Разрушыцель

8

Кабінет старшыні аблвыканкама выходзіў вокнамі на той самы стары горад. Васілій Іванавіч стаяў ля вакна, глядзеў на пралятаючы ўдалечыні верталёт ды думаў пра летні адпачынак. Як хораша будзе ўзяць жонку з дачкой, якія цяпер у Маскве, і матануць кудысьці ў Балгарыю. Ды хоць бы і ў Крым. Галоўнае – падалей.

Казалі ж яму сябры ў Маскве: “Нахалеру табе такое начальства? Гэты Нёман – для баб. Абсалютна жаночы горад. Там усё такое маленькае, утульнае і спакойнае, там ніхто не лезе на барыкады. Там усё побач, на кожным куце смярдзіць гэтай праклятай кавай. Павесішся яшчэ! Адно добра, мяжа побач, дык хоць кантрабандыстаў падушыш. А так што? Калі ты баба, самае месца. Як не – заставайся ў сталічных джунглях здабываць зубра”.

Не, усё ж не мелі рацыі гэтыя сябры. Ёсць тут вялікая справа…

У дзверы пагрукаліся і ўвайшла сакратарка Ядвіга Антонаўна, з пакетам яблык у руках:

— Сёння, Васілій Іванавіч, да нас дэлегацыя нёманскіх краязнаўцаў. Штосьці ў іх здарылася, ізноў незадаволеныя расчысткай пляцовак пад новыя сацыялістычныя будоўлі. Дык запісаліся на прыём. Наўпрост да вас. А гэта вось яблычкі, з канфіскаванага.

— О, даражэнькая мая Ядвіга Антонаўна, дык мы хіба сёння зноў будзем трэніраваць абарону ад роднага насельніцтва? Як самім адбівацца ды родны аблвыканкам адстойваць? Кругавую, як кажуць вопытныя байцы, – шэф зарагатаў і адгрыз адразу палову яблыка.

— Так то ж вучэбная трывога, каб тонус не губляць! – на ўсе зубы льсціва ўсміхнулася тая.

— Калі ў нас? – шэф сам адкрыў вялікі разлінеены сшытак з запісамі наведвальнікаў, што падала сакратарка. – У дзевяць трыццаць. Літаральна зараз. Гарматы зараджаныя?

— Дык я ж іх і не разраджала! Нічога, калі цяжка будзе, выклічам на падмацаванне асфальтаўкладчыкаў з трэцяга звяна, – яна таксама куснула яблык.

Такую трошкі свавольную атмасферу дазваляў сабе Васілій Іванавіч з падначаленымі.

— Ну і хрэн з табой. Будзем голымі рукамі. Добра хоць я “кацюшу” захапіў, – ён кіўнуў у бок вялікай мапы “План развіцця Нёмана да 2025 года”, і яны з Ядвігай Антонаўнай гучна рассмяяліся.

Дакладна ў прызначаны час у кабінет паскрэбліся. Дзвер нясмела прыадчынілася. Увайшлі трое. З позіркамі, поўнымі мальбы, яны нагадвалі бедных родзічаў з вёскі. Адзін – смялейшы інтэлігент з цыратавым партфелем, выступіў трошкі наперад і залепятаў:

— В-васілій Іванавіч, добры вам дзень. Мы ад грамадскасці прыйшлі. Ёсць пытанне да гарадской культуры, – тройца выглядала вельмі напалохана і выглядам сваім дэманстравала тыповых прадстаўнікоў разумовай працы.

— Слухаю вас уважліва, – адчаканіў шэф.

— Х-хацім звярнуць вашую ўвагу на разбурэнне дома, які мы з поўным правам можам назваць помнікам гісторыі і культуры, каштоўным набыткам нашага горада. Гэта двухпавярховая камяніца былой пякарні Вайцахоўскіх, што на рагу вуліцы Пралятарскай.

— Гэта там, дзе будуецца новы гарадскі калектар, што мусіць канчаткова вырашыць праблемы ачысткі сцёкавых водаў усяго Нёмана. Каб стала прыгожа і чысценька, – удакладніла Ядвіга Антонаўна. – Ці вы не хочаце, каб у нашым горадзе было чысценька?

— Ці мае наогул гэты дом статус помніка? – стрэліў на ўдачу Васілій Іванавіч, і адразу трапіў.

— Н-на жаль, не. Але мы лічым, што ён з поўным правам можа быць уключаны ў спіс спадчыны, якая ахоўваецца дзяржавай. А разборку ўжо сёння належыць прыпыніць, бо літаральна заўтра-паслязаўтра на яго месцы паўстане чарговы пустыр.

