Хобіт, або вандроўка туды і назад

Частка 10 ЦЁПЛАЯ СУСТРЭЧА

Яны плылі па рацэ шмат, шмат часу, зрабілася ўжо даволі светла і цёпла. Яны плылі і плылі, і раптам павярнулі разам з ракой уздоўж высокага стромістага мысу, які далёка выдаваўся з левага берага. Паварот быў круты, там> галоўны струмень імчаў пад самай каменнай падэшвай мысу, клакатаў і выплёскваўся хвалямі. Раптам каменная сцяна знікла. Берагі засталіся за спінай. Дрэвы скончыліся. I Більба ўбачыў.

Перад ім шырока разаслалася зямля, па якой блукалі, зліваліся разам і разліваліся зноў розныя рачулкі альбо зусім губляліся ў балотах ды азярынах. Рака расшчапілася на сотні ручаінак, але асноўны струмень заўсёды моцна каціў пасярэдзіне. А далёка з цёмнай галавою ў падранай хмары ўзвышалася Гара! Яе блі-жэйшыя суседзі з паўночнага захаду ды пагорыстая мясцоваць, што злучала іх разам, бачныя не былі. Зусім самотнаю яна зда-валася, і нібы пазірала зверху на лес праз балоты. Самотная Гара! Більба давялося доўга ісці ГІ шмат што пераадолець, каб яе ўбачыць, і, па праўдче кажучы, цяпер яе выгляд зусім яму не падабаўся.

Прыслухоўваючыся да гаворкі плытагонаў ды асэнсоўваючы абрыўкі іх размовы, хобіт хутка зразумеў, што яму ўвогуле пашанцавала пабачыць Гару, нават з такой адлегласці. Хоць і жудасна было блукаць па каралеўскім палацы, і цяпер не надта прыемна (не будзем казаць пра бедных гномаў у бочках пад ім), пашанцавала яму значна больш, чым здавалася. Плытагоны ўсё гутарылі пра гандаль, пра карыстанне воднымі шляхамі І пра тое, што рух па рэках зрабіўся больш ажыўлены, бо шляхі на Ўсход праз Ліхалессе зніклі альбо заняпалі, І што пачаліся сваркі паміж людзьмі з Возера і Лясыымі эльфамі за карыстанне Лясной Ракой і нагляд за берагамі. Тутшшыя землі значна змяніліся з тых часоў, калі гномы жылі пад Гарой. Дні тыя засталіся ў людской памяці толькі няяснымі і амаль казачнымі звычаямі. Значныя перамены адбыліся нават у самыя бліжэйшыя часы, пасля таго, як Гэндальф атрымаў апошнія звесткі пра гэтыя мясціны. Рэкі, што беглі на ўсход, узняліся ад вялікіх залеваў ды дажджоў, здарыўся землятрус ці два (што большасць народу была схільная адносіць да чарговых цмокавых пачварстваў — яго ўзгадвалі з праклёнамі ды таямніча ківалі пры тым у бок Гары). Балоты ды багны пашыраліся ва ўсе бакі. Сцежкі ў іх знікалі разам са шматлікімі падарожнікамі, якія намагаліся знайсці заняпалы шлях праз балоты. Эльфава дарога праз лес, якой па Беарнавай парадзе карысталіся гномы, каля ўсходняга свайго канца гублялася, трапляла ў вусцішныя мясціны, і ёю амаль не карысталіся. Толькі па рацэ і можна было ў бяспецы вандраваць з паўночных краёў Ліхалесся да раўнінаў каля Гары, а раку вартавалі падданыя Эльфійскага караля.

Так што, як бачыце, Більба, у рэшце рэшт, трапіў на тую адзі-ную дарогу, паякой можна было дасягнуць мэты. Напэўна, хобіт, трасучыся ад холаду на бочках, адчуваў бы сябе крыху больш прыемна, калі б ведаў, што звесткі пра перамены на Поўначы дайшлі да Гэндальфа, надзвычай яго занепакоілі, таму чараўнік амаль скончыў сваю далёкую справу (пра якую тут мы распавя-даць не будзем) і рыхтаваўся ехаць на пошукі Торынавай кампаніі. Але ж Більба гэтага не ведаў.

