Хобіт, або вандроўка туды і назад

Частка 12 РАЗВЕДКА

Доўгі час гномы стаялі ў цемры перад дзвярыма дый г спрачаліся, і, нарэшце, Торын пачаў прамову:

— Вось цяпер надышоў час для нашага шаноўнага спадара Торбінса, які зарэкамендаваў сябе добрым кампаньёнам у нашым нялёгкім падарожжы, які мае адвагу, вынаходлівасць і працоўныя здольнасці, што наўрад ці стасуюцца з ягонымі ўласнымі паме-рамі; хто, калі я магу так сказаць, мае долю шанцу, якая значна перавышае звычайна дадзеную любой асобе, — дык вось, цяпер надышоў ягоны час саслужыць нам тую службу, з-за здольнасці да якой і быў абраны ён у якасці ўдзельніка кампаніі. Зараз нады-шоў яму час зарабіць узнагароду.

Вы ўжо пазнаёміліся з Торынавым стылем прамоў ва ўрачыс-тых абставінах, таму я больш не стану катаваць вас, хоць Торын яшчэ даволі доўгі час казаў гэткім жа чынам. Бясспрэчна, выпадак быў самы што ні ёсць урачысты, але ж Більба страціў цярплівасць. Бо ён ўжо добра пазнаёміўся з Торынавым стылем і ведаў, куды той гне.

— Калі ты маеш на ўвазе, што гэта менавіта мой абавязак — лезці першым у таемныя дзверы, о Торын Дубатарч, Трэйнаў сын, каб барада твая вырасла яшчэ даўжэйшай, — так і скажы! — з'едліва прамовіў хобіт. — Я мог бы адмовіцца. Я ўжо выцягваў вас з дзвюх калатнечаў, што наўрад ці ўваходзіла ў наша пагад-ненне. Так што, здаецца мне, якую-кольвечы ўзнагароду я ўсё ж зарабіў. Але ж, як казаў мой бацька, «трэці раз за ўсё сплачвае», і я чамусьці адмаўляцца не стану. Можа, я пачаў давяраць свайму наканаванню больш, чым у даўнія часы (ён меў на ўвазе апошнюю вясну перад тым, як пакінуў дом, але ж тое, здавалася, было стагоддзе таму). У любым выпадку, лічу, што варта было б пайсці ды зірнуць на рэчы разок, дый скончыць справу на тым. А зараз, хто пойдзе разам са мной?

Хору валанцёраў ён не чакаў, таму і не расчараваўся. Філі з Кілі здаваліся крыху заклапочанымі і пераміналіся з нагі на нагу, а астатнія і выгляд не спрабавалі зрабіць, што жадаюць ісці — за выключэннем старога Баліна, які проста добра ставіўся да хобіта. Вось ён і сказаў, што зойдзе ў тунель і, верагодна, пройдзе крыху разам з хобітам, і будзе напагатове, калі спатрэбіцца паклікаць на дапамогу іншых.

Ну што яшчэ сказаць пра гномаў? Сапраўды, заплацілі б яны за Більбавы паслугі шчодра, бо нанялі яго, каб рабіў брудную працу за іх, дык няхай і робіць, навошта яму перашкаджаць, калі сам напрасіўся? Зразумела, дапамаглі б хобіту ў любым выпадку, зрабілі б, што можна, каб выцягнуць з небяспекі, як тое і было ў выпадку з тролямі ў пачатку падарожжа, калі і прычын для ўдзячнасці ў іх не было. Такія яны, гномы: не героі, але народ рэалістычны, які ведае сваю выгаду, добра ўмее лічыць грошы і пралічваць наперад. Некаторыя гномы ўвогуле хітрыя, зла-мысныя, падступныя і цалкам агідныя. Але ж гномы Торынавай кампаніі былі шчырыя і сумленныя — толькі не трэба чакаць ад іх занадта.

За спінай хобіта на цьмяна-чорных нябёсах пачалі адна за адной запальвацца зоркі, калі ён, нарэшце, прапоўз за чароўныя дзверы і пакраўся па тунелі ў глыбіню Гары. Ісці было лягчэй, чым ён уяўляў сабе. Бо тое была не гоблінская нара і не Ірубы падземны калідор лясных эльфаў. А быў тое праход, які зрабілі гномы ў свае самыя лепшыя часы: раўнюткі, нібы лінейка, з гладкай падлогай і сценамі, ён спускаўся ўвесь час пад адным і тым невялікім вуглом — да далёкага канца недзе ў цемры, унізе.

Праз нейкі час Балін пажадаў Більба ўдалай разведкі і спы-ніўся там, дзе яшчэ можна было бачыць слабыя абрысы дзвераў і дзе з-за дзіўнага тунельнага рэха чулася яшчэ шапаценне гномаў — тыя збіліся побач з уваходам. Потым хобіт насунуў пярсцёнак і, занепакоены незвычыйным рэхам, надта (нават для хобіта) асцярожна, бязгучна пакраўся ўніз, уніз, у цемру. Яго аж калаціла з жаху, але твар ягоны заставаўся суворы і рашучы. Зусім ён не быў падобны да таго хобіта, якому некалі давялося выскачыць без насоўкі з Торбы-пад-Стромай шмат-шмат часу таму. Ужо стагоддзі Більба абыходзіўся без насоўкі. Цяпер хобіт толькі крыху паслабіў кінжал у похвах, падцягнуў папругу дый рушыў далей.

— Вось ты і дабраўся да таго самага, шаноўны спадар Більба Торбінс, — сказаў ён сам да сябе. — На той вечарыне ты вырашыў крочыць наперад і ўлезці, ну дык зараз чарга падышла вылазіць ды плаціць. Даражэнькі ты мой, ну і дурань жа ты, быў дурань, дурань i есць! — так казала нанменш хватаўская ягоная частка. — Ну што за карысць мне з цмокавых скарбаў? Прачнуцца б і пакінуць у жахлівым сне і кампанію гэтую, і ўсё астатняе, і пабачыць раптам, што тунель гэты дурны — ані што іншае, як мая ўласная заля ва ўласнай маёй норцы!

Зразумела, ён не прачнуўся, а ішоў ды ішоў далей, пакуль аніякіх адзнакаў дзвярэй за спінаю больш не засталося. Ён стаўся зусім самотны. Аднак хутка яму падалося, што аднекуль цягне цеплынёю. «Ці нейкае ззянне я бачу наперадзе?» — падумаў ён.

