Разрушыцель

4

Аўтобус пад’язджаў да дзяржаўнай мяжы. У салоне патыхала вэнджанай каўбасой, хлебам і нясвежымі шкарпэткамі. Была глыбокая-глыбокая раніца. Роберт перыядычна правальваўся ў дрымоту, і толькі думкі аб хуткім пашпартным кантролі не давалі яму заснуць канчаткова. Заплюшчваючы вочы, ён прыгадваў учорашні амаль летні Брусэль, прыём у каралеўскім палацы, потым пералёт з Амстэрдаму ў Вену, наступную палову дня, праведзеную ў цягніку да Варшавы, перадачу апошніх інструкцый і каардынатаў сувязных.

Ён быў амаль спакойны. Усё ж такі, гэта ўжо чацвёртая камандзіроўка ў СССР з падобным заданнем. Натуральна, звыкнуцца з такімі рэчамі да канца немагчыма, але трэнеры-псіхолагі са школы выведкі навучылі яго расслабляцца ды ізаляваць свядомасць ад бесперапыннага стрэсу.

— Нашыя практыкаванні дазваляюць абыходзіць дэтэктар хлусні! – без ценю сумнення запэўніў яго начальнік аддзела падрыхтоўкі.

— І што, ніводзін агент не раскалоўся на допыце?

— На допыт лепш не трапляй! – быў яму такі ж упэўнены адказ.

Дакументы ў поўным парадку. Сапраўдны французскі пашпарт на чужое імя, а ў патаемным аддзяленні сумкі яшчэ і савецкі, надрукаваны на дакладнай копіі апарата, на якім у Саюзе тыя пашпарты насамрэч рабіліся. Плюс усе адпаведныя дакументы датычна легенды: цалкам рэальнае заданне па ўсталяванні акадэмічнага супрацоўніцтва паміж савецкімі педінстытутамі ды заходнееўрапейскімі ўніверсітэтамі. Гэта афіцыйная мэта камандзіроўкі. Яна загадзя ўяўлялася правальнай, таму не патрабавала сур’ёзных высілкаў.

Роберт паходзіў з тыповай эмігранцкай сям’і былых ленінградскіх інтэлігентаў, якім савецкая ўлада выдала дазвол на выезд яшчэ ў пачатку 60-х. Сям’я з немаўлём успрыняла гэта як шчаслівы квіток у будучыню. Адразу трапілі ў Філадэльфію. Некалькі гадоў бадзяліся па эмігранцкіх інтэрнатах, гасячы слёзы і нуду па радзіме. Але потым, як гэта звычайна і бывае, унармавалася. Хлопчык апынуўся выдатнікам, здолеў паступіць ды скончыць з адзнакай даволі прэстыжны каледж, атрымаў бакалаўра ва Універсітэце Нью-Ёрка, а затым, дзякуючы неверагоднаму збегу абставін – трапіў у магістратуру Страсбургскага ўніверсітэта, дзе вывучаў культуралогію.

Там ён моцна пасябраваў з аднакурснікам-амерыканцам, які і прывёў яго да працы ў Цэнтральнам выведачным упраўленні. Гэта здарылася адразу пасля вяртання ў Штаты. У той час хлопцы з Саюзу былі вельмі запатрабаваныя для выканання рознага кшталту спецпраектаў. Вось як зараз, калі, згодна з міжнароднай дамоўленасцю, амерыканскі Дзярждэп дапамагаў бельгійскаму ўраду…

Адным з фактараў, што паўплывалі на ягонае рашэнне працаваць на ЦРУ (хоць ён у гэтым стараўся не прызнавацца), была прага да вандровак. Роберт – адчайны вандроўца. Яшчэ ў час студэнцтва наведаў усе амерыканскія штаты, а потым, навучаючыся ў магістратуры, стараўся кудысьці з’ездзіць на кожных вялікіх выходных. Галоўнае было пабачыць новыя гарады, іншую архітэктуру і культурную спадчыну, дакрануцца – калі позіркам, я калі і рукою – да сапраўдных шэдэўраў. Вельмі немалаважнымі былі тыя прыемныя моманты ў шляху, калі можна цалкам спакойна падумаць, перакінуцца парай слоў са спадарожнікамі, даведацца нейкую драбніцу аб іхным жыцці.

