakoby każdy w takim tylko stopniu był człowiekiem, w jakim jest własnowolnie spętanym potworem. Przedstawiłem rację czysto prywatną, moją własną strategię, która zresztą nie odmieniła we mnie niczego. Nadal pierwszą moją reakcją na wieść o czyimś nieszczęściu bywa iskra uciechy i drgnień takich nawet nie próbują już tłumić, bo wiem, że nie dosięgnę miejsca, w którym żyje ten bezmyślny chichot. Lecz, odpowiadam oporem i działam wbrew sobie dlatego, że mogę to czynić.

Gdybym naprawdę zamierzał spisać własną biografię, która okazałaby się wobec tomów na półce antybiografią, nie musiałbym usprawiedliwiać tych wyznań. Ale cel mój jest inny. Przygoda, którą opisuję, sprowadza się do tego, że ludzkość spotkała się z czymś, co istoty nie należące do jej rodzaju wysłały w ciemność gwiazd. Sytuacja, jako historycznie pierwsza, dość chyba poważna, aby uznało się potrzebą dokładniejszego, niż zezwala na nie konwenans, wyjawienia – kto właściwie reprezentował w owym spotkaniu naszą stronę. Tym bardziej że ani mojej genialności, ani matematyki nie starczyło, aby dało ono niezatrute owoce.