Так і было. Чым бліжэй, тым лепш яно бачылася, пунсовае ззянне, якое рабілася ўсё чырванейшым і зырчэйшым. I, адначасова, рабілася ў тунелі ўсё гарачэй. Кпубы пары праплывалі побач, і пот пакаціўся з хобіта градам. I пачаў мерна біцца ў ягоныя вушы цяжкі гук, быццам гіганцкія бурбалы ўзнімаліся з глыбінь вязкай вадкасці, якая вось-вось закіпіць, ды лопаліся: гэта перамяжалася хрыплаватым грукатам, падобным да мур-кання агромністага ката. Памыліцца было немагчыма — гук, безумоўна, быў храпам нейкай неабсяжнай жывёліны, якая спала сярод чырвонага ззяння за канцом І \^гнеля.

Тут Більба спыніўся. I рушыць зноў было найбольш адважным учынкам за ўсё ягонае жыццё. Жахі, якія ён спазнаў пасля, ані ў якае параўнанне з гэтым не ідуць. Хобіт вытрымаў самую жорсткую бойку перад тым, каб нават позірк кінуць на ўсю тую жудасць, якая чакала яго. Але ж вытрымаў і праз нейкі час крочыў наперад. Толькі ўявіце сабе: вось наш хобіт дабіраецца да канца тунеля, да дзіркі такога ж памеру і формы, як і ўваход. Вось маленькая хобітава галава выторкваецца вонкі. I перад хобітавымі вачымарассцілаецца самая ніжняя гномская пячорная заля ці кладоўка, якую гномы выдзеўблі акурат у сэрцы Гары. У цемры можна было толькі здагадвацца пра сапраўдныя памеры пячоры, але непадалёк ад каменнай падлогі ўзнімалася яркае ззянне. Ззянне Драка!

Тут ён і ляжаў, агромністы чырвона-залаты цмок, і моцна спаў. Дыханне выбухамі дыму і грукатальных гукаў выходзіла праз ягоныя сківіцы і з ноздраў, але ж полымя ягонае была пры-тушанае. Пад цмокам, пад велізарнымі лапамі і тулавам, пад непа-мернай даўжыні хвастом, скручаным у кольцы, ляжалі скарбы: безліч кучаў усялякіх каштоўнасцяў, золата апрацаванага і прос-тага, каштоўных камянёў і самацветаў, і срэбра адсвечвала крывёю ў цмокавым ззянні.

Драк ляжаў, склаўшы крылы, і быў падобны да агромністага кажана. Ён ляжаў крыху на баку, таму хобіт бачыў ягонае бледнае пуза, да якога прыляпіліся ад доўгага ляжання на каштоўнай пасцелі каменні і золата. За цмокам побач са сценамі няясна бачы-ліся абрысы броняў, шаломаў і сякераў, мячоў і дзідаў, і шэрагамі стаялі велізарныя скрыні і куфры са скарбамі, пра якія можна было толькі здагадвацца.

Сказаць, што ў Більба ажно дыханне перахапіла — значыць, нічога не сказаць. Дый словаў у нашай мове бракуе, каб апісаць ягонае пачуццё, — бракуе з тых часоў, калі Людзі папсавалі мову, якую вывучылі ад эльфаў у тью дні, калі свет быў малады і цудоўны. Чуў Більба пра цмокавы скарбніцы, і песні чуў, і паданні, але ж раскошу, прагу, жаданне ўладарыць, незвычайны цуд і дзівосы такога скарба і ўявіць не мог. Чары скарбаў, гномава захапленне незвычайным і каштоўным пранізалі ягонае сэрца, і ён стаяў нерухома ў сузіранні, нават забыўшыся на жудаснага ахоўніка скарбаў, пазіраў на кляйноты звыш усялякай меры і разліку.

Доўгі час сузіраў ён, доўгі, пакуль, нарэшце, нібыта пры-цягнуты супраць сваёй волі, выйшаў з ценю каля дзвярэй і пайшоў да бліжэйшай кучы скарбаў. Над ім спаў цмок, жудасная пагроза нават у сне. Хобіт схапіў вялізны куфель з дзвюма ручкамі такі цяжкі, які толькі здолеў несці, і зірнуў, трапечучы, наверх. Драк варухнуў крылам, выпусціў кшцюр, яго соннае буркаценне крыху памянялася.

Більба кінуўся ўцякаць. Але цмок не прачнуўся, яшчэ не прачнуўся — проста адна мара пра жорсткасць і гвалт змянілася шшай. Ён застаўся ляжаць у залі, якую здабыў злачынствам. А маленькі хобіт бег, цяжка дыхаючы, уверх па тунелі. Сэрца хобіта калацілася, і ногі дрыжэлі крыху больш, чым падчас спуску. Але куфель ён трымаў моцна, і адзінай думкай ягонай была: «Атрымалася! Вось ім, так ім! Больш падобны да лавачніка, чым да ўзломшчыка, ха! Ну, больш мы такога не пачуем!»

Не, ён такога не пачуў. Балін вельмі ўзрадаваўся, калі зноў убачыў хобіта, і радасны быў не менш, чым здзіўлены. Ён падхапіў Більба ды панёс на карку да свежага паветра. Ужо надышла ноч, аблокі закрылі зоркі. Більба ляжаў з заплюшчанымі вачыма, хапаючы ротам паветра, незвычайна задаволены свежым ветрыкам, і наўрад ці звяртаў увагу на ўзбуджэнне гномаў. I на тое, як гномы шанавалі яго і абяцалі паслугі ўсіх сем'яў іх і сваякоў да дзесятага калена, і пляскалі па ягоных плячах.

Гномы яшчэ перадавалі куфель адзін аднаму і з захапленнем гутарылі пра вяртанне сваіх скарбаў, калі раптам неабсяжны, глыбокі грукат пракаціўся з нетраў Гары. Нібы стары вулкан вырашыў зноў пачаць вывяргацца неадкладна зараз. Дзверы шчыльненька прычынілі, заклаўшы каменем, каб зусім не замкнуць, і доўгі час з тунеля даносілася найжахлівейшае рэха, вусцішнае выццё, тупаценне ды роў — аж трэслася гара.