Жыццё час ад часу выкідвала даволі пацешныя жарты: яшчэ ўчора ён прагульваўся ўздоўж амстэрдамскага Прынцэсграхт, абедаў у кампаніі інструктараў у рэстарацыі пры Кемпінскі. Цяперака ж, праз лічаныя хвіліны, паўстане перад савецкім памежнікам, а яшчэ праз паўгадзінкі апынецца ў чарговым новым горадзе. На гэты раз Нёман.

— У дзяцінстве, калі мы з бацькамі жылі ва Усходняй Нямеччыне, даволі часта хадзілі па музеях. Але я, на жаль, нічога не памятаю. Памятаю толькі канцлагер. І аквапарк… А ты пра што затужыў, калега? – усміхнуўся яму мужчына з суседняга крэсла, які выглядаў як тыповы кантрабандыст. – Можа спірт вязеш? Ты скажы – параю як правільна схаваць.

— Не, дзякуй. Крэсла тут няўтульнае, заснуць немагчыма…

— Ага, і паддувае яшчэ, – са шкадаваннем кіўнуў кантрабандыст і адвярнуўся.

На хвіліначку Роберту захацелася распавесці яму пра прыгажосць новага ратэрдамскага маста вось у гэтыя самыя хвіліны, калі толькі ўзнімаеца сонца. Але не для таго ён скончыў універсітэт і прапрацаваў тры гады ў “культурным” дэпартаменце амерыканскай выведкі, каб раскалоцца перад першым сустрэчным.

З гэтай ды іншымі думкамі ён апынуўся перад маленькім акенцам, адказаў на некалькі дзяжурных пытанняў суворага памежніка, атрымаў пячатку ў пашпарт і, нарэшце, з палёгкай уздыхнуў. Уваход адбыўся.

Пасля перасячэння мяжы краявід за вакном, па сутнасці, не змяніўся. Праўда, дадалося пачуццё шчымлівай радасці – усё ж такі СССР быў ягонай самай першай радзімай. Ён дасюль адчуваў з гэтай краінай нейкую ірацыянальную повязь.

Паблукаўшы яшчэ хвілін з дзесяць па вузкіх гарадскіх вуліцах, аўтобус спыніўся на нёманскай аўтастанцыі.

Роберта ніхто не сустракаў. Гатэль быў у пешай адлегласці. Дзякуй богу, карту горада ён надзейна трымаў у галаве. Шлях да гатэля ляжаў праз гістарычны цэнтр. Аб ім ён ведаў нашмат больш, чым які-небудзь сярэдні мясцовы краязнаўца. Спецыфіка задання патрабавала вельмі добрага валодання гістарычным матэрыялам, грунтоўнага папярэдняга вывучэння горада. Ён справіўся з гэтай задачай. Пры падрыхтоўцы вывучыў на памяць спецыяльна падрыхтаваную ў двух тамах гістарычную даведку аб кожнай вуліцы і кожным маламальскі старым будынку: год узвядзення, асаблівыя рысы, характарыстыка стылю, ступень захаванасці, асноўныя каштоўнасці ды, канешне ж, гісторыя жыхароў і падзей, звязаных з імі.

Нават цяжка ўявіць, як можна было скласці настолькі падрабязны даведнік удалечыні ад самога Нёмана. Тым не менш, амерыканскія аналітыкі з “гістарычнага” аддзела, бог ведае з чыёй дапамогай, зрабілі самы поўны збор фактаў, які наогул мог існаваць.

Па праўдзе, цікавіла Роберта толькі апошняя частка апісанняў, дзе распавядаліся гісторыі месцічаў. Рэшта – даты, лічбы ды іншы інфармацыйны хлам – мала што казала пра гарадскі кантэкст.

Горад адразу ўзрушыў яго кантрастам паміж архітэктурным абліччам і агульнай атмасферай, неадпаведнасцю ўбачанага на першым і другім-трэцім паверхах старых камяніц. Там, дзе мусілі быць шумныя кавярні, рэстарацыі, мастацкія галерэі ды разнастайныя лаўкі, панавала цішыня. Толькі незразумелыя канторы ды ціхія невыразныя шапікі. Крамы пакінулі толькі самыя неабходныя, большасць кавярняў і бістро стаялі зачыненыя. Вокны без фіранак сваёю разяўленай чарнатой сведчылі аб бягучым працэсе перасялення.