Ведаў ён толькі, што рака цвірчыць і булькоча без краю і канца, што ён галодны і хворы на жудасны насмарк і што Гара не надта прыемна набліжаецца і, здаецца, пазірае на яго ўсё болыл пагрозліва ды жахліва. Праз нейкі час, аднак, рака павярнула на поўдзень, Гара зноў зменшылася, і нарэшце, калі сонца схілілася да захаду, берагі зрабіліся камяністыя, усе заблудныя рачныя струмяні зноў сабраліся разам у моцную, глыбокую плынь і панесліся з вялікай хуткасцю.

Сонца хавалася за гарамі, калі пасля яшчэ аднаго павароту на Ўсход лясная рака рушыла ў Доўгае Возера. Улівалася яна праз шырокае вусце, рыхтык браму, з абодвух бакоў азначанае высокімі скаламі, каля чыіх узножжаў ляжалі кучы галькі. Доўгае Возера! Більба і ўявіць сабе не мог, што возера можа выглядаць такім агромністым. Такім яно было шырокім, што супрацьлеглыя берагі здаваліся маленечкімі, і такім доўгім, што паўночны край, які ляжаў у напрамку Гары, зусім не быў бачны! 3 мапы Більба ведаў, што там бегла ад Долу рака Струмяніца, якая разам з Лясной Ракой і напоўніла некалі вялізную і глыбокую скалістую даліну. 3 яе паўднёвага краю моцны струмень, што ўвабраў ваду дзвюх рэк, магутным вадаспадам абвальваўся з высокага адхону ды імчаўся да нявядомых земляў, на Поўдзень. Ціхім вечарам гул вадаспаду гучаў, як далёкі, але пагрозлівы роў.

Непадалёк ад вусця Лясной Ракі стаяў дзіўны горад, які ўзгадвалі эльфы-пакаёўцы з каралеўскіх кладовак. Пабудаваны ён быў не на беразе, хоць і там стаялі некалькі пуняў ды хацінак, а проста на вадзе. Ад віхураў моцнай рачной плыні яго захіляла скалістая каса, за якой утварылася спакойная затока. Вялікі драўляны мост цягнуўся з берага туды, дзе на вялізнай колькасці драўляных паляў быў пабудаваны горад, не эльфійскі, а чалавечы, тых дзёрзкіх людзей, якія адважыліся жыць у цені захопленай цмокам гары. Яны няблага жылі за кошт гандлю: тавары везлі па вялікай рацэ з Поўдня, потым цягнулі паўз вадаспады ў горад. Але ж у старадаўнія часы, калі горад Дол квітнеў ды быў замож-ным, азёрныя жыхары мелі сапраўднае багацце і моц ды трымалі цэлы флот на возеры. Былі і золата са скарбамі, і ваяры ў бронях, былі войны і вялікія здзяйсненні, пра якія цяпер засталіся толькі паданні. I горад быў большым. Рэшткі ягоныя яшчэ можна было бачыць па беразе, калі ў засуху спадала вада.

Аднак людзі памягалі няшмат. Некаторыя, праўда, спявалі песні пра гномскіх каралёў Гары, пра Трора, Трэйна з Д'юрынава роду, пра з'яўленне цмока і пра гібель уладароў Долу. Спявалі і пра тое, што Трор з Трэйнам павінны некалі вярнуцца, і золата паплыве па рэках праз горную браму, і ўся навакольная зямля зноў напоўніцца смехам і новымі песнямі. Але, зразумела, пры-емныя паданні не надта ўплывалі на штодзённае, звычайнае жыццё.

