Разрушыцель

10

Працоўны дзень хіліўся да заканчэння. Данііл, натхнёны зместам кардоннай тэчкі Валянціна Пятровіча, друкаваў справаздачу. Агульны каркас ён ужо меў, засталося дашліфаваць дробязі.

У кабінет увайшоў шэф. Стаў перад Данііліным сталом, зрабіў задуменную паўзу, але нарэшце выпусціў:

— Заўтра пагонім на сакрэтны аб’ект. Тычыцца непасрэдна нашай справы. Вырашылі ўзяць цябе. Мы тут падумалі, трэба цябе ўводзіць, паступова прыцягаць да розных далікатных рэчаў. Адпраўленне – пяць трыццаць, за табой пад’едзем да інтэрната і адтуль наперад.

Данііл кіўнуў. Паездка мусіла быць важнай. Ён ведаў, што начальнікі ўсіх магчымых будтрэстаў і мехбаз, дарожнікі, асфальтчыкі ды іншыя паспелі апошнімі днямі пратаптаць ладную сцяжыну ў кабінет старшыні. Рыхтаваўся знос.

І ўсё ж там, па-за кабінетам, Данііл спадзяваўся закінуць ідэю аб заўчаснасці разбурэння і паспрабаваць прыцішыць працэс. Заўтрашні дзень хваляваў.

У звонкую раніцу, калі толькі птушкі прачынаюцца і салодка варочаюцца ў сваіх птушыных пасцелях, ён, выпіўшы салодкай гарбаты, за пяць хвілін да дамоўленага пачуў сігнал аўтамабіля.

У вайсковым ГАЗіку ўжо сядзеў Васілій Іванавіч, убачыўшы якога Данііл трохі здзівіўся. Шэф упершыню апрануў камуфляжную форму з вайсковымі знакамі.

Машына паехала хутчэй, чым дазволена ў горадзе. ДАІшнікі пазнавалі яе і, стоячы на зважай, віталі. Хвілін праз сем аўтамабіль перасёк Кронан. Перамяшчэнне за раку азначала трапленне ў новы горад. Рака была мяжою старога і новага, сапраўднага і ўяўнага. Нават не стане залішняй пошасцю прыгадаць метафару пра жывое і мёртвае.

Яны хутка праехалі левабярэжную частку і па вузкай двухпалоснай шашы панесліся на захад ад Нёмана. Паабапал дарогі быў лес. То справа, то злева ад шашы за дрэвамі віднеліся агароджы з калючым дротам і вартавымі вежамі – вайсковыя часткі. Дарога спачатку віляла па гэтым лесе, затым яны збочылі і ехалі ўжо па грунтоўцы. Было некалькі паваротаў. Праз паўгадзіны мінулі шлакбаўм ды апынуліся на тэрыторыі вайсковай часткі. Машына спынілася ля самых дзвярэй штаба.

Маленькі аднапавярховы будынак з шэрым шыферным дахам, па-вайсковаму мінімалістычны. Унутры сядзелі сувязісты ў здаравенных навушніках, нешта пікала, шуршалі дынамікі і з іх даносіліся нечалавечыя невыразныя каманды. У цэнтры стаяў макет ці то вёскі, ці то маленькага гарадка. Падобныя макеты можна сустрэць у школьных кабінетах вайсковай падрыхтоўкі. На іх старшакласнікі трэніруюцца правільна разумець загады ды ацэньваць аператыўную абстаноўку.

З візіцёрамі суха, па-вайсковаму прывітаўся мужчына ў форме. Даніілу падалося, палкоўнік. Яны перакінуліся з шэфам, а потым усе ўтрох сталі насупраць макета.

— Міхалыч, патлумач нашаму маладому супрацоўніку што тут да чаго. Мэта – увесці ў агульны курс справы, у спецыфіку сакрэтнага аб’екта.

— Калі ласка, увага на макет, – без лішняй прадмовы па-вайсковаму зачаканіў той. – Даводжу асноўныя характарыстыкі аб’екта. Выпрабавальны палігон № Н-219 ёсць муляж невялікага пасёлка: чатыры вуліцы са спрошчанай імітацыяй гарадской забудовы. Вуліцы ўяўляюць чатырохкутнік, на іх стаяць нібыта жылыя дамы, на перакрыжаваннях – светлафоры. У цэнтры – паркавая зона ды невялічкае возера з прыгожым фантанам. Таксама ёсць муляж царквы і ўніверсам. Навучэнцы з нёманскага мастацкага каледжа, дарэчы, афармлялі.