Вось тады гномы забыліся на сваю весялосць і самаўпэў-неную хвальбу, прыціснуліся да скалаў ды сцішыліся. Каго-каго, а Драка з ліку цяжкіх праблемаў выкідваць не варта было. Калі жывеш побач з цмокам, забывацца на яго не надта разумна. Цмокі не маюць карысці ад усіх сваіх скарбаў, але ж, як правіла, ведаюць іх да апошняй залацінкі, асабліва калі валодаюць доўгі час. Драк выключэннем не быў. Яму раптам прысніўся не вельмі добры сон (там нейкі ваяр, невялікага памеру, але неверагоднай дзёрзкасці і з вострым мячом у руках, рабіў штосьці ўвогуле непрыемнае); сон змяніўся дрымотай, а потым і дрьшота мінула. У пячоры патыхала нечым незнаёмым — магчыма, з той вунь маленькай дзіркі? Ніколі яна не здавалася прыемнай, дзірка тая, хоць і зусім маленечкая. Драк зірнуў на яе з падазрэннем і здзі-віўся, чаму дасюль не заваліў яе каменнем. Дый у апошнія часы рэха нейкага грукату даносілася з яе да берлагу, напэўна, аднекуль з паверхні. Цмок варухнуўся і пацягнуўся галавой — каб пры-нюхацца. I тут заўважыў, што не хапае куфля!

Зладзеі! Пажар! Забойства! Такога не здаралася з часоў, калі ён упершыню з'явіўся ля Гары! Цмокава шаленства і апісаць немагчыма. Так шалее толькі багаты народ, які мае значна больш багацця, чым задавальнення з яго, і раптам губляе нешта, чым ніколі не карыстаўся, што ніколі не патрабавалася, але чым валодаў доўгі час. Цмок дыхнуў полымем, уся заля запоўнілася дымам. Ён паспрабаваў прасунуць галаву ў дзірку — дарэмна. Тады ён зароў у сваім падзямеллі, быццам навальнічныя грымоты і, спрытна несучы сваё доўгае цела праз велізарныя тунелі гном-скага пячорнага палацу, панёсся да Пярэдняй брамы.

Абшукаць усю Гару, пакуль не зловіць злодзея, не разарве на маленечкія брудныя кавалачкі, не спаліць, не знішчыць — такая была адзіная цмокава думка ў той момант. Ён выслізнуў з Брамы, і рачная вада пад ім закіпела, ажно засвісцела парай. У клубах агню цмок узвіўся ў паветра і сеў на вяршыні Гары, вывяргнуўшы жахлівае зялёна-пунсовае полымя. Чулі, чулі гномы жудасны цмокаў вылет, пазгіналіся ў тры пагібелі, хаваючыся за камянямі на травяністай шшцоўцы ў бессэнсоўнай надзеі пазбегнуць стра-шэннага позірку цмока, які вылецеў на паляванне.

I тут усе б згінулі, каб зноў не выручыў Більба.

— Хутка! Хутка! — закрычаў ён. — За дзверы! У тунель! Хавайцеся!

Гномы апамяталіся ад гэтых словаў і пабеглі да тунеля, калі Біфур закрычаў:

— Мае сваякі! Бамбур і Бафур! Мы забыліся на іх, яны ў даліне!

— Цмок заб'е іх, і ўсіх нашых поні разам з імі, мы згубім усе прыпасы, — застагналі астатнія. — Усё, усё страчанае.

— Лухта! — сказаў Торын, апамятаўшыся ды вярнуўшыся да розуму. — Немагчыма пакінуць іх. Спадар Торбінс, Балін і вы, Філі з Кілі — за дзверы! Усе разам цмоку не дастанемся! Астатнія, дзе вяроўка? Хутка!

Вось гэта, менавіта, і былі горшыя моманты за ўсю прыгоду да таго часу. Жахлівыя гукі цмокава шаленства каціліся ўніз з вяршыні, рэха стагнала ў камянях. У любы момант цмок мог зляцець уніз, пыхаючы полымем, ці абляцець гару і знайсці тут гномаў, якія звар'яцела цягнулі вяроўкі. Прыцягнулі Бафура, і пакуль што нічога не здарылася. Прыцягнулі Бамбура, аж вохкаючы ад цяжару (а вяроўка пагрозліва рьшела) — і нічога не здарылася. Прыцягнулі тое-іншае з інструментаў ды пакункі з ежай — і вось тут пачалося!

Пачуўся гук, быццам ад надзвычай агромністай пчалы. Над паверхняй скалаў затанчыла чырвонае святло. Цмок з'явіўся!

Ледзь хапіла гномам часу забегчы ў тунель, закінуўшы ды зацягнуўшы туды прыпасы, калі з Поўначы маланкаю пранёсся Драк, апаліўшы горны схіл полымем, махаючы крыламі так, што паветра раўло, гуло й клакатала. Агністы ягоны подых спапяліў траву перад дзвярыма і праз шчыліну апаліў гномаў. На пляцоўцы затанчыла полымя і заскакалі чорныя цені ад скалаў. Потым зноў ахінула цемра — цмок праляцеў. Поні заржалі жахліва, разарвалі вяроўкі, якімі былі прывязаныя, і шалёна памчаліся прэч. Цмок развярнуўся ў паветры, спікіраваў і паляцеў наўздагон.

— Вось і ўсё для нашых бедных поні, — сказаў Торын. — Калі ўжо Драк пабачыў — не ўцячэш. Ну вось, мы сядзім тут і сядзець будзем, ну хіба што хто-небудзь паспрабуе дабрацца праз пустэчу да возера пехатою з Дракам-вартавым за спінаю.

Не надта прыемная думка, трэба сказаць! Гномы з хобітам адпаўзлі трошачкі далей па тунелі, там і ляжалі ды дрыжэлі, хоць было даволі горача і парыла, пакуль цьмянае ранішняе святло не трапіла праз шчыліну ў дзвярах. Зноў і зноў яны чулі, як роў, пралятаючы, цмок. Той кружыў і кружыў вакол гары, вышукваючы.