— І хто “мы” такія? – нахабна перарваў іх шэф. Гэты стары рытарычны прыёмчык заўсёды быў у арсенале вопытнага палітработніка.

— Х-хто? Грамадскасць…

— А спісачна?

— В-вось мы ўтрох. Але таксама мы правялі тлумачальную працу сярод жыхароў вуліцы Пралятарскай. Вось подпісы яшчэ васямнаццаці чалавек, – няўпэўненасць прадстаўніка грамадскасці прадказальна павялічылася.

— Несанкцыянаваную агітацыю значыць вялі?

— Ш-што вы, мы толькі ў межах асветы працоўных калектываў. Палітпрасвет жа!

— І што гэта, развалюху ў помнікі хочаце запісаць? Паставіць яе ў адзін шэраг з феадальным замкам шаснаццатага стагоддзя і выставіць нас тым самым на пасмешышча перад любой праверкай? Ну вось нават перад замежнымі гасцямі, перад польскімі таварышамі хаця б?

— Ч-чаму ж? Не, чакайце, – у голасе нарэшце дадалося крышку ўпэўненасці. Прадстаўнік грамадскасці дастаў з партфеля рукапісны ліст і стаў тарапліва зачытваць.

“Пякарня Вайцахоўскіх мае выбітныя рысы нёманскага канструктывізму. Пабудаваная незадоўга да вайны на тагачасным гарадскім ускрайку па праграме забеспячэння бяднейшых слаёў насельніцтва мучнымі вырабамі. Сама камяніца ўзведзена на моцным падмурку, другі паверх напалову драўляны. Ваконная фурнітура самая простая, але захавалася выдатна.

Адразу пасля вызвалення з яе зрабілі невялічкі інтэрнат для школьных настаўнікаў, якія аднымі з першых прыбылі ў горад са сталіцы дзеля ліквідацыі непісьменнасці, гэтай ганебнай спадчыны польскага рэжыму. Цікава, што да пякарні так і не была падведзена вада, таму, каб замяшаць цеста, яе двойчы на тыдзень дастаўлялі ў дубовых бочках на коннай падводзе. Здаралася, вады не хапала, бо хлебныя лаўкі рабілі надта вялікую замову, і тады хлапчукі з суседніх дамоў насілі ў пякарню ваду з найбліжэйшай студні вёдрамі на карамыслах за тры злотых у дзень. Рабочыя ў пякарні…”

— Таварыш, спыніцеся! Вы сапраўды лічыце гэта ўсё вартым захавання ды ўвекавечання? Цікава-цікава…

Васілій Іванавіч здагадаўся, што гэты маналог можа зацягнуцца. Краязнаўцы, рыхтуючы візіт, спісалі нямала паперы “неверагоднымі гістарычнымі фактамі”. І да таго ж, кожны прамоўлены факт нібыта раздзмуваў краязнаўцаў, павышаў іх значнасць ва ўласных вачах. Але ён не збіраўся даваць ім вольніцу. Крый божа такім дарвацца да неакрэплых камсамольскіх душаў ды зачараваць іх сваёй ахінеяй…

— Т-так, менавіта. Мы правялі вялікую даследчую працу. Апынулася, што яшчэ жывы адзін з тых хлапчукоў-ваданосаў. Ён перадаў нам на захаванне квіткі па аплаце за ваду і кавалак засушанай булачкі. Усё гэта магло б стаць асновай будучага музея хлебапячэння. Да таго ж на вуліцы Пралятарскай мы запісалі інтэрв’ю з чатырма жыхарамі, якія памятаюць работу пякарні. Дазвольце прывесці яшчэ цытату:

“Булачкі называліся мядовая, гарэхавая, марцыпанавая. Асабліва прыходзілася нам даспадобы цукраная, начынкай да якой быў карычневы трысняговы цукар, што закупаўся панам Вайцяхоўскім у краме каланіяльных тавараў. Зрэшты, калі не было цукраных, гадзіліся любыя іншыя. Усе булачкі былі неверагодна смачныя”.

— Разумееце? Вы пачулі? Гэта голас з мінулага! “Булачкі былі неверагодна смачныя”, – паўтарыў краязнаўца, смакуючы голас з мінулага.

— Так, грамадзяне, таварышы! Я вас прашу супакоіцца. Савецкая ўлада даўно пабарола галечу. І булачкі цяпер – з павідлам і з гарэхамі можна свабодна набыць у любой краме. Ужо што-што, булачкі вам савецкая ўлада гарантуе. А булачкі з цукрам гэта, прабачце, каменны век.

