Разрушыцель

7

Праз пару хвілін Данііл выйшаў на залітую сонцам вуліцу. Адразу ўбачыў ля агароджы старога музейнага знаёмага Валянціна Пятровіча, і з ім побач тую самую бялявую. Яны пра нешта гутарылі, і, як толькі жанчына выразна кіўнула ў бок касцёльнага ганку, Данііл зразумеў, што абмяркоўваюць менавіта яго. Неабходна было падыйсці.

— Няўжо аблвыканкам цяпер з парткамам ды гарвыканкамам касцёл будзе наведваць па нядзелях? Ці суботнік дапаможаце зладзіць? – замест прывітання пачаў Валянцін Пятровіч з нацягнутай усмешкай.

— А вы тут якім лёсам? – адказам на адказ перайшоў у абарону Данііл.

— Дык з працы іду – музей жа побач! А вось пазнаёмся – мая найлепшая сяброўка Таццяна, таксама гісторык. – Таццяна з Даніілам суха кіўнулі адзін аднаму. – А ты няўжо ў вернікі пайшоў? У нас нават у музеі наведванне рэлігійных устаноў не вітаецца, а ў вашай канторы тым больш. Не баішся?

— Ды не за тым я тут. Разумеце, такая справа… Зараз прапрацоўваю пытанне аб зносе аварыйнага касцёльнага будынку. Такое заданне далі.

Валянцін Пятровіч насупіўся, пазмрачнеў і нават зрабіў крок ад Данііла, нібыта намерыўся збегчы. Але ўсё ж стрымаўся і з незадавальненнем паглядзеў на Таццяну.

— А я ж казала! Чуткі пацвердзіліся! Як прагаварыўся мне сусед, будтрэст ужо атрымаў праект і смету ўпарадкавання тэрыторыі. Цяпер з дня на дзень чакай бульдозераў. Ці падрыўнікоў, не ведаю, што ў іх цяпер за мода. Вось і гэты тут круціцца. А чаго круціцца, калі ўсё вырашана? – Таццяна нервова ўздыхнула ды перапляла рукі.

— Дык вось яно што… Што ж вы як з цэпу сарваліся ў сваім аблвыканкаме? Данііл, ты ж нармальны хлопец. Мы ж настойку пілі! Няўжо не памятаеш? І цяпер зносіць такую прыгажосць?

— Таварышы, таварышы, чакайце. Супакойцеся, калі ласка. Яшчэ нічога не вырашана, бо я акурат прапрацоўваю гэтае пытанне. Можа і не будзем зносіць. Калі, напрыклад, акажацца, што будынак мае вялікае гістарычнае значэнне, калі тут даты нейкія з ім звязаныя ці што яшчэ. – Данііл крытычна паглядзеў на храм. – Ды і потым, таварышы музейшчыкі, патлумачце, дзе тут асаблівая прыгожосць? Паглядзіце туды – расколіна ў сцяне, палова дахоўкі пасыпалася. Мо і пара снарадаў сюды патрапіла ад нямецкіх бамбардзіровак.

— Ды цур цябе! Ад савецкіх жа! – не ўтрымалася Таццяна.

Валянцін Пятровіч пшыкнуў на яе, як на дзіцё, якое незнарок сказала праўду пра тлустую мамкіну сяброўку, ды потым ізноў нібыта па-бацькоўску абняў за плечы. Але гэтага было дастаткова, каб Данііл перайшоў у контрнаступленне.

— Я вас, таварышы, папрашу быць больш стрыманымі! Мы з Валянцінам Пятровічам сябруем, і я нікому не раскажу, што зараз пачуў. Але вы запомніце: за такія паклёпніцкія выдумкі вельмі хутка пазбавіцеся партбілета. І працы таксама. І нават у турму можна сесці. Вы не забывайцеся, што вы перадусім савецкія гісторыкі! Абавязаныя казаць пра Вялікую Айчынную вайну толькі праўду. А тое, што вы зараз сказалі – гэта наўпроставая антысаветчына, – ён ледзь перавёў дух, пакуль тыя змаўчалі.

І працягнуў:

— Ды калі на тое пайшло, не так і важна зараз чый там снарад ці бомба былі. Будынак аварыйны, прыхаджанаў няма. Хто ім карыстаецца? А вось гораду вельмі не хапае прыгожага сквера. Дзе людзям з дзецьмі гуляць? Ізноў, ці прыгожа гэта, каб першамай паміж двух касцёлаў ладзіўся? Вунь насупраць адзін – там купка вернікаў, а савецкая ўлада аб іх клапоціцца, касцёл не кранае. А вы тут што, за рэлігію ўступаецеся? Дык рэлігія – опіюм!

Данііл адчуваў, што тое, што ён гаворыць, вырываецца на нейкім адміністратыўным аўтамаце, і ён сам у рэшце рэшт не надта перакананы ў неабходнасці разбурэння. Але ўнутраны службіст гучна, мерна і ўпэўнена, па-Левітанаўску, казаў голасам, патрабуючым маментальнай згоды. А ён сам за ім чамусьці проста паўтараў.