Навошта гэта трэба? На дадзеным палігоне нашыя вайсковыя спецыялісты сумесна з навукоўцамі інстытуту хімічнага сінтэзу і біятэхналогій Акадэміі навук праводзяць эксперыменты па ацэнцы напружанасці ўздзеяння псіхафізічных рэчыў пласкастнога нанясення. Гаворка ідзе пра так званыя авізуальныя мемасубстанцыі. Выключна савецкая распрацоўка. Асноўныя кампаненты – спецыяльныя сублімуючыя рэчывы…

Шэф незадаволена цмогкнуў ды не даў Міхалычу дагаварыць:

— Малайцы нашыя хлопцы! Не ўсе мазгі яшчэ прапілі! Але гэтая навуковая каламута маладзёну не патрэбная. Хай батанікі ў інстытутах замарочваюцца, – хлопнуў ён вайскоўца па плячы.

— У такім выпадку, галоўны сэнс эксперыменту наступны. “Сродак незапамінання мірны – 2”. Для выкарыстання калі няма вайны. Скарочана – “СроНМ”. Гэта эмульсійны раствор для пакрыцця фізічных паверхняў. Нанесены сродак уздзейнічае на мозг. Не скажаючы візуалізацыю, ён карэктуе псіхафізічнае ўспрыняцце рэчаў, перашкаджае іх фіксацыі ў свядомасці. Чалавек проста не ў стане запомніць аб’ект – аэрапорт, нафтасховічша, РЛС ці нешта іншае, што было апрацавана прэпаратам.

— І нават помнікі стануць незапомнікі! – падкрэсліў шэф.

— Для другой версіі ўласцівыя палепшаныя характарыстыкі. Прэпарат не толькі прыдатны для выкарыстання пад адкрытым небам, але таксама вытрымлівае дастаткова інтэнсіўныя ападкі, мінусавыя тэмпературы і гэтак далей. Пасля распылення трымаецца не менш за сем дзён. У выпадку сухога цёплага надвор’я – да месяца, пасля чаго патрабуецца паўторнае нанясенне.

— Ты зразумеў, што гэта за штуковіна? – звярнуўся Васілій Іванавіч да Данііла.

— Не зусім.

— Калі чалавечай мовай, – узяў на сябе штурвал шэф, – гэта такі раствор, якім можна абліць будынак, і ты, калі нават вельмі ўважліва здолееш яго разгледзець, усё адно не запомніш. Прычым не запомніш не толькі памер ды колер, але і зусім не здолееш прыгадаць ці бачыў наогул. Першапачаткова вайскоўцы распрацоўвалі гэты сродак для выкарыстання ў памежных раёнах, апрацоўвалі ім сакрэтныя аб’екты – ракетныя шахты, рэактары. Уяўляеш, шпіён пераходзіць мяжу, і не можа запомніць анічога, што там ёсць! Атрад праціўніка пераходзіць праз апрацаваную тэрыторыю і не ведае як вярнуцца. Або нават бачылі горад, вайсковую частку, а апісаць яго потым не могуць – бо ў памяці не трымаецца.

— Не думаў, што такое магчыма!

— Але! Настолькі эфектыўны сродак, што аднойчы апрацаваныя аб’екты нават мірныя жыхары, мясцовыя, якія тут нарадзіліся і выраслі, забываюць. Што праўда, дамы застаюцца ў далёкіх сектарах падсвядомасці, і часам вяртаюцца ў снах. Гэта пакуль недапрацовачка. Думаю, у наступных версіях гэты недахоп будзе зняты. Ну а пакуль людзей з памежных раёнаў мы канешне звозім.

— А ці не шкодзіць гэта самім вайскоўцам?

— На такіх участках навабранцы больш за месяц не служаць – пераводзім адсюль падалей. Псіхіка не вытрымлівае. Фіксаваліся спробы самагубства. Дарэчы, абмежавана мы ўсё ж яго выкарыстоўваем у раёнах масавай жылой забудовы ў мікрараёнах. Ніколі не звяртаў увагу, наколькі яны падаюцца шэрымі і аднолькавымі? Між іншым, з колеравай гамай ды разнастайнасцю праектаў там усё добра. Гэта робіцца ў мэтах бяспекі ды супрацьдзеяння шпіянажу. Да таго ж мы высветлілі, што разумныя, кантралюемыя дозы амнезіі спрыяльна ўздзейнічаюць на сацыяльную стабільнасць.

Вайсковец ізноў перахапіў тлумачэнне:

— Уласна, у гэтым палягае асноўная цяжкасць: ваенны сродак мае баявы эфект, можа выклікаць нервовае растройства. Але мы зараз выпрабоўваем версію для мірнага выкарыстання. Амаль без пабочных эфектаў. Адзінае, дзяцей да трох гадоў ванітуе. А ў цэлым – нармальна. Вось гэты эксперыментальны пасёлак мы апрацавалі растворам.

— Сапраўды, я тут з дзясяты раз ужо, але зусім не памятаю як ён выглядае, – падцвердзіў шэф.

— Зараз я прапаноўваю нам утрох прагуляцца па палігоне ды выпрабаваць сродак на сабе. Не бойцеся. Як я казаў, гэта абсалютна бяспечна. Мы будзем прагульвацца, і вы паспрабуеце усё запомніць. Пасля вяртання пагутарым, і вы пераканаецеся: гэта працуе.

Яны дапілі гарбату ды ўтрох выйшлі праз заднія дзверы. Проста ля ўвахода пачынаўся густы падлесак, па якім вілася вузкая сцяжынка. Літаральна праз 150 метраў падлесак скончыўся і сцежка ўперлася ў высокі жалезабетонны плот. Яны прайшлі яшчэ зусім ледзь-ледзь уздоўж яго і апынуліся ля звычайнай металічнай каліткі. Вартаўнік машынальна аддаў чэсць ды распахнуў уваход. Унутры апынулася даволі вялікая тэрыторыя, з некалькі футбольных палёў, забудаваная пяціпавярховымі панэльнымі будынкамі.

— Ну вось. Мы тут хвілін на трыццаць. Больш дактары не раяць у першы раз. Давайце цяпер уважліва ўзірацца ды спрабаваць запомніць што бачым. Я зазвычай даю курсантам заданне знайсці адрозненні паміж дамамі, а таксама запомніць маршрут да ўніверсама. Як бачыце, усё проста.

Яны прайшліся ўздоўж вуліцы. Дамы аказаліся толькі каробкамі з пустэчай унутры. А што там магло быць у гэтым панэльным эксперыментальным палігоне?... Данііл адзначыў, што дакладна такія ж дамы будаваліся ў Нёмане камбінатам панэльнага домабудавання.

— І вы думаеце, я не запомню гэтых пяціпавярховікаў? Вось жа яны – як на далоні!

— Не-а, не запомніце. Можам паспрачацца. Тут некаторыя асабліва хітрыя курсанты на далоні драпаюць палоскі пруцікам. Але мы такое адсочваем, – папярэдзіў Міхалыч.

— Ого, а што гэта? – Данііл не паверыў уласным вачам. У цэнтры імправізаванага паселішча стаяла пачварная аднапавярховая канструкцыя, складзеная з металічных шчытоў, пафарбаваная ў яскравыя, але недарэчныя колеры.

— А гэта ж той самы ўніверсам, аб якім я распавядаў. Гэта наш цэнтральны трэнажор. Такую афарбоўку ў звычайным жыцці да смерці помніць будзеш. А тут – паглядзіце! – палкоўнік паказаў пальцам на мацюк, выведзены аграмаднымі памаранчовымі літарамі. – Гэта нашыя жартаўнікі парупіліся!

— Гэта такі армейскі гумар у вас, так? Ну што ж, добры жарт – заўсёды да месца, – падтрымаў яго шэф.

— А вы вось і гэты мацюк паспрабуйце запомніць!

Яны яшчэ зусім крыху паблукалі пасярод пяціпавярховікаў. Больш рабіць тут не было чаго.

— Ну што, абратна? – прапанаваў палкоўнік. – Не стаміліся? Не ташніць?

Гасцей нічога не турбавала, і яны папляліся да выхаду.

Прайшоўшы ізноў праз калітку, па той жа сцяжынцы вярнуліся ў штаб. На шляху маўчалі. Данііл не мог зразумець навошта яму гэта паказалі і чым абавяжуць яго новыя веды. Шэф думаў, што някепска было б пакрыць гэтай атрутай сваё лецішча пад Масквою, праект якога яны з цесцем намалявалі самі. Адна надзея – калісьці яго будуць выпускаць у маленькіх балончыках ды гандляваць у гаспадарчых крамах.

Яны зайшлі ў памяшканне. Палкоўнік паставіў моцна завараную чорную гарбату, цукар, і прапанаваў распавесці аб убачаным. І толькі цяпер Данііл насамрэч адчуў усю падступнасць гэтай штукі. Ён важыўся прыгадаць хоць нешта з убачанага, але гэты псеўда-горад, псеўда-прастора круцельскі выслізгала са свядомасці. Суцэльная чартаўшчына! Чым больш ён намагаўся прыгадаць дэталі – будынкі, вуліцы, па якіх пятнаццаць хвілін таму хадзіў, тым больш узнікала адчуванне, што бачыў ён іх паўсюль. Розуму не было за што зачапіцца.

— Малады чалавек, я бачу вы моцна пакутуеце, – паспачуваў палкоўнік. – Наогул, гэта нармальна. Моцны псіхалагічны эфект. Ён у паддоследных літаральна праз аднаго. Значыць, нармальная псіхіка ў вас. У іншых дык ілбы з чугуна, нічым не праймеш.

— Галава баліць… А вы ж казалі, што толькі немаўлят ванітуе.

— Вы проста пастарайцеся пераключыцца. У нас аптэчка ёсць калі што.

— Ага, сто грамаў трэба неадкладна прыняць. Давай, Міхалыч, налівай свае франтавыя-памежныя. – Шэф відавочна быў моцна задаволены. Сродак спрацаваў як трэба.

Палкоўнік наліў, яны выпілі, і шэф амаль адразу пачаў развітвацца. Сеўшы ў ГАЗік, першы час маўчалі, але гэта доўжылася нядоўга.

— Давай, Данііл Міхайлавіч, дзяліся ўражаннямі. Як табе савецкая сакрэтная зброя? Патруцім капіталістаў, га?

— Шчыра кажучы, пакуль цяжка выразіць. Штука цікавая канешне, і дзейсная. І ўсё ж адважуся запытацца: дзеля чаго вы вырашылі паказаць мне ўсё гэта?

— Пытанне добрае. Малайчына! А адказ такі: чакае нас з табою вялікая і важная справа на карысць радзіме. Вельмі хутка зразумееш. Але яшчэ пацярпі. А чаму менавіта цябе ўцягваю? Дык я бацьку твайго ведаў вельмі добра. Служылі ж разам. Вось і цябе ён прыладзіў. Амаль родныя, такі наш лёс!

Яны памаўчалі яшчэ крыху.

— А як ты, Данііл, лічыш, маглі б мы гэты цуда-сродак у даручаным нам з табою горадзе ўжыць?

— Але гэта можа быць небяспечна. Ёсць жа старыя, дзеці… Ды і з якой мэтай?

— Не перажывай за старых. Натуральна, вуліцы з палівалкі мы гэтым лайном апырскваць не будзем. Але ж ты сам казаў, што наш касцёл – гэта памяць, гэта твар горада, што людзі не зразумеюць. Казаў? Дык я параіўся з таварышамі. Вырашылі, што можна правесці адзінкавы эксперымент. Ну, каб больш спакойна ўсё прайшло, без наступстваў. Папырскаем на яго і знясем спакойна, – шэф гаварыў як дарослы, які ўгаворвае хлапчука прыняць горкі лек. Але тое была не нарада.

— Але ж у людзей захаваліся фотаздымкі, малюнкі, мапы…

— Забярэм! Ну пабурчаць. Але ж такіх адзінкі. Гэтыя людзі запомняць, можа, у якой краме селядзец смачнейшы, а гэта – я цябе прашу. Ім хоць сінагогу на галаве чашы – па-барабане! Ізноў жа, тут амаль усе як мы з табою – людзі новыя, верай не абцяжараныя.

Яны ізноў паехалі моўчкі. Вось ужо з’явіліся гарадскія ўскрайкі.

— Ды ты не напружвайся. Гэтая справа фактычна вырашаная. Узгадненне атрымана на самым версе, у Маскве. Я не тое што раіўся з табою. Проста папярэджваю.

— А калі гэта адбудзецца? Выкарыстанне сродка я маю на ўвазе.

— Гэта сакрэтная інфармацыя. Проста аднойчы ты выйдзеш на плошчу і нават не зразумееш што здарылася. Ды не, ты зразумееш – у цябе ж схема старая захаваецца. І дакуманты. Таму цяпер, не адкладваючы, трэба заняцца выемкай ілюстратыўнага матэрыялу з публічнага доступу. Схадзі ў музей, папярэдзь іх. Дырэктар – наш чалавек, патрыёт, ён дапаможа. Усё спалім у двары абласной бібліятэкі на суботніку. Але глядзі, цяпер нікому не прагаварыся. Лічы, што падпіску аб неразгалошванні мне даў.

Так яны даехалі да Нёмана, рэшту шляху ўжо зусім не размаўляючы. Данііл спрабаваў асэнсаваць убачанае.

“Вось на што яны гатовыя... Але навошта я? Навошта гэты фарс?”

І тут яшчэ адна здагадка напалохала яго. А раптам гэта толькі трэніроўка? А потым яны працягнуць! І ніхто ніколі больш не ўзгадае, што на заходняй мяжы Савецкага Саюзу, на рацэ Кронан, стаяў прыгожы старадаўні горад…