Разрушыцель

5

Калі прытомнасць пачала вяртацца, да Роберта спачатку данесліся гукі працуючых рухавікоў, а потым, як перамаўляюцца людзі. Мяркуючы па колькасці галасоў, людзей было вельмі шмат. Роберт расплюшчыў вочы і знайшоў сябе ляжачым на лаўцы пад вялізным навесам. Побач стаялі аўтобусы, напалову запоўненыя пасажырамі. Паўсюль сноўдаліся мужчыны і жанчыны з валізкамі розных памераў і колераў.

“Што гэта? Экскурсійная вандроўка? Турысты?” – падумалася яму.

“Аўтавакзал!” – прыслужліва падказаў розум. Галава шалела, думкі ўпарта не хацелі рабіцца празрыстымі і ледзь намацаныя выслізгалі прэч. Аднекуль, зусім невядома адкуль, праступіла разуменне, што ён хвіліну таму сам выйшаў з падобнага вялікага аўтобуса.

“Куды гэта я ехаў?” – мітусіліся думкі.

“Не, гэта не самае важнае цяпер”, – напіралі ім у адказ іншыя. – “Важна, куды ты ўрэшце прыехаў”.

Сонца стаяла так, нібыта было ўжо моцна па абедзе. Прыпякала. Ён зрабіў высілак і ўладкаваўся на лаўцы паўседзячы. Цяпер гэта выглядала больш прыстойна, чым проста ляжаць. Роберт агледзеўся, намацваючы вокам хоць якія прасторавыя арыенціры. Арыенціраў не ставала. Горад здаваўся абсалютна невядомым. Валізкі побач не было. Магчыма, спёрлі, але папераймацца гэтым ён вырашыў потым, як толькі дазнаецца пра больш важную рэч. Падаецца, ён намераваўся паехаць некуды ў міжнародным аўтобусе. Так, сапраўды! Ён намацаў у нагруднай кішэні вялікі простакутнік паперы, складзены некалькі разоў. Аказалася, гэта квіток на маршрут “Рыга-Прага”. На сённяшні, напэўна, дзень. Цяпер выбар моцна звузіўся.

У галаве сталі з’яўляцца вобразы вялікай п’янкі. Ён быў з сябрамі, ён моцна перабраў. Потым зразумеў, што спазняецца на аўтобус. Яны злавілі таксоўку, заехалі на нейкі прыпынак, на якім стаялі два аўтобусы – адзін з Рыгі ў Прагу, а другі з Прагі ў Рыгу. Відаць, проста сустрэліся на шляху. Адзін з іх пачаў ад’язджаць ад перона, сябры рэфлекторна замахалі рукамі і закрычалі нешта кіроўцу. Цудам яны дакрычаліся да яго. Кіроўца моцна абураўся і… нават не паглядзеў на квіток. Потым правал. Што гэта за аўтобус такі быў? Куды ён мяне прывёз? Ці то Рыга, ці то Прага…

Роберт агледзеўся яшчэ раз. Насупраць аўтавакзала пачынаўся сапраўдны горад, дзе віравала жыццё з трамваямі, прыгожымі дзяўчынамі і газетнымі шапікамі. Народ спяшаўся па справах. Будынкі на вуліцы былі трох-пяціпавярховыя, прыгожыя, відавочна старыя, у такім эклектычным стылі. Роберт ніколі не быў ні ў адным са згаданых местаў, таму ніяк не мог ідэнтыфікаваць краявід. Усё, што ён ведаў пра рыжскую і праскую архітэктуру, гэта тое, што большасць будынкаў там узведзеныя ў XVIII-XIX стагоддзях, адчулі моцны ўплыў нямецкіх архітэктурных традыцый, югендстылю і ўсяго такога. Штосьці нямецкае сапраўды чыталася ў абліччы прывакзальнай вуліцы, але гэта зусім не прасвятляла сітуацыю.