— М-марцыпанавай няма цяпер у продажу, – не здаваўся краязнаўца. Шэфу нават падалося, што той аж занадта расправіў крылы.

— Ах так? Антысаветчыну разводзіце? З цынамонам ешце! – грукнуў ён кулаком па сталу. – Я вам яшчэ раз паўтараю – не перагінайце палку, уйміцеся. Не гнявіце нябёсы! Мы будуем гарадскі калектар! – Васілій Іванавіч паказаў на вялікую мапу. – Вось бачыце чырвоны пункцір? Гэта шлях, якім какашкі з дзіцячых садкоў, школ і бальніц пацякуць прэч з нашага Нёмана. А калі мы будзем кожнае, прабачце, вось такое захоўваць, вы будзеце ў вочы дзецям глядзець? Што вы ім скажаце?!

— М-мы лічым, што гэтая пякарня – помнік працы простага нёманца, якога прыгняталі польскія капіталісты, – выцягнуў краязнаўца свой апошні казыр, без асаблівай, зрэшты, надзеі. – І акрамя таго на чарзе пад знос ідуць таксама даходныя дамы Бжэзоўскага, Хаваньскага ды Гінкеля. А гэта ўжо выклікае суцэльнае абурэнне!

“Эх, хлопцы, ведалі б вы, што ў нас тут плануецца пад знос, наогул абасраліся б”, – падумаў старшыня. Але трэба было хоць неяк загасіць канфлікт.

— Карацей, давайце зробім так: вы мне на разгляд пакідаеце ўсе свае занатоўкі. Я параюся з таварышамі, у тым ліку ў абкаме – што яны скажуць наконт калектара – мо і сапраўды яго пабудову адменім. Паспрабуем вырашыць гэтае пытанне справядліва, з улікам усіх думак. Як кажуць, паэтапна! Чакайце.

— В-васілій Іванавіч, дзякуй вам за ўвагу, – краязнаўцы ўзрадаваліся як дзеці. – Нарэшце ўлада пачынае прыслухоўвацца да грамадскасці. Мы тры разы спрабавалі прабіцца да старшыні гарвыканкама, і ўвесь час ён заняты. Аграмадны вам дзякуй! – яны працягнулі шэфу таўшчэзную тэчку паперы.

— Гэта што, усё пра пякарню?

— Канешне! Зроблена каласальная праца. Гэта гісторыя сабрана літаральна па драбніцах. Спадзяемся, што наша работа дапаможа наступным пакаленням нёманцаў лепш разумець гісторыю свайго горада, не паўтараць продкавых памылак.

— Так трымаць! Пішыце яшчэ! Не паўторым памылак продкаў! – Васілій Іванавіч падскочыў з крэсла ды пачаў трэсці краязнаўцам рукі.

Яны выйшлі, ледзь не кланяючыся і відавочна адчуваючы маленькую перамогу. “Не паўтарым памылак продкаў, не паўтарым”, – прабурчаў сабе пад нос старшыня, падкідваючы пакінуты краязнаўцамі фаліянт.

— Блін, вось пра што яны кажуць? Дык савецкая ўлада па сваёй прыродзе не можа паўтараць тых памылак… – ён пацягнуўся да ўнутранага тэлефона. – Ало, прыёмная? Карацей, у нас тут спіс асоб, якія ваду муцяць. Паглядзіце іх прапіску ды паведамце ўчастковым, каб правялі прафілактычную гутарку, а то яшчэ паўстанне падымуць. Не разумеюць, што савецкая ўлада ніколі не дазволіць сапраўдныя каштоўнасці пабурыць. Тым больш, што яна адрознівае сапраўдныя каштоўнасці ад уяўных, навязаных незразумела якімі сіламі. А гэту тэчку – у архіў.

— Будаўнікоў інфармаваць? – запыталася Ядвіга Антонаўна.

— А навошта? Іх справа – будаваць. Вось няхай і не спыняюцца, а тое будуць потым апраўданні левыя за парушэнне плану. Нам і так хапае, – ён ізноў зазірнуў у разлінеены сшытак. – Добра, ад гэтых адбіліся.

— Праз дзесяць хвілін падыйдзе наш новы галоўны архітэктар. Добры такі хлопец, са сталіцы даслалі.

— Ага, малады, неабазнаны, затое які амбітны! Усё што нам трэба выканае, вокам не міргне!

Пагрукаўшыся, у кабінет увайшоў малады, але ўжо з вялікімі залысінамі, мужчына. Ён тарапліва прывітаўся, прысеў, раскрыў вялікі кардонны планшэт, што прынёс з сабою. У ім аказаліся эскізы і нейкія чарцяжы.