Цмок здагадаўся па поні і па слядах лагера, што людзі з'явіліся з боку возера, і абшукаў даліну і горны схіл, пад якім поні пасвіліся. Але ж дзверы так і не знайшоў, а высокія скальныя сцены вакол пляцоўкі затрымалі найжудаснейшае цмокава полымя. Доўгі час дарэмна шукаў Драк, пакуль раніца не астудзіла, нарэшце, ягонае шаленства, і не скіраваўся ён на свой залаты ложак паспаць ды набрацца сілаў. Злачынства ён не дараваў і на яго не забыўся б і праз тысячу гадоў. Не забыўся б, пакуль час не ператварыў бы яго ў ледзь цёплы, нерухомы камень. Часу, каб чакаць, хапала. Павольна, ціха запоўз ён у сваё логава і лёг, напалову заплюшчыўшы вочы.

Калі надышла раніца, гномавы жах крыху паменшаў. Яны зразумелі, што падобныя здарэнні непазбежныя, калі маеш справу з такім ахоўнікам скарбаў, і адмаўляцца ад гэтага не варта. Дый уцячы цяпер цяжка было б, як адзначыў Торын. Бо поні згубіліся альбо былі забітыя, і неабходна было перачакаць, пакуль цмок супакоіцца і паслабіць варту, каб адважыцца ісці назад пехатою. Ім вельмі пашанцавала ўратаваць дастаткова прыпасаў, каб пратрымацца пэўны час.

Доўга яны спрачаліся, што рабіць далей. Але так і не пры-думалі, што ўчыніць, каб пазбавіцца ад Драка — гэта заўсёды было слабым месцам планаў, як Більба не прапусціў нагоды падкрэсліць. Ну а тады, як і звычайна для асобаў цалкам збітых з тропу, гномы пачалі буркацець ды абвінавачваць хобіта за тое, што так спачатку спадабалася, — за залаты куфель, за тое, што так хутка разбудзіў цмокава шаленства.

— А што яшчэ ўзломшчыку рабіць? — спытаў раззлаваны Більба. — Цмокаў забіваць я не наймаўся, гэта ваярская праца, не ўзломніцкая. Наймаўся я красці скарбы і пачаў, як здолеў. Ці ж вы чакалі, што я з'яўлюся з усім Троравым скарбам на карку? Калі ўжо бурчаць, то і мне ёсць з чаго. Вам трэ было б пяць сотняў узломшчыкаў з сабою прывесці, а не адзінага. Упэўнены, вялікай пашаны і павагі заслугоўвае ваш продак, але ж вы нават не паклапаціліся пазнаёміць мяне з памерамі ягонага багацця. Мне б спатрэбіліся сотні гадоў, каб усё выцягнуць наверх, нават калі б я быў большы ў пяцьдзесят разоў'а Драк — ціхенькі, нібы трусік.

Пасля гэтага, зразумела, гномы папрасілі прабачэння.

— I што ж вы прапаноўваеце нам рабіць, спадар Торбінс? — спытаў Торын ветліва.

— Калі вы маеце на ўвазе скарбы — не ведаю. Гэта, безумоўна, залежыць ад таго, ці пашанцуе нам нейкім чынам і ці пазбавімся ад цмока. Пазбаўляцца ад цмокаў — не па мне, але ж я паспрабую зрабіць, што здолею. На мой уласны погляд, справа безнадзейная, і я б жадаў зараз толькі апынуцца дома.

— Не будзем пра гэтае пакуль што. Што ж нам рабіць сёння і цяпер?

— Ну, калі вы сапраўды жадаеце маёй парады, дык вось яна: не рабіце анічога і заставайцеся тут. Удзень, безумоўна, будзе дастаткова бяспечна вылазіць, каб глынуць свежага паветра. Магчыма, праз пэўны час можна будзе выбраць аднаго ці двух, каб схадзілі да ракі па прыпасы і паднавілі наш рацыён. Пакуль жа кожны павінен сядзець у тунелі ноччу… А зараз я вось што прапаную: у мяне ёсць мой пярсцёнзк, з ім я сёнвд апоўдні — менавіта тады найбольшая верагодмасць, што цмок спіць, — і паспрабую спусціцца ўніз. Магчыма, што-небудзь прыдумаецца. «Кожны гад мае сваё слабое месца», як казаў мой бацька, хоць, я ўпэўнены, не з асабістага досведу.

Зразумела, гномы з ахвотаю пагадзіліся. Цяпер яны паважалі Більба ну проста незвычайна. Больш за тое, цяпер ён ператварыўся ў сапраўднага правадыра, у яго з'явіліся ўласныя планы і ідэі. Калі надышоў поўдзень, Більба ўжо падрыхтаваўся да другога падарожжа ў глыбіню Гары. Вядома, падабалася яму тое не надта, але ж і не здавалася такім ужо жудасным, з пярсцёнкам на пальцы. Вох, калі б ён толькі больш ведаў пра цмокаў ды іх падступныя звычкі! Баяўся б трохі больш, і не так спадзяваўся б знайсці цмока сонным.

Вонкі сонца ззяла на ўсю моц, а ў тунелі было цёмна, нібы ўначы. Дзверы былі амаль зачыненыя, і святло ад іх хутка згубіла-ся за спінай. Так ціха ён рушыў, што нават і дымок на лёгкім ветрыку прашапацеў бы гучней. Хобіт аж заганарыўся сабою, набліжаючыся на ніжняга ўваходу ў тунель. Там бачна было толькі самую крышачку святла. «Стаміўся стары Драк ды спіць, — падумаў ён. — Ён не пабачыць мяне і не пачуе. Вышэй нос, Більба!»

Забыўся ён, вох, ці ніколі не чуў пра цмокава адчуванне паху. I пра непрыемную іх уласцівасць назіраць праз паўзаплюшчаныя вочы нават у сне, калі яны нешта падазраюць.

Відавочна, Драк здаваўся сонньш і бяспечным: цёмны, ледзь не мёртвы, ён дыхаў так ціхенька, ледзь-ледзь струменьчык пары з ноздраў выйдзе. Більба вызірнуў з тунеля, глянуў на цмока і ўжо сабраўся крочыць на падлогу, калі знянацку заўважыў тоненькі, востры праменьчык чырвонага святла, які раптам выслізнуў з-пад прыспушчанага павека над левым вокам цмока. Той толькі прыкідваўся, што спіць! Цмок назіраў за ўваходам у тунель! Більба паспешліва адступіў назад і падзякаваў ад усёй душы шанцу, які падараваў яму пярсцёнак. I тут Драк загаварыў.