Наогул, апошнімі гадамі ўсе гарады станавіліся для яго вельмі падобныя – з прыгожымі адрэстаўраванымі фасадамі, бляшанымі дахамі, флюгерамі на вежачках, сувенірнымі крамамі і турыстычнымі групамі, якія шпацыравалі па старадаўніх брукаваных вулачках ад катэдры да музея і назад. Усё было адно і тое. Ён падазраваў, што і апраналіся людзі ў падобныя строі, і харчаваліся ў аднолькавых сімпатычных кавярнях з духмянай кавай. Пустыя падарожнікі сваімі турыстычнымі зацікаўленасцямі заціралі гарадскую своеасаблівасць, рабілі цэнтры падобнымі да лялечных дамкоў, дзіцячых пляцовак, дзе добра пабавіць час за келіхам чагосьці мясцовага, сфатаграфавацца і набыць магніцікі. А як там жыць?...

Тут Роберт прыгадаў, што, відаць, мова ў жыхароў мусіць быць розная, і хоць не разумеў ні па-рыжску, ні па-праску, насцярожыўся на людзей побач. Гэта мусіла стаць адказам. Трое мужчын нешта жыва абмяркоўвалі па-італьянску, купка дзяцей ля бліжэйшага аўтобуса – па-нямецку, а пара пенсіянераў з валізкамі, што праходзіла побач, – па-французску. Роберт пахаладзеў.

І раптам яго погляд уперся ў гіганцкі агітацыйны плакат на сцяне аўтавакзала, на якім на фоне гатычнага касцёла стаяла ўсмешлівая сям’я з малым. Знізу па-руску чырванеў подпіс: “Рэстаўрацыя – гэта калі ашчаджаюць газ”. Тут ён прыгадаў, што Рыга – гэта адна з савецкіх сталіц і прачнуўся.

Прачнуўшыся, знайшоў сябе ў гатэльным нумары памежнага Нёмана. Даносіліся галасы гарадской плошчы. Даўно трэба было выходзіць і пачынаць працу.

Сустрэча была прызначана на дзве гадзіны апоўдні, у цэнтры, на вуліцы Урыцкага, ва ўнутраным дворыку прыгожага старасвецкага дома. Двухпавярховая камяніца з дробнай цэглы, пафарбаваная ў блакітны колер. То бок, калісьці гэтая фарба лічылася блакітнай, але цяпер выгарэла, прыцьмела, месцамі ацярушылася, і колер стаў проста брудным. Паміж першым і другім паверхамі з боку вуліцы праз фарбу высвечваўся кароткі замазаны надпіс. Можна было разгледзець толькі тры апошнія літары “str.”, быццам рэшта нямецкага слова “штрассе”. Фашысты за перыяд нядоўгага панавання паспелі перайменаваць ледзь не ўсе вуліцы. Сценка пад кожным акном была выкладзеная фігурна, каб цэгла ўтварала форму келіха. Што тут да чаго?...

Новыя гарады заўсёды падаваліся Роберт вельмі таямнічымі. Савецкія не былі выключэннем. У дзяцінстве ён любіў ехаць у цягніку на вялікія адлегласці і глядзець у вакно. Захапляльным было бачыць там людзей, якія акурат у той самы час поркаліся ў агародзе, або, напрыклад, ехалі кудысьці на ровары. Тут, канешне, галоўны момант – немагчымасць выткнуцца з вакна і запытаць тых людзей, што ўласна яны робяць, куды спяшаюцца? І праз гэта, што б у вакне цягніка не паказвалі, усё падавалася значным і таямнічым.

Тое самае ў замежжы, толькі там яшчэ цікавей! Мясцовы жыхар размінаецца з табою ў пад’ездзе ці сядзіць у кавярні за суседнім столікам, і ў гэты момант падаецца, што побач цэлы сусвет. Асабліва, калі гэты чалавек інтэлігенцкага выгляду. Роберту вельмі падабалася думаць, што гэта можа быць мясцовы пісьменнік, філосаф або ўніверсітэцкі прафесар. У горшым выпадку – палітык. І што гэты чалавек акурат заняты нечым неверагодна значным.