— Ооо, я бачу вы не з пустымі да нас, як кажуць, рукамі, – адразу ўзрадаваўся шэф. – Хоць нехта талковы!

— Вось, таварышы! Адразу да справы. Ёсць шэраг прапаноў па арганізацыі гарадской прасторы на плошчах, што вызваляюцца пасля разборкі састарэлага жылога фонду нізкай гаспадарчай вартасці. Паколькі тэрыторыя ляжыць непасрэдна ў цэнтры Нёмана, дарэчна забудаваць яе сапраўды выбітнымі аб’ектамі. У нас з калегамі адбылася ўжо невялічкая працоўная нарада. Былі выказаныя некалькі вартых ідэй.

— Давай, здзіві нас!

— Квартал, які мы прапануем, будзе называцца “Дружба народаў”. У ім мы ўзвядзем некалькі будынкаў у традыцыях дойлідства розных краін і кантынентаў – як сацлагеру, гэтак і капіталістычнага свету. Пра капіталістычныя мы доўга мелі сумневы, але потым падумалі, што таварышы з абкама супраць не будуць.

Архітэктар разгарнуў першы вялікі ліст з намаляванай развёрткай вуліцы з рознакаляровымі дамкамі:

— Восем пяціпавярховых дамоў будуць у стылі рускага народнага дойлідства. Такія сабе маскоўскія купецкія асабнякі, толькі большых памераў.

— Вы што гэта, купецтва адраджаць задумалі? – зарагатаў Васілій Іванавіч.

— Ды што вы, гэта не больш чым архітэктурная алегорыя. Бо ж і купцам дамы будавалі простыя рускія майстры, арыентуючыся на свой прыродны густ, вынаходлівасць ды шматвекавыя традыцыі. Але гэта не ўсё.

Архітэктар згарнуў папярэдні ды дастаў наступны ліст з белымі дамкамі, спаласаванымі карычневай фарбай у геаметрычныя ўзоры:

— Я звязаўся са сваім сакурснікам, які цяпер працуе ў адным з гарадоў ГДР па абмене. Нямецкія таварышы гатовыя дапамагчы з распрацоўкай праектаў у стылі фахверк. Вельмі эфектныя будынкі паўстануць. Таксама пяціпавярховыя. Можна будзе яшчэ і камандзіровачку зладзіць.

Ён разгарнуў трэці ліст.

— Польскія таварышы дапамогуць са шляхецкім рэнесансам. Гэта таксама два будынкі. Будуць яшчэ некалькі дамоў з Палестыны, я праўда не паспеў іх намаляваць – падтрымаем сяброў, якія цяпер змагаюцца з ізраільскай ваеншчынай. Ну і ў мэтах умацавання супрацоўніцтва з буржуазнымі краінамі – адна галандская камяніца. Мяркую, у цэлым выйдзе гарманічна.

Ядвіга Антонаўна захіхікала, незразумела толькі ад зачаравання праектам ці то проста ад нерваў. Васілій Іванавіч узяўся за галаву:

— Вой жа, разумнік ты наш. Пра маскоўскія дамкі – гэта яшчэ куды ні шло. Усё іншае – лухта! Вам вольніцу дай, дык наогул цэркваў з мячэтамі набудуеце ў рамках умацавання сяброўства. Яшчэ і сінагогу ўлепіце, я вас ведаю. Мы тут з адным касцёлам ніяк не разбярэмся. Туфта твая “Дружба народаў”. Ды і не дазволяць яе. Ідзі, праектуй лепш мікрараёны. Нам новую панэльную серыю ўводзіць да канца года. Можа, дарэчы, і цэнтр ёй таксама забудуем. Выгадна падкрэслім перавагі савецкага прамысловага домабудаўніцтва.

— Яшчэ апошняе дазвольце…

— Так-так!

— У сувязі з пастаўленай партыяй задачай паляпшэння ўмоў адпачынку працоўных калектываў, а таксама для стварэння новых зразумелых любому савецкаму грамадзяніну славутых мясцін, хачу прапанаваць праект прынцыпова іншага аб’екта, які не мае аналагаў у свеце.

— Ого!

— Ідэя ў тым, каб у прыгарадзе Нёмана вырыць самую глыбокую ў свеце яміну. Мяне перапаўняе захапленне! Задума вельмі простая: зямлю з ямы будзем высыпаць тут жа. Утворым такім чынам адзін з самых вялікіх штучных пагоркаў. На вяршыні можна стварыць гарналыжную трасу, праклаўшы спуск ад найвышэйшага пункту на самае дно.