Як толькі плыт з цабэркаў убачылі з гарадскіх масткоў, адтуль адразу ж павеславалі насустрач чоўны і некалькі галасоў пра-крычалі вітанні. Потым працягнулі вяроўкі, эльфы налеглі на вёслы, і хутка плыт быў выцягнуты з Лясной Ракі і прыгнаны ў ціхую затоку Азёрнага Гораду, за скалістую касу. Там плыт пры-швартавалі каля найбліжэйшага да берагу краю моста, што вёў у горад. Хутка з'явіліся б сюды людзі з Поўдня, забралі б колькі бочак з сабою, а астатнія тутэйшыя жыхары напоўнілі б таварамі, што прывезлі для эльфаў людзі з Поўдня, і адправілі назад, уверх па Лясной Рацэ. Пакуль жа бочкі пакінулі плаваць, а эльфы-плытагоны разам з людзьмі скіраваліся павячэраць у Азёрны Горад.

Вось здзівіліся б яны, калі б убачылі, што адбылося пазней, калі згусціліся начныя цені, а плытагоны паселі баляваць- Перш за ўсё, Більба, перарэзаўшы вяроўкі, вызваліў адну з бочак, пад-штурхнуў да берага ды адчыніў. Адтуль данесліся енкі, а за імі на бераг выпаўз няшчасны гном. 3 барады ягонай тырчала мокрая салома, ён так скачанеў ды змярцвеў, такі быў пабіты ды рас-трушчаны, што ледзь здолеў устаць і дакульгаць па мелкаводдзі да берага, а там і лёг, стогнучы. Выгляд ён меў такі галодны, знясілены ды злы — нібы сабака, якога пасадзілі на ланцуг дый забыліся ў будцы на тыдзень. Гэта быў сам Торын, але пра тое здагадацца можна было толькі па залатым ланцугу, ды па рэштках капелюша нябесна-блакітнага колеру — а цяпер бруднага ды падрапанага, з пабляклым срэбным кутасам. Шмат часу прайшло, перш чым Торын набраўся сілаў, каб быць хоць крышачку ветлівым з хобітам.

— Добра, але — мёртвы вы ці жывы? — спытаў у адказ на такое Більба даволі раззлавана. Верагодна, ён забыўся, што ў яго было, па меншай меры, на адно неблагое харчаванне болын чым у гномаў, і што ён мог варушыць рукамі ды нагамі, не кажучы ўжо пра дастатковую колькасць паветра.

— Ці ж вы ў турме, ці на волі? Калі вы галодны, калі жадаеце далей цягнуць гэтую бязглуздую авантуру (яна — цалкам ваша ідэя, не мая), тады лепш паварушыце рукамі, патрыце ногі й дапамажыце мне вызваліць астатніх з бочак.

Зразумела, Торын згадзіўся, што гэта самае разумнае ў да-дзеных абставінах, і пасля яшчэ тузіна стогнаў узняўся й дапамог хобіту, як здолеў. Бадзяючыся па вадзе ў цемры, гэта была не надта лёгкая ды вельмі небяспечная праца — адшукаць па-трэбныя цабэркі. Грукалі ды слухалі, а знайшлі толькі шэсць гномаў, якія мелі сілы адказаць. Іх распакавалі й дапамаглі ім дабрацца да берага, дзе яны і паляглі, стогнучы ды буркочучы. Так яны вымаклі, такія былі знясіленыя, што і не зразумелі адразу, вызвалілі іх ці не, і ўдзячнасці аніякай не адчувалі.

Больш за астатніх не пашанцавала Баліну ды Дваліну. Іх прасіць пра дапамогу карысці не было. Біфуру з Бафурам да-сталося менш, яны не так вымаклі, але ж палеглі на беразе і рабіць што-небудзь іншае адмовіліся. Аднак Філі і Кілі, якія былі маладзейшыя (для гномаў) і запакаваныя больш утульна з кучай саломы ў меншых бочках, выбраліся вонкі амаль усмі-хаючыся, ну можа, з сіняком-другім, ды трохі змярцвелыя, што хутка прайшло.

— Спадзяюся, у жыцці больш яблыка не панюхаю! — сказаў Філі. — Уся мая бочка прапахла імі. Увесь час адчуваць яблычны пах, калі варухнуцца амаль не можаш, змерз і галодны як сабака — звар'яцець можна! Я б цяпер усё на свеце з'еў, гадзінамі б жэр — але не яблыкі, крый нябёсы, не яблыкі!

3 добраахвотнай дапамогай Філі і Кілі, Торын з Більба нарэшце знайшлі рэшту кампаніі ды павыцягвалі вонкі. Бедны таўстун Бамбур ці тое спаў, ці згубіў прытомнасць, Доры, Норы, Оры, Ойн ды Глойн амаль патанулі і былі ледзь жывыя. Іх давялося несці аднаго за адным на бераг ды класці шэрагам — ачуняць.

— Добра! — сказаў Торын. — Нарэшце дзякуючы шчаслівай нашай зорцы ды спадару Торбінсу дабраліся. Упэўнены, спадар Торбінс, безумоўна, заслужыў найвялікшую падзяку, хоць я быў бы больш удзячны за болын камфортны спосаб перамяшчэння. Але — усе мы зноў найбольш шчыра да вашых паслуг, спадар Торбінс. Безумоўна, пачуццё ўдзячнасці яшчэ глыбей кране нашы сэрцы, калі мы падсілкуемся ды як след адпачнем. А да таго — што ж цяпер будзем рабіць?

— Мая прапанова — Азёрны Горад, — сказаў Більба. — Што яшчэ?

Вядома, нічога іншага немагчыма было прапанаваць, таму, пакінуўшы астатніх, Торын з хобітам ды Філі з Кілі пашыбавалі ўздоўж берага да вялікага моста. Уваход на яго вартавалі, але не надта пільна, бо ўжо даўно асаблівай асцярожнасці не патра-бавалася. 3 Ляснымі эльфамі сябравалі, хіба што з рачнымі тролямі здараліся сутычкі. Іншыя жыхары Поўначы былі дзесьці далёка, а значыць, іх амаль і не было. Некаторыя з гарадской моладзі нават уголас аспрэчвалі існаванне цмока ды смяяліся з сівабародых старых, якія сцвярджалі, што на свае вочы бачылі ў маладосці ягоныя палёты. Нядзіўна, што вартавыя пілі ды рага-талі, седзячы каля вогнішча ў сваёй халупе, ды не чулі ні шуму, які нарабілі гномы з хобітам, адчыняючы бочкі, ані крокаў. Здзіўленне вартавых было непамерным, калі Торын Дубатарч выступіў з-за дзвярэй.

— Хто такі і чаго жадаеш? — закрычалі яны, ускочыўшы ды намагаючыся схапіцца за зброю.

— Торын, сын Трэйна, сына Трора, Караля-Пад-Гарой! — сказаў гном уголас, і выглядаў ён у гэты момант адпаведна, нягледзячы на падраную вопратку да запэцканы капялюш. Золата блішчэла на ягонай шыі і запясцях, з-пад капелюша пазіралі глыбокія цёмныя вочы.

— Я вярнуўся. Я жадаю бачыць Гаспадара вашага гораду!

Мітусня пачалася неверагодная. Некаторыя з дурасці нават за дзверы павыскоквалі, быццам на самай справе чакалі, што Гара ўночы засвеціцца золатам, і ўся азёрная вада пажаўцее ў гэтае самае імгненне. Але наперад крочыў ачольца варты.

— Хто гэта такія? — спытаў ён, паказаўшы на Філі з Кілі і хобіта.

— Сыны дачкі майго бацькі, — адказаў Торын. — Філі і Кілі, нашчадкі Д'юрына, і спадар Торбінс, які падарожнічае разам з намі з Захаду.

— Калі вы прыйшлі з мірам, пакладзіце вашу зброю! — сказаў ачольца.

— Мы бяззбройныя, — сказаў Торын, і гэта была праўда, бо нажы і вялікі меч Оркрыст у іх забралі Лясныя эльфы. Більба меў свой кароткі меч, як і звычайна, схаваны, але нічога пра яго не сказаў.

— Зброя нам не патрэбная, бо мы вяртаемся забраць сваё, як і было прадказана са старадаўніх часоў. Ды мы і не змаглі б змагацца супраць такой колькасці ваяроў. Правядзіце нас да свайго Бурмістра!

— Ён балюе, — сказаў капітан.

— Тым больш прычынаў прывесці нас да яго, — раптам ублытаўся Філі, які пачаў страчваць цярплівасць ад усіх гэтых добрых манераў. — Мы стомленыя і згаладалыя пасля доўгага падарожжа, таварышы нашы хворыя. Давайце паспяшаемся і не будзем дарма губляць словы, альбо ваш Бурмістр, магчыма, скажа вам што-небудзь не надта прыемнае.

— Тады хадзем за мной, — сказаў ачольца, і з шасцю людзьмі павёў іх па мосце праз браму да кірмашовай плошчы. Тое была шырокая круглая прастора спакойнай вады, да якой з доўгіх масткоў спускалася безліч лесвіцаў і прыступак. Вакол на высокіх палях былі пабудаваныя вялізныя дамы. Адзін з іх ззяў мноствам агнёў, адтуль чуліся вясёлыя, святочныя галасы. Варта з хобітам і гномамі ўвайшлі ў дзверы і сталі, міргаючы, перад доўгімі сталамі з вялікай колькасцю народу за імі.

— Я — Торын, сын Трэйна, сына Трора, Караля-Пад-Гарой! Я вярнуўся! — закрычаў Торын уголас адразу ад дзвярэй, не паспеў ачольца і слова вымавіць.

Усе паўскоквалі. Бурмістр выскачыў са сваёй шыкоўнай фатэлі. Але ніхто не быў больш здзіўлены за эльфаў-плытагонаў, якія (бо ж былі асобамі не найвышэйшага статусу) сядзелі за ніжнім сталом у дальнім куце залі. Рушыўшы наперад, да Бур-містрава стала, яны закрычалі:

— Гэта вязні нашага караля, гномы-бадзягі, якія не здолелі нават пра сябе як належыць распавесці, шнарылі па лесе да турбавалі наш народ!

— Ці так гэта? — спытаў Бурмістр. На самай справе, ён палічыў тое значна больш падобным да праўды, чым вяртанне Караля-Пад-Гарой — нават калі такая асоба і існавала.

— Праўда, што людзі Караля эльфаў злаўмысна напалі на нас, без усялякай рацыі ўзялі ў палон, калі мы падарожылі да сваёй уласнай зямлі, — адказаў Торын. — Але ні замкі, ні краты не спыняць вяртання, якое было прадказанае з даўнейшых часоў. Азёрны Горад не належыць да каралеўства эльфаў. Я размаўляю з Бурмістрам гораду, не з плытагонамі чужога караля.

Гаспадар відавочназахістаўся і зірнуў навокал. Кароль эльфаў быў надта моцнай асобай у гэтых мясцінах, сварыцца з ім Бурмістр не жадаў і пра старыя песні асабліва не думаў, тур-буючыся больш пра гандаль ды падаткі, пра грузы ды золата — таму менавіта ён і атрымаў сваю ўладу. Астатнія, аднак, думалі інакш, і таму справа вырашылася без Бургамістра. Са святочнай залі звесткі разляцеліся па горадзе нібы пажар. Людзі крычалі радасна і ў залі, і за ёй. Па мастках затупацела мноства ног. Не-каторыя людзі заспявалі ўрыўкі старых песень пра вяртанне Караля-Пад-Гарой. Тое, што вярнуўся не сам Трор, аягоны ўнук, нікога не турбавала. Астатнія падхапілі песню і над возерам пакацілася гучна і зычна:

Вось так і спявалі, ці крыху не так, але вельмі падобна, спявалі шмат, і крыкаў была досыць, і гралі арфы са скрыпкамі. Сапраў-ды, такога кагалу ды ўзбуджэння не памяталі нават старэйшыя дзяды. Лясныя эльфы самі вельмі здзівіліся і амаль напужаліся. Бо не ведалі, якім чынам уцёк Торын, і пачалі падазраваць, што іх кароль, верагодна, зрабіў сур'ёзную памылку. Што да Бурмістра, ён не бачыў нічога лепшага, як скарыцца агульнаму настрою (на пэўны час, ва ўсялякім разе) і прыкінуцца, быццам паверыў Торынавым словам. Так што ён саступіў сваё вялізнае крэсла Торыну і пасадзіў побач, на ганаровыя месцы Філі з Кілі. Нават Більба далі добрае месца за самым ганаровым сталом, не пытаючыся, хто ён і адкуль, хоць аніякія песні не ўзгадвалі яго ні на каліва.

Хутка прынеслі ў горад астатніх гномаў. Выбух энтузіязму быў надзвычайны. Гномаў лячылі, кармілі, абыходзіліся ды насіліся з імі самым, трэба сказаць, ласкавым ды прыемным чынам. Торыну з кампаніяй выдзелілі вялікі дом, далі да іх паслуг чоўны і весляроў, вакол дома ўвесь дзень сядзеў натоўп народу ды спяваў песні, а калі хто-небудзь з гномаў хоць нос свой высоўваў, усе наўзахваткі крычалі вітанні.

Некаторыя песні былі старыя, некаторыя ж відавочна новыя, і ў іх з упэўненасцю сцвярджалася пра хуткую смерць цмока і пра караваны з каштоўнымі падарункамі, што пацягнуцца ўніз па рацэ да гораду. Гэтыя песні паходзілі менавіта ад Бурмістра і гномам падабаліся не надта. Але ўсё ж скардзіцца не было на што, і гномы хутка ад'еліся ды ўзмацнелі. I сапраўды, за тыдзень яны адпачылі, апрануліся зноў у файныя вопраткі ўласных колераў, дагледзелі ды прычасалі бароды і крочылі паважна, як і належыць спадарожнікам Караля-Пад-Гарой. А сам Торын выглядаў ды паводзіў сябе так, быццам даўно вярнуў сваё каралеўства, а цмока пашаткаваў рыхтык качан капусты.

I, як і казаў Торын, гномавы добрыя пачуцці да маленькага хобіта раслі з кожным днём. Ніхто больш не скардзіўся ды не буркацеў. Пілі за ягонае здароў'е, шіяскалі яго па спіне, насіліся з ім быццам з маляванай торбай. I добра, бо сам ён не адчуваў сябе такім ўжо развясёлым. Як выглядае Гара, ён не забыўся, і пра цмока таксама, і, да таго ж, яго даймала жудасная прастуда. Тры дні ён чхаў ды кашляў і не мог нікуды выйсці, і нават пасля таго на банкетах усе ягоныя прамовы абмяжоўваліся словамі: «Дгакуй фам фяліхі».

Тым часам эльфы-плытагоны вярнуліся да Лясной Ракі з грузам і навінамі, і каралеўскі палац заварушыўся ад мітусні ды ўзбуджэння. Я так і не даведаўся, што здарылася з дамараднікам ды ачольцам варты. Зразумела, ніхто нічога не казаў пра ключы ці бочкі, пакуль гномы заставаліся ў Азёрным Горадзе, а Більба, маючы добры розум, нябачным у горадзе не рабіўся. Хоць і здаецца мне, шмат пра што эльфы здагадаліся. Аднак, бясспрэчна, спадар Торбінс застаўся таямніцай