— Сапраўды, можа ніхто і не запратэстуе. Можа і няма больш вернікаў. Але іх няма, бо вы самі забараняеце верыць! А потым нават гэта не так істотна. Я не столькі аб верніках непакоюся. Я думаю, не трэба зносіць! Лепш захаваць, бо гэта можа самой нашай савецкай уладзе прыдацца!

— І як жа? – разгубіўся Данііл.

— Кінатэатр тут у храме можна зрабіць або, скажам, дом культуры. Выдатны ж будынак, вялікі! Адрамантаваць толькі.

— Ды ў тым і справа, што гэта, як там кажуць… нерэнтабельна. Развалюха! А для канцэртаў мы за ракой Кронан новую раскошную філармонію збудуем хутка. Зразумейце, на змену старому абавязкова мусіць прыходзіць новае! Зараз час такі – дзеянняў і пераўтварэнняў. І краіна нашая, і горад гэты патрабуюць прагрэсу, а такія як вы – стаіце на шляху народа.

— Ды якая развалюха!? Ты ведаеш, што архітэктуру старажытную сёння ва ўсім свеце захоўваюць? Гэта гісторыя наша, памяць, багацце шматвякавое – усё ў гэтых мурах. Ты прыехаў сюды і не разумееш гэтага! Ты проста не ведаеш, як можа быць інакш. У свеце турыстаў возяць, цешацца культурным набыткам. Але твой начальнік, і ўсе хто працуе ў аблвыканкаме проста не хочуць гэтага разумець. Павер, будзе іншы час, і ўсё зменіцца – зменяцца людзі, эпоха, і, мабыць, каштоўнасці. Дзяржавы змяняюцца, а гэты касцёл стаіць. Дык хай бы стаяў!

— Вы так дагаварыцеся, Валянцін Пятровіч! Нічога тут ніколі не зменіцца. Савецкая ўлада ніколі з гэтага горада не сыдзе! Ды ўрэшце, я паўтаруся, было б што захоўваць. Гэта ж не Казанскі вам сабор! Ну што тут – адкрыйце энцыклапедыю: касцёл, а тады царква, поўнасцю перабудаваны пасля пажару. Тут нічога старажытнага! Так, аскепак царызму.

— Ды хлусіць жа твая энцыклапедыя! – ускіпеў Валянцін Пятровіч, ды так, што Таццяна сама спалохалася хуткага пад’езду міліцыі. – Гэта няпраўда пра перабудову! Я твайму папярэдніку распавядаў, але яго звольнілі ды цябе ўзялі! Я пра гэта ў газету пісаў, дык не надрукавалі! Я ў гарвыканкам ды аблвыканкам лісты слаў, і прасіў каб у спіс помнікаў уключылі. Не ўключылі! Ты прыглядзіся ўважлівей!

— Дык і адсюль бачна!

— Насамрэч гэта толькі знешні слой цэглы, а ўнутры – сапраўдны старажытны мур, які чакае адкрыцця ды навуковай рэстаўрацыі. Вось хадзем, – ён схапіў Данііла за руку і літаральна сілай пацягнуў да вялікай расколіны.

Яны зірнулі туды. Было кепска бачна, але Валянцін Пятровіч дастаў з сумкі маленькі ліхтарык і пасвяціў. Данііл мала што разумеў.

— Бачыш, цэгла зусім іншага памеру? Гэта цэгла сямнаццатага стагоддзя, вельмі каштоўная. Яна маленькая, але вельмі, вельмі трывалая. Мы дасюль не можам зразумець тэхналогію, па якой тую цэглу рабілі. Але гэта не ўсё.

— А што яшчэ?

— Ты ў сутарэнні не спускаўся. А мы іх нядаўна адмыслова даследавалі. Я і сам доўга не мог паверыць. Я пераправяраў дадзеныя, і вось толькі пазаўчора атрымаў адказ ад сябра з Кіева, які пацвердзіў гіпотэзу. Дык вось, скляпенні насамрэч належаць дзясятаму стагоддзю, калі тут збіраліся будаваць першую каменную царкву. У князя сродкаў не хапіла, яны паставілі толькі сутарэнні, а далей перайшлі на дрэва. Пасля ўжо драўляны разабралі ды паставілі гэты. А сутарэнні – вельмі моцныя – яны захаваліся. Гэта архітэктура, створаная да хрышчэння Русі, да падзелу цэркваў, калі ні праваслаўных, ні каталікоў яшчэ не было! Ты проста не ўяўляеш, якая гэта культурная каштоўнасць!

— А што калі вы падманваеце?

— Зараз пішу ліст у Маскву, у Інстытут археалогіі, каб прыехала камісія. Гэта будзе помнік усесаюзнай значнасці. Будзем турыстаў сюды вадзіць! І мы, а калі хочаш, то і ты – мы ўсе станем першаадкрывальнікамі.