— А мо і праўда, – шэф вырашыў падыграць архітэктару. – Прыцягнем да рыцця самыя шырокія масы гараджан. Каб кожны нёманец хаця б па вядзёрку зямлі вычарпаў. Піянеры ў гальштуках, камсамольцы, кіруючае звяно і т.п. Толькі слухайце, даражэнькі, а навошта нам гэта?

— Аб’ект стане не толькі помнікам працоўнай славы Нёмана, але і набудзе значэнне спартовага збудавання, стане ўлюбёным месцам адпачынку. Прыцягнем турыстаў.

— Во ёлупень!

— У найніжэйшай кропцы ямы ўмуруем капсулу з пасланнем нашчадкам. Можна будзе падумаць наконт усталявання на дне пастаяннай “вахты памяці” з піянераў, – не здаваўся архітэктар. Відаць, геніяльнасць задумы поўнасцю паглынула ягоны розум. – Ведаеце, нават калі ў капіталістычных краінах захочуць перасягнуць наш працоўны подзвіг, нёманскія будаўнікі заўсёды паглыбяць яму і адпаведна падсыплюць узгорак!

— Гэта звальненне!

— Але славутыя мясціны? Турысты! Помнік працоўнай славы!

— Пайшоў вон адсюль! Бачыць цябе больш не хачу. Прынамсі сёння.

Архітэктар, нічога не кажучы, хуценька сабраў усе паперы ў ахапак ды выляцеў прэч. Шэф плюнуў.

— Слухайце, а мне дык спадабалася. Прыгожа і чысценька, – пляснула ў далоні Ядвіга Антонаўна.

— Ой, пашкадуйце маё сэрца, – застанаў Васілій Іванавіч.

— Ну яма – гэта мо ён занадта ліха ўзяў. Але квартальчык-та харошы. Вось нарэшце павыкідаем, пазбавімся старога ламачча і пабудуем сапраўдны гістарычны цэнтр. Чэхія там, Галандыя, сталіца Масква – сапраўдная гісторыя! Так бы наш горад пахарашэў. Ммм…

— Гэх, дык а што, таварыш Ядвіга, вы лічыце сапраўднай гісторыяй? Мяне вось цікавіць. Дзе вы праводзіце мяжу паміж гістарычным і негістарычным?

— Васілій Іванавіч, я думаю, што гісторыя – гэта тое, чым ганарацца. Вось Пётр Першы, вось Сувораў – гэта наша гісторыя. А ўсё іншае – ну хто пра тое ведае? Гэта ж мы ў школе не праходзілі. Ой, я нават задумвацца не хачу. Мне план трэба рабіць.

— Так, слушна. Пра ўсё вартае нам сапраўды распавядалі са младых нагцей. Але я нават больш лічу, – ён прыўзняўся ды прыхіліўся да Ядвігі Антонаўны.

— Гэта не да распаўсюду, вы разумееце. Прыватнае маё меркаванне, калі ўжо мы з вамі добрыя калегі, – і далей зусім шэптам. – Дык вось гісторыя – гэта ж прастытутка. Я, прызнацца, трохі больш ведаю, мне сакрэтныя зводкі прадастаўляюць з КДБ пра буржуазныя погляды і псеўдадасягненні ў гістарычнай галіне. Не, скажу я вам! Не будзе шчасця на гэтай зямлі калі мы хватку аслабім.

Распальваючыся, шэф гаварыў усё гучней і гучней.

— Адзін, разумееш, тое мелець, іншы – другое. Яны спрачаюцца, аргументуюць. Здавалася б, скажы – як насамрэч было? Дык не! І нашыя акадэмікі – ведаеце, я канешне не магу нашым не верыць, але ж і тыя спрачаюцца. І ўсё гэта гісторыя. Ну што паробіш? Усё правільна Уладзімір Ільіч сказаў пра гісторыю. Што ён там сказаў?... Эээ, ладна, потым прыгадаю.

Ядвіга Антонаўна ўзнёсла слухала кіраўніка, а той яшчэ з паўгадзіны, адыходзячы ад яміны, разважаў аб гістарычнай прастытуцыі. Гэта было дасціпна, хлёстка і пераканаўча. Атрымлівалася, гісторыі не было. То бок кат Сталыпін і генералісімус Сувораў былі, а гісторыя – не. А калі без гісторыі, то і гістарычнага нічога не існавала. А ўсё сапраўднае – гэта толькі прыступкі на шляху да светлай будучыні. Такая была пазіцыя. І гэта пазіцыя заслугоўвала шчырай сацыялістычнай павагі. А з рухляддзю мы ўжо разбярэмся.