— Прывітанне, злодзей! Я чую твой пах і тваё дыханне. Калі ласка, не спыняйся! Бяры зноў, што пажадаеш, тут хопіць!

Аднак не такі ўжо Більба быў невук у цмокавай навуцы, і калі Драк спадзяваўся так вось проста прывабіць яго бліжэй, то быў расчараваны.

— Не, дзякуй вялікі, о Драк Найвелізарнейшы ды Найпа-грозлівейшы! — адказаў хобіт. — Не па падарункі я прыйшоў. Я толькі жа'даў зірнуць на вас, сваімі вачыма пабачыць, ці на самай справе вы такі незвычайны, як распавядаецца пра вас у песнях. Я ім не верыў.

— А зараз верыш? — спытаў цмок, дзіўным чынам усце-шаны, хоць і не паверыў ніводнаму Більбаваму слову.

— Сапраўды, песні ды паданні далёка, далёка не кажуць праўды, о Драк, Найболыпая і Найжахлівейшая з Небяспекаў! — адказаў Більба.

— Нядрэнныя манеры для злодзея і хлуса, — сказаў цмок.

— Здаецца, табе вядомае маё імя, але ж я штосьці не ўзгадаю, каб раней чуў твой пах. Ці можна мне запытацца, хто ты і адкуль з'явіўся?

— Так, так! З'явіўся я з-пад гары, па гарах і праз горы прайшоў мой шлях. А таксама ў паветры. Я — той, хто ідзе нябачны.

— У гэтае я веру, — сказаў Драк. — Але ж наўрад ці гэта тваё звычайнае імя.

— Я — той, хто знайшоў ключ, рэзчык павуціння, вострае джала. Я быў абраны дзеля шчаслівай лічбы.

— Цудоўныя імёны! — кпліва сказаў цмок. — Але ж не заўсёды шчаслівая лічба сапраўды нясе шчасце.

— Я — той, хто хавае сяброў жывымі, топіць іх і жыўцом дастае з вады. 3 торбы я выйшаў, але ж у торбу мяне ніхто не запхне.

— Ну, у гэткае не так лёгка паверыць, — сказаў цмок, выяўна здзекуючыся.

— Я — сябра мядзведзяў і госць арлоў, здабыўца пярсцёнка, той, хто прыносіць удачу і вершнік на бочцы, — распавядаў далей Більба, якому ўжо пачалі падабацца ўласныя загадкі.

— Гэта ўжо лепш! — сказаў Драк. — Але ж не дазваляй свайму ўяўленню ўцячы разам з табой!

Менавіта так і трэба размаўляць з цмокамі, калі не жадаеш назваць ім уласнае імя (што разумна) і не жадаеш раззлаваць іх простай адмовай (што таксама вельмі разумна). Аніякі цмок не здолее супрацівіцца спакусе загадак, і абавязкова будзе намагацца іх зразумець ды адказаць на іх. Вядома, болыыасць Драк не зразумеў увогуле (хоць вы, бясспрэчна, здагадаліся, бо ведаеце ўсё пра ранейшыя Більбавы прыгоды, пра якія ён нагадваў), але ж падалося яму, што зразумеў дастаткова, і хіхікнуў ён у сваёй чорнай душы.

— Так я і думаў апошняй ноччу, — сказаў ён сам сабе, усміхаючыся. — Людзі з возера, нейкая дурная прыдумка гэтых небаракаў, гандляроў бочкамі. Гадам буду, калі не так! Я не з'яўляўся туды надта доўгі час, але гэткае хутка можна выправіць!

— Добра, о Вершнік на Бочцы! — сказаў цмок уголас. — Можа, Бочкаю звалі твайго поні? Можа, не, але ж поні быў тлусты. Ну, можа, ты і ходзіш нябачны, але ж не заўсёды ходзіш. Дазволь распавесці табе, што мінулай ноччу я з'еў шэсць поні, і хутка злаўлю ды з'ем астатніх. У падзяку за цудоўнае харчаванне я дам табе добрую параду — чым менш справаў ты будзеш мець з гномамі, тым лепей для цябе!

— Гномамі? — спытаў Більба, прыкідваючыся здзіўленым.

— Не спрабуй гуляцца са мною! — сказаў Драк. — Я ведаю пах і смак гномаў, як ніхто. Не кажы мне, што я магу з'есці поні з-пад гнома і не пачуць паху! Цябе чакае дрэнны канец, Вершнік на Бочках, калі й надалей ты будзеш бадзяцца з такімі сябрамі. Я не супраць, калі ты пойдзеш і перакажаш гэта ад майго імя.

Аднак цмок не сказаў Більба, што адзіны пах ён так і не пазнаў, менавіта, хобітаў. Ні з чым падобным за жыццё ён не сустракаўся, і гэта моцна яго азадачыла.

— Ну што, добрыя грошы ты атрымаў за куфель апошняй ноччу? — працягваў цмок. — Колькі атрымаў? Што, нічога? А, так падобна да гномаў! Яны бадзяюцца вонкі, а твой абавязак — зрабіць найбольш недарэчную ды брудную працу за іх і вынесці, што здолееш, пакуль я не назіраю? I гэткае ты робіш для іх! Лічыш, табе дастанецца па справядлівасці? Не вер! Шчаслівы будзеш, калі ногі знясеш!

Більба адчуў сябе няўтульна, і нават досыць паскудна. Бо кожны раз, як цмокаў запытальны позірк кранаў яго, хобіт калаціўся ўсім целам і ледзь пярэчыў падсвядомаму жаданню зняць пярсцёнак, скочыць да цмока ды распавесці яму пра ўсё, як на духу. Ён быў блізка ад небяспекі трапіць пад цмокавы чары. Аднак жа, сабраўшы мужнасць, сказаў так:

— Не ўсё вам вядома, о Драк Наймацнейшы, не адно золата прывяло нас сюды.

— Ха, ха! Кажаш ужо, «нас»? — зарагатаў Драк. — Чаму ўжо не сказаць «чатырнаццаць нас» і не цямніць болып, спадар Шчаслівая Лічба? Мне прыемна чуць, што ў вас іншыя справы ў гэтых мясцінах, акрамя майго золата. У такім выпадку, можа, ты і не дарэмна змарнаваў час… Не ведаю, ці ж зразумеў ты, што, калі і ўцягнеш золата кавалак за кавалкам гадоў так за сотню, куды ты з ім падзенешся? Якая з яго карысць на горным схіле? Ці ў лесе? Шаноўны мой спадарыку, ці ж думаў ты хоць разок, што ж дастанецца табе самому? Чатырнаццатую частку, ці нешта такое, табе паабяцалі? А як жа яе давезці? А вазы, а ўзброеная ахова? А падаткі ды мыта за правоз па чужой зямлі?