Праўда, потым, праседжваючы гадзінамі ў Страсбургскіх кавярнях, ён усвядоміў, што ўжо вывучыў мову і можа нахабна запытацца ў суседа – чым той займаецца. Больш за тое, пасля доўгага знаходжання ў Заходняй Еўропе ўжо нескладана было здагадацца, што гэта за людзі перад табою і аб чым яны думаюць. Нават не трэба пытаць. І замежжа зраўнялася з радзімай і перастала быць цікавым. Цяпер цікава было толькі там, дзе яшчэ ні фіга не разумееш. Як у Нёмане.

Роберт прайшоў у арку, асцярожна зазірнуў ва ўнутраны дворык. Прастора была сціснутая і замкнёная. Аднекуль данёсся гук плыты або радыёлы – Муслім Магамаеў несезонна спяваў: “Слишком холодно на дворе, Зря любовь пришла в декабре…”

Адначасова ў двары адчувалася абжытасць – такая моцная, напоўненая пахамі, традыцыямі і чужымі ўспамінамі. У цэнтры двара стаяў бак са смеццем, на якім крыва чырванеў быццам пальцам зроблены надпіс “Час забора – 12:00”.

“Вось так, – падумаў Роберт, – у гэтым горадзе ўжо скончылася эра Вадалея і надыйшоў час Забора”.

З прыадчыненых дзвярэй патыхала кашацінай. Сапраўды, адтуль вынырнула котка, спалохалася Роберта і з хуткасцю “Канкорда” сіганула прэч. Следам за ёю пачуўся грук абцасаў па драўлянай лесвіцы.

Так, дакладна, усё згодна з апісаннямі, гэта была Таццяна. Прыгожая бялявая жанчына бліжэй да трыццаці. Паколькі ў дворыку стаяў ён адзін, не было асаблівай патрэбы ва ўзгадненнях ды знаёмстве. Абмен паролямі, стрыманае дзелавое прывітанне.

— Спякотна тут у вас, сонца хоць і веснавое, але дае жару. А пры капэле Джота ў Падуі існуе спецыяльны пакой для ахалоджання цела наведвальнікаў перад выхадам да саміх фрэсак. Нармальная чалавечая тэмпература – 36,6 градусаў. Рэстаўратары ж ахалоджваюць турыстаў да 23-х. І толькі потым людзі заходзяць, – ён засмяяўся ўласнаму жарту.

— А ў нас для замежных турыстаў кошты ў музеях удвая вышэйшыя, – не зразумела Таццяна. – Хадзем, я пакажу вам самае галоўнае. Тут літаральна некалькі адрасоў. Хаця можна і проста прысесці. Шмат што яны паспелі зрабіць, але тое-сёе яшчэ толькі рыхтуецца, і таму цалкам рэальна перашкодзіць.

Яна жэстам запрасіла яго назад у арку. Суразмоўцы выйшлі са двара, збочылі налева і пакрочылі ў накірунку парка.

— Не баіцеся прызначаць сустрэчы вось так у сябе дома?

— Гэта не мой дом – гэта бацькоўскі. Вялікую пяціпакаёвую кватэру ва ўладальніка дома набыў яшчэ наш прадзядуля. Яна пераходзіла ў спадчыну і ўрэшце мусіла трапіць да мяне. Аднак, восем гадоў таму бацькоў перасялілі ў новы раён, а сюды пацясняюць толькі камунальных вінавайцаў ды сезонных рабочых. З адным з іх у мяне добрыя адносіны.

— Пускае пераночыць калі вельмі трэба?

— Давайце мо лепш прысядзем вось тут на лаўцы, – пазбегла адказу Таццяна. – Хочаце марозіва? У нас добрае робяць… – Яны як раз дайшлі да парка. Лаўка была гэткая ж, як у сённяшнім робертавым сне.

— Уласна, гэта пачатак расказу. Прыкладна год з дзесяць таму распачалася хваля масавага высялення старых жыхароў з гістарычнага цэнтру. На розных падставах. Адныя дамы абвяшчаліся аварыйнымі, іншыя ўшчыльнялі і пераўтваралі ў інтэрнаты. Спрачацца і даводзіць нешта было бессэнсоўна.

— Людзей выкідалі на вуліцу?

— Не, наўзамен вылучаліся кватэры ў панэльных будынках у мікрараёнах. Жытло было новым, шмат хто радаваўся і пераязджаў. Але маіх бацькоў усё адно трэба было прымушаць.

— Чаму ж? Так любіце даўніну?

— Як я ўжо згадала, гэта наша старая сямейная кватэра, і бацька не хацеў яе пакідаць. Але нам сказалі, што дом падлягае разборцы. Бацька пачаў збіраць дакументы ў архіве і музеі, прапаноўваў абвесціць будынак помнікам ды стварыць у ім музей даўняга гарадскога побыту. Аднойчы ён са сваім сябрам-гісторыкам пайшоў у гарвыканкам, прыхапіўшы ўсе наяўныя паперы аб культурнай значнасці дома. Яны размаўлялі там з нейкімі начальнікамі, але бацька вярнуўся вельмі сумны ды стомлены, сказаў, што дом усё адно будзе знішчаны.

— Ці магу я з ім сустрэцца?

— У той самы вечар у яго здарыўся інсульт. Цяпер ён амаль не ходзіць і вельмі цяжка размаўляе. Мы ўрэшце пераехалі, а дом вось яшчэ стаіць. Праўда, жыхары ў яго падбіраюцца такім чынам, каб больш года не затрымлівацца. І так з усімі будынкамі на гэтай вуліцы.

— Вы яўна шкадуеце аб старых часах…

— Раней мы жылі як адна сям’я, ведалі адзін аднаго. Мае бацькі ведалі мясцовых старых, а яны ў сваю чаргу добра памяталі нашых бабулю з дзядуляй. Тут было прэстыжнае жытло. Ведаеце, высокая столь дапамагае будаваць высокія адносіны. У суседняй кватэры жыў рэжысёр нашага драматычнага тэатра, на першым паверсе – прафесар з медінстытута. У яго былі сябры-гісторыкі, якія кожны раз прыходзілі на дні народзін прафесара, дзе збіраліся мы ўсе разам, і распавядалі пра гэтыя дамы, пра старое жыццё, пра тое, якім быў Нёман да савецкай улады.

— Чаму ж цяпер не збіраецеся?

— Але нас усіх рассялілі! Прафесара адправілі на стажыроўку ў Свярдлоўск. Кажуць, не добраахвотна, а пад прымусам выключэння з партыі. Мама прасіла, каб нас перасялілі ў адзін новы шматпавярховік, але гэта таксама было марна. Цяпер маем зусім новых суседзяў – рабочых малаказавода, прыехалі сюды з-пад Гомеля. Кампаніі цёплай ужо няма. Іншая сутнасць людзей, разумееце? Ну вось аб чым з імі… – яна ўздыхнула.

— А што б вам хацелася?

— Нам бы, натуральна, хацелася вярнуць мінулае ў тым выглядзе, у якім яно было. Зараз вось пачалі разраўноўваць ды забудоўваць былыя могілкі. Больш за ўсіх дасталася лютэранскім ды габрэйскім. Пасля вайны не засталося ў нас ані лютэран, ані габрэяў. Апошнія з’язджаюць. Да гэтых могілак наогул аніякай павагі ніхто не выяўляў – проста прыехаў бульдозер і ўсё. Некаторыя мацэвы дасюль раскіданыя па горадзе – я потым пакажу вам.

— І ўсе жыхары абыякава глядзяць на гэта?

— Некаторыя надмагіллі ўначы паспелі ўратаваць нашы апошнія габрэі. Яны маюць патаемную суполку, ходзяць па серадах у сінагогу. Сапраўдная даўняя сінагога – гэта цяперака клуб ад кааператыўнага тэхнікума. Танцы там па пятніцах ды суботах. Дык вось, учацвярох начамі габрэі ціхенька выкопвалі пліты ды пераносілі за раку. Там існуюць яшчэ адны габрэйскія могілкі пасярод леса. Тых пакуль не кранаюць – што ў лесе рабіць?

Але аднойчы габрэяў-ратавальнікаў заўважылі. Паспрабавалі дружыннікі затрымаць. Хлопцы збеглі. Назаўтра на былых могілках дзяжурылі міліцыянеры з ліхтарыкамі. Пакуль яшчэ не кранаюць праваслаўныя ды каталіцкія могілкі – усё ж такі вернікаў шмат у горадзе. Але затое там цяпер забараняюць хаваць. Да таго ж прынялі новы закон, згодна з якім праз трыццаць гадоў пасля апошняга пахавання могілкі ліквідуюцца. Зараз вось ужо некалькі гадоў хаваюць побач з хімзаводам.

— Хто вы думаеце за гэтым стаіць?

— Мы ўпэўнены, што замяшаныя людзі ў форме.

Яна яшчэ доўга распавядала пра зносы драўляных дамоў у раёне Новы свет, пра няўдалую рэстаўрацыю Старога замка, пра пагрозу павелічэння плыні аўтамабіляў у старым цэнтры. Роберт думаў, як жа ім тут, мабыць, цяжкавата прыходзіцца – людзям такога кшталту, якія настолькі тонка адчуваюць гарадскую матэрыю.

Тым часам справа кацілася да сур’ёзнага вечара. Па правілах этыкету трэба было развітвацца, хоць далёка не ўсё яшчэ і распаведзена. А яму сапраўды неабходна было пачуць усё да канца.

— Ці шмат у вас часу ў гэтыя дні? – перарвала сама сябе Таццяна ў момант, калі жанчына за бочкай квасу непадалёк ляснула крышкай па аддзяленні з кранікам, разганяючы апошніх аматараў халодненькага і даючы зразумець, што працоўны дзень завершаны.

— Канешне, увесь мой час – ваш. Дзе вы працуеце? Мо адцягваю ад важных спраў?

— Не, усё ў парадку. Я ў музеі працую. Сёння пасля абеду адпрасілася. Давайце прызначым сустрэчу на паслязаўтра – я запрашу свайго калегу, і мы разам пакажам усе іншыя адрасы, што выклікаюць найбольшы непакой. Паверце, тут ёсць што паказаць. Мне казалі, вы цікавіцеся дзейнасцю нашай групы. Калі не сакрэт, для чаго гэта вам? Вы замежны журналіст, ці так? – Вельмі дзіўна што Таццяна толькі зараз вырашылася ў яго запытацца.

“Значыць, адразу даверылася”, – адзначыў сам сабе Роберт.

— Сапраўды, у некаторым сэнсе я журналіст, – ён сумяўся. – Але не, я гісторык, займаюся пытаннямі сучаснай культуры. Пішу дысертацыю пра ахову помнікаў у Савецкім Саюзе. У гэтай краіне яшчэ ж і ахоўваецца нешта?

— Так, сапраўды, ахоўваюць. У газетах пра гэта шмат пішуць. Вось я альбом учора набыла пра Ленінград і Царскае Сяло. Але чамусьці ў Нёмане гэта ўсё інакш. Шчыра кажучы, нагадвае контррэвалюцыю – ці то яны нам чужыя, ці то мы ім… – яна яшчэ раз глыбока ўздыхнула.

Роберт з Таццянай падняліся ды моўчкі папляліся да выхаду з парка. Там і развіталіся. Значыць, на заўтра ён агледзіцца тут самастойна, сустрэнецца з іншымі сувязнымі, выведае некалькі неабходных рэчаў. Яго, відаць, чакаюць адкрыцці, і, каб максімальна дакладна прааналізаваць іх небяспеку, трэба быць добра падрыхтаваным.