Данііл не ведаў як рэагаваць. Аргумент быў пераканаўчым. Праўда гэта, ці старажытнасць толькі што нарадзілася ў галаве хітрага гісторыка – ён сам адказаць не мог. Але варта было прынамсі дачакацца камісіі з Масквы. Бо калі раптам праўда… У Даніілавай галаве звонка адпячаталася дата: 988 год – прыняцце хрысціянства ў Кіеўскай Русі!..

Валянцін Пятровіч адкрыў сумку яшчэ раз, схаваў туды ліхтарык, але дастаў тоненькую тэчку з лістамі машынапіснага тэксту. На некаторыя лісты былі наклееныя тэхнічныя схемы і малюнкі.

— Вось другая копія. Пакуль пра гэта ведаем толькі мы ў вузкім коле. Я хацеў дачакацца камісіі, каб казаць абсалютна ўпэўнена, але бачу, што справы ідуць кепска. Передаю яе табе. Пакажы свайму шэфу. Хай даведаюцца!

Яны ўтрох адыйшлі ад касцёла. Валянцін Пятровіч выдахся і больш не ведаў што яшчэ трэба сказаць гэтаму савецкаму абармоту. І тут загаварыла Таццяна:

— Данііл Міхайлавіч, Данііл, дазвольце, я паспрабую яшчэ з іншага боку патлумачыць, чаму гэты храм мусіць захавацца. Разумееце, гарады жывуць па-рознаму. Па-рознаму будуюцца, упускаюць у сябе месцічаў, пераходзяць ад дзяржавы дзяржаве. І паміраюць яны па-рознаму. Адныя ціха і незаўважна становяцца глухаманню, усе з іх імкнуцца з’ехаць. Іншыя не здаюцца – іх часам сціраюць у труху, знішчаюць разам з жыхарамі, каб ніхто нават імя не ўзгадаў. Трэція, змарнаваўшы старасць на доказ уласнай непаўторнасці, ператвараюцца ў гарады-музеі, муміі.

Але заўсёды спробы перайначваць хаду гісторыі спатыкаюцца аб гарады-асобы. Ты не можаш зламаць нічога ў такім горадзе. Хутчэй горад паламае цябе. Сваімі плошчамі, чароўнымі храмамі і ганарлівымі асобамі ён будзе ўгрызацца ў тваю душу і перакоўваць яе на ўгодны яму аднаму манер. Наш Нёман – такі! У дваццатым стагоддзі ён перажывае ўжо чацвёртую дзяржаву, і кожны раз паўстае незалежным гульцом.

Яны пакрочылі ў напрамку замка. Данііл аглядаўся, але больш не спрабаваў уставіць сваё. Таццяна працягвала:

— Вы думаеце, уся гэтая архітэктура, аскетычная ляпніна, арнаменты ўзніклі проста так? Нічога выпадковага! У кожным завітку, у кожным акенным праёме свой сэнс. Вось бачыце гэтыя какошнікі? Гэта жыццё, гэта праход у іншы свет. Бачыце дзверы з разьбой? Там сонца, там карова з цяляткамі, там воін з апушчаным мячом. Кожны завіток тут распавядае пра сваё, а ўсё разам – гэта загавор: “Жыві з мірам, думай аб спрадвечным, працуй на радасць людзям і для Айчыны!”. Бачыце каваныя агароджы на гаўбцах? Даўнія майстры выраблялі іх са старога метала, пераплаўленага ад яшчэ больш старых каваных агароджаў, каб не перарваць традыцыю. Душы дзясяткаў тысяч нябожчыкаў, адпетых у гэтым храме, працягваюць ахоўваць наш спакой. А шмат хто і дасюль ляжыць тут, пахаваны пад гэтай касцёльнай падлогай. Гэта не проста ўзнёслыя словы. Так ёсць!

Падумай, ужо больш як 600 гадоў гэтая нітка цягнецца. Тут усё нашмат сур’ёзней. Дадай душы тысяч немаўлят, ахрышчаных тут, і мільёны пакаянняў, прамоўленых у гэтых сценах – усё ўтварае асаблівую энергію месца, і калі вы пачнеце рушыць гэтыя сцены, уся тая энергія… Куды яна падзенецца? Абрынецца на ўсіх, а потым знікне беззваротна...

Таццяна і Валянцін Пятровіч яшчэ доўга распавядалі Даніілу аб патаемных старонках гісторыі Нёмана, пра войны ды туташніх князёў-пераможцаў. Знайшлося там месца і Напалеону, і нават Антону Чэхаву. Такой колькасці дат ды каралеўскіх імён, колькі ён дазнаўся ў гэты вечар, памочнік па культуры за ўсё жыццё не чуў. А яшчэ людзі, людзі, людзі – усе такія розныя – гераічныя, труслівыя, але аб’яднаныя жыццём у адным горадзе. Аказалася, тут ёсць гісторыя. Тут яе шмат, ажно праз край! Яны вярнуліся ў музей, і, як у той мінулы раз, засядзеліся вялікай кампаніяй да пазна, слухаючы байкі, разглядаючы старадаўнія экспанаты, распутваючы гістарычныя рэбусы, падкінутыя вытрымкамі з архіўных дакументаў. І так хораша было…