I Драк зарагатаў уголас. Чорнае, чорнае ў яго было сэрца, злое і мудрае. Ведаў ён, што не на шмат памыліўся (калі памыліўся ўвогуле), хоць і падазраваў, што за ўсім стаялі людзі з Возера, і што большасці багацця прызначана было асесці ў горадзе на вадзе, які ў часы цмокавай маладосці зваўся Эзгарот.

Можа, вы наўрад ці паверыце таму, што небарака Більба цалкам быў збіты з тропу. Раней усе ягоныя думкі і планы былі пра тое, як дабрацца да Гары ды знайсці ўваход. Ніколі ён і не турбаваўся падумаць, як скарб вынесці, і ўжо дакладна ніколі не марыў пра тое, што ж яму застанецца з чатырнаццатай часткі пасля падарожжа да Торбы-пад-Стромай.

Гідкія, гідкія падазрэнні заварушыліся ў ягонай галаве: ці ж гномы забыліся на такую важную рэч, ці ж рагаталі ціхенька за ягонай спінай увесь час? Так цмокавы прамовы дзейнічаюць на недасведчаных. Зразумела, Більба павінен быў чакаць нечага падобнага, але ж надта магутны зламыснасцю быў Драк.

— Хачу заўважыць, — сказаў хобіт, намагаючыся застацца справядлівым да сяброў ды працягнуць гутарку, — што пра золата мы падумалі толькі потым. Мы рушылі праз горы і пад гарамі, па вадзе і па ветры дзеля помстыі О Драк Найзаможнейшы, вы ж павінны разумець, што поспех ваш прынёс вам мноства злых ворагаў?

Тут Драк разрагатаўся ўголас. Гук раскаціўся па пячоры, нібы пярун, Більба затросся разам з каменнем, а наверсе, у тунелі, гномы збіліся ў купу і вырашылі, што тут і спасцігнуў хобіта нечаканы і непрыемны канец.

— Помста! — фыркнуў цмок, і полымя ягоных вачэй асвятліла залю з паддогі да столі быццам маланка. — Помста! Кароль-Пад-Гарой памёр, і дзе ж ягоныя кроўныя, што адважваюцца шукаць помсты? Уладар Дэйла Гірыён загінуў, я зжэр ягоных людзей, нібы воўк авечы статак, і дзе сыны ягоных сыноў, што адважыліся б наблізіцца да мяне? Я забіваю, дзе і калі пажадаю, і ніхто не здолее пярэчыць мне! Я адужаў ваяроў старажытнасці, а такіх цяпер ужо няма! Тады я быў малады і слабы, цяпер я сталы і моцны, моцны, моцны, о Злодзей з ценю! Мая браня, як дзесяць тарчаў, мае кіпцюры, нібы драты, мой хвост сцігае, нібы маланка, мае крылы — навальніца, мой подых — смерць!

— Мне ўвесь час здавалася, — перапалохана прапішчэў Більба, — што цмокі трохі мякчэй знізу, асабліва ў месцы… грудзей, вось, але ж безумоўна, што такая моцна абароненая асоба паклапацілася і пра гэтае.

Цмокава пахвальба адразу спынілася.

— Дрэнна табе здавалася, — гыркнуў той. — Можа, так і было раней, а цяпер мая браня паўсюль з жалезнай лускі ды каштоўных камянёў. Аніякае лязо мяне не дастане!

— Трэба мне было здагадацца, — сказаў Більба. — I сапраўды, няма на свеце роўнага Ўладару Драку Непераможнаму. Якая раскоша — мець камізэльку з цудоўнейшых дыямантаў!

— Так, найкаштоўнейшая яна і сапраўды незвычайная, — сказаў цмок, супраць усялякага сэнсу задаволены. Не ведаў ён, што хобіт заўважыў ягоны дзівосны набрушнік яшчэ падчас першага візіту, і па прычынах надта асабістых з нецярплівасцю чакаў, пакуль выпадзе шанец зірнуць лепш. Цмок перакаціўся з боку на бок.

— Зірні! Ну што ты на гэта скажаш!

— Асляпляльна! Цудоўна! Неверагодная прыгажосць! Даска-нала! — з захапленнем выгукнуў Більба, але ж пра сябе дадаў: «Стары дурань! I не ведаеш, што ў цябе на грудзях пад леваю лапай голае цела вытыркаецца, нібы слімак з ракаўкі!

Ну, пасля такога відовішча адзінай ягонай мэтай было вы-правіцца па сваіх справах.

— Ну, я больш не адважваюся затрымліваць Вашмосць ці пазбаўляць вас найпатрэбнага адпачьшку. Здаецца мне, даволі цяжкаватая справа поні лавіць. А тым больш узломшчыкаў, — дадаў хобіт на развітанне, калі праслізнуў у тунель ды панёсся ўверх.

Лепш бы яму было прамаўчаць, бо цмок выдзьмуў жудаснае полымя наўздагон, і хоць хобіт бег вельмі спрытна, не паспеў уцячы дастаткова далёка, як страшэнная цмокава галава пры-ціснулася ва ўваход у тунель. Пашанцавала яшчэ, што галава цалкам не пралезла, але ж з ноздраў вылецела столькі полымя ды пары, што ледзь не спапялілі беднага хобіта. Більба захістаўся і пакульгаў наверх, ледзь не аслеплы, дашчэнту перапалоханы, абпалены. Надта ўжо яму спадабалася ўласная вынаходлівасць ды разважлівасць падчас гутаркі з цмокам, толькі апошняя памылка болем апёкаў вярнула яго да рэчаіснасці.

— Ніколі не смейся з жывога цмока, дурань Більба! — сказаў ён сабе, і тое зрабілася ягонай улюбёнай прымаўкай, а потым і агульнай. «Не скончылася яшчэ мая прыгода», — дадаў ён, і гэтае таксама было вельмі падобна да праўды.

Дзень хіліўся да вечара, калі зноў хобіт крочыў вонкі з тунеля, захістаўся ды самлеў проста на «ганку». Гномы вярнулі яго да прытомнасці, апрацавалі ягоныя апёкі, як маглі, але шмат часу прайшло перш, чым валасы зноў выраслі на патыліцы ды пятках хобіта. Бо іх спаліла, ушчэнт спапяліла да самай скуры. Усе наўзахапкі намагаліся развесяліць хобіта ды вярнуць яму нар-мальны настрой, бо жадалі пачуць, што здарылася, чаму цмок гэтак лютаваў і як Більба ўцёк.

Але ж хобіт быў надта занепакоены ды адчуваў сябе дрэнна, таму доўгі час нічога з яго выцягнуць не здолелі. Абдумаўшы ўсё зноўку, ён шкадаваў, што распавёў цмоку некаторыя рэчы, і паўтараць іх не спяшаўся. Стары дрозд сядзеў непадалёк на скале, схіліўшы галаву на бок і, здавалася, уважліва слухаў, пра што гаворка. А Більбаў настрой, безумоўна, сапсаваўся звыш усялякай меры, таму што (уявіце толькі сабе!) ён схапіў камень ды шпурнуў у птушку. Тая адляцела ўбок і зноў вярнулася на сваё месца.

— Каб яго! — сказаў Більба змрочна. — Бачу, ён слухае, і погляд мне ягоны зусім не падабаецца.

— Пакінь яго ў спакоі! — сказаў Торын. — Дразды — птушкі добрыя і заўсёды ставіліся да нас добра. А гэты — вельмі стары дрозд, магчыма, апошні нашчадак старажытнай пароды, якая звычайна жыла тут; мой бацька з дзедам прыручылі іх. Дразды тыя былі чароўным і даўгавечным племем, і, магчыма, гэты жывы яшчэ з тых часоў — дзве ці болей соцень гадоў таму. Людзі з Дэйла неяк навучыліся разумець іх мову і выкарыстоўвалі іх у якасці пасланцаў да людзей з Возера і нават далей.

— Ну, для людзей з Доўгага Возера ў яго будуць навіны, калі ён па іх прыляцеў, — сказаў Більба. — Хоць і не думаю, што там засталося шмат людзей, якія б цікавіліся мовай драздоў.

— Што ж здарылася? — закрычалі гномы. — Хутчэй, рас-павядай хутчэй!

Більба і распавёў пра ўсё, што здолеў успомніць, ды сазнаўся, што дрэннае падазрэнне мае наконт выніку сваіх словаў. Бо цмок шмат пра што здагадаўся з ягоных загадак, а таксама праз лагер і поні.

— Упэўнены, ён ведае, што з'явіліся мы з Азёрнага Гораду і карысталіся дапамогай адтуль. I ёсць у мяне жудаснае прад-чуванне, што наступны ягоны рух будзе менавіта ў тым напрамку. Не трэба, зусім не трэба было казаць пра вершніка на бочках, бо нават і сляпы трусік у гэтых мясцінах, пачуўшы пра бочкі, падумае пра Азёрны Горад.

— Ну, цяпер ужо нічога не зробіш. Дый цяжка не памыліцца, калі размаўляеш з цмокам, гэтак я чуў, — сказаў Балін, жадаючы супакоіЦь хобіта. — Мне здаецца, ты вельмі добра правёў раз-мову. У любым выпадку, даведаўся вельмі шмат карыснага і назад вярнуўся жывы. А гэта якраз тое, чым не кожны можа пахваліцца пасля гутаркі.з цмокавым племем. Гэта ж проста цуд, што вы даведаліся пра дзірку ў дыямантавай камізэльцы старога гада.

Так гутарка змяніла напрамак, і ўсе пачалі абмяркоўваць розныя спосабы забойства цмокаў:,гістарычныя, міфічныя і ўвогуле сумнеўныя, розныя тыпы ўдараў, цясаў і падколаў, хітрыкі, манеўры, стратэгіі і прыёмы, пры дапамозе якіх тыя забойствы здзяйсняліся. Усе пагадзіліся на тым, што сонным цмока не так лёгка застаць, як здавалася, і спроба пырнуць ці падкалоць цмока нават у сне з большай верагоднасцю скончыцца катастрофай, чым дзёрзкая атака з фронту. I ўвесь час, пакуль размаўлялі, дрозд уважліва слухаў, а калі надышла цемра і паказаліся зоркі, ціха расправіў крылы ды паляцеў. I ўвесь час, пакуль гутарылі, а цені падаўжаліся, Більба рабіўся ўсё больш і болыіі неспакойны, і падазрэнні ягоныя раслі і ўзмацняліся.

У рэшце рэшт, ён перапыніў гномаў:

— Я ўпэўнены, сядзець тут вельмі небяспечна І зусім бессэнсоўна. Цмок спаліў усю прыемную зеляшну, і ўвогуле, надышла ноч, цёмная і халодная. Нутром чую, Драк зноў сюды з 'явіцца. Ён ведае, якім чынам я трапіў да ягонага логава, і можаце мне верыць — ён здагадаўся, дзе другі канец тунеля. Ён гэты схіл у пясок разнясе, каб пазбавіцца ад нечаканых візітаў з нашага боку. А калі разнясе разам з намі, будзе асабліва задаволены.

— Надта вы змрочны, спадар Торбінс! — сказаў Торын. — Чаму ў такім выпадку Драк не заваліў ніжняга канеца тунелю, калі так імкнецца не пусціць нас да сябе? А калі б заваліў, мы пачулі б.

— Не ведаю, не ведаю. Спачатку ён, верагодна, жадаў мяне зноў звабіць, а цяпер, магчыма, чакае вынікаў сённяшняга начнога палявання. А можа, не пажадаў псаваць сваю спальню. Давайце не будзем спрачацца! Кожную хвіліну Драк можа з'явіц-ца, адзіная наша надзея — зайсці як мага далей у тунель ды за-чыніць дзверы.

Так ён адчайна прамаўляў, што нарэшце гномы паслухалі, хоць і не спяшаліся зачыніць дзверы. Зачыніць проста, а хто ведае, ці адамкнеш ізноў? Апынуцца ж у месцы, адзіны выхад з якога ляжыць праз логава цмока — такое нікому асабліва не падабалася. I так ціхутка было навокал, і ў тунелі, і юнкі. Таму доўп час гномы сядзелі непадалёк ад напалову адчыненых дзвярэй ды гутарылі.

Размова павярнулася да агідных цмокавых словаў пра гномаў. Більба жадаў бы ніколі Іх не чуць альбо паверыць цяпер цалкам і беспаваротна ў гномаву сумленнасць. Нібы не думалі зусім гномы пра тое, што здарыцца пасля здабычы скарбаў.

— Ведалі мы, што адчайная будзе авантура, і зараз ведаем, і, здаецца мне, шмат часу будзе для разважанняў, калі яна скончыцца паспяхова. Што датычыцца вашай часткі, шаноўны спадар Торбінс, буцзьце ўпэўненыя ў нашай невыказнай удзячнасці і ў тым, што самі выбераце сваю долю, як толькі будзе з чаго выбіраць. Шкада, што вы так клапоціцеся наконт транспарту. Зразумела, праблемаў дастаткова, — тутэйшыя землі не зрабіліся менш дзікія ды запустэчаныя з ходам часу, хутчэй наадварот. Але ж мы зробім для вас, што здолеем, і прымем на сябе адпаведную частку расходаў па перавозцы. Верыць нам ці не — тое справа ваша!

3 таго гаворка звярнулася да саміх скарбаў і да тых рэчаў, што Торын з Балінам памяталі. Пацікавіліся яны: можа, ляжаць тыя рэчы непашкоджаныя ў пячоры? Дзіды, якія зрабілі для войскаў вялікага караля Бладарціна (ён даўно памёр), кожнае з тройчы пракаваным канчаром і з дрэўем, упрыгожаным вітым золатам, але ж іх так і не даставілі і плату не атрымалі. Тарчы для даўно загінулых магутных ваяроў. Вялікі залаты куфель Трора, які магчыма было ўзняць толькі дзвюма рукамі, упрыго-жаны птушкамі з вачыма — каштоўнымі каменьчыкамі і кветкамі з самацветнымі пялёсткамі. Пазалочаныя, пасярэбраныя, непрабі-вальныя кальчужныя камізэлькі. Каралі Гірыёна, уладара Дэйла, зробленыя з пяці сотняў зялёных, нібы вясновая трава, смарагдаў. Каралі тыя аддаў Гірыён за браню для старэншага сына, за кальчугу надзвычайнага гномскага вырабу, падобную да яе цяжка было адшукаць, бо выкаваная яна была з чыстага срэбра і ўтрая мацнейшая за найлепшую сталь. Але ж найбольш дзіўным і дзівосным быў вялікі белы адамант, які знайшлі глыбока пад каранямі Гары — Сэрца Гары, Аркенстон Трэйна.

— Аркенстон! Аркенстон! — мармытаў Торын у цемры, напалову сонны, абапёршыся падбародкам на калені. — Ён падобны да шара з тысяччу гранямі, ён ззяе срэбрам ад вогніш-ча, вадой на сонцы, снегам пад зорамі, расой пад месяцам!

Але ж чары скарбаў не дзейнічалі на Більба. Увесь час ён толькі адным вухам чуў гаворку. Ён сядзеў бліжэй за ўсіх да дзвярэй, і напружана ўслухоўваўся, чакаючы любога гуку звонку, а таксама сачыў праз гномскае мармытанне за любым шапаценнем, рэхам кожнага руху ўнізе.

Цямнела, і хвапяванне хобіта ўзрастала. Нарэшце ён узма-ліўся да гномаў:

— Зачыніце дзверы! Я цмока самымі косткамі чую! Цішыня гэтая мне падабаецца яшчэ менш, чым навала мінулай ноччу. Зачыніце дзверы, а тое будзе позна!

Нешта ў ягоным голасе падзейнічала на гномаў. Павольна Торын пакінуў свой паўсон, узняўся і нагою выбіў камень, што трымаў дзверы. Потым на дзверы наляглі, і яны, бразнуўшы, зачыніліся. Аніякага следу замковай шчыліны на ўнутранай паверхні дзвярэй не засталося! Яны апынуліся зачыненыя ў Гары'

I ў час. Не паспела кампанія адысці ад дзвярэй, як ад жудас-нага ўдару па схіле аж задрыжэла Гара. Быццам веліканы ўдарылі па ёй таранам, вырабленым з векавога дуба. Зарыпела каменне, па сценах пабеглі расколіны, і на галовы пачалі падаць камяні са столі. Мне і думаць жахліва, што магло б здарыцца, калі б дзверы пакінулі адчыненымі. Сябры разам пабеглі далей па тунелі, задаволеныя, што яшчэ жывыя, а ззаду даносіліся роў і жудасны грукат цмокава шаленства. Той драбіў скалы на кавалкі, разносіў ушчэнт сцены і схіл велізарным хвастом, пакуль і маленькая пляцоўка, дзе разбілі гномы з хобітам лагер, і спаленая трава, і шэры камень, і слімакі, якія поўзалі па сценах, і вузкі хрыбет — усё знікла ў хаосе каменнага ламачча, і лавіна дробных камянёў рынулася з адхону ў даліну.

Драк ціхенька выбраўся з логава, нячутна ўзняўся ў паветра і потым, падобны да жудаснага гругана, паляцеў павольна і цяжка па ветры да заходніх схілаў, спадзеючыся захапіць каго ці што-небудзь знянацку ды вышукваючы выхад тунеля, якім карыстаўся злодзей. Таму і выбухнулаягонае шаленства, што не злавіў нікога і не знайшоў нічога, хоць і здагадаўся, дзе павінна была знахо-дзіцца тая дзірка.

Калі цмок выпусціў такім чынам пару, дык адчуў сябе лепей і вырашыў у чорным сваім сэрцы, што з гэтага напрамку яго больш не патурбуюць. А пакуль што былі ў яго сякія-такія справы. «Вершнік на Бочках! — фыркнуў ён. — 3 вады ты з'явіўся, бяс-спрэчна і безумоўна. Я не ведаю твой пах, але ж калі ты нават і не з азёрных людзей, іх дапамогай ты карыстаўся. Вось яны і пабачаць мяне і ўзгадаюць, хто на самай справе Кароль-Пад-Гарой!»

Цмок узняўся, выбухнуўшы полымем, і паляцеў на поўдзень, да ракі Струмяніцы.