Дзе-нідзе ў шчыльных шэрагах будынкаў заўважаліся і пустоты. На месцы асобных дамоў узводзіліся даволі звыродлівыя вуглаватыя панэльныя каробкі. Высокія, нязграбныя, пазбаўленыя дэкору і ўсялякай прывабнасці, быццам і не людзям яны прызначаліся.

Роберт выразна ведаў і адчуваў гісторыю кожнага будынка, што бачыў на сваім шляху. Вось тут – прыгожы храм і пры ім кляштар сясцёр брыгітак з высокай званіцай праз дарогу. З сярэдзіны ХІХ стагоддзя кляшторныя будынкі імкліва пусцелі, аж пакуль не засталіся ў іх толькі дзве жанчыны-“аспіранткі”. Сядзелі яны па вечарах на верандзе вялізнага драўлянага лямуса, адна насупраць другой, спрачаючыся, хто хутчэй памрэ і ці хопіць тады малітваў, каб зберагчы ордэнскую маёмасць ад гарадскіх хуліганаў.

А вось тут насупраць жыў мужчына, які прыехаў з Рыгі ды амаль не размаўляў па-тутэйшаму. Затое валодаў выдатнай калекцыяй пудзілаў маленькіх жывёлак. Некаторыя чуллівыя месцічы насілі да яго памерлых сяброў меншых – на ўвекавечанне. Таксама бегалі суседскія хлапчукі: адзін з іх вельмі бянтэжыўся, што фігуркі нежывыя. Той самы хлапчук пазней заснаваў заапарк.

Ці была гісторыя тут, побач з ім? Відавочна, што не. Яна ўжо даўно сышла ў нябыт, памерла разам з носьбітамі памяці. Перад ім паўставала адно непрывабная рэчаіснасць з іншымі праблемамі. І што засталося? Бадай, толькі даты ў паперах.

А яны навошта? У жыцці кожнага гісторыка непазбежна паўстае аднойчы пытанне аб сэнсе дат і гісторый асобных людзей. Адказаць на яго трэба шчыра. Абстрагавацца ад шкалярскага «Ніstoria est magistra vitae», узняцца па-над неабходнасцю ствараць дзяржаўныя ідэалогіі ды нацыяналізмы. Нарэшце, адкінуўшы нават практычную неабходнасць выдачы архіўных даведак, усё роўна трэба адказаць хаця б самому сабе – навошта?

Для Роберта шматзначнасць рэчаіснасці заўсёды перакрэслівала падставы для пошуку практычнага сэнсу. Ён верыў у іррацыянальнасць чалавека і, тым больш, у іррацыянальнасць гісторыі. Чым настойлівей спрабаваў нехта патлумачыць працэсы мінулага, тым больш смешным гэта выглядала.

Ад свету прыгодніцкіх раманаў і фантастычных кінафільмаў гісторыю зыскоўна адрознівае заснаванасць на “сапраўднасці”. Усе маленькія гісторыі выцякаюць адна з адной, пераплятаюцца. Іх цікава распутваць, а потым запутваць наноў. Дакладныя даты з’яўляліся толькі злучкамі ў гэтых канструкцыях.

Ідучы праз горад, Роберт, як і любы іншы гісторык, прадзіраўся скрозь павуцінне сэнсаў, павуцінне назаўсёды жывых істот. Для гэтага непадфарбаванасць і пашарпанасць будынкаў не мела аніякага значэння. Але ўсё тое існавала адно ў ягонай галаве. Нёманскія мінакі сёння відавочна не пераймаліся сэнсамі, а, шкадуючы сябе, пляліся на працу.

Думкі з цяжкасцю чапляліся адна за адну. Усё гэта былі развагі стомленага недасыпам чалавека. Нарэшце дайшоў да гатэлю, зарэгістраваўся, атрымаў ад няветлівай дзяжурнай бялізну і зваліўся на ложак. Паспаць выпадала не больш за тры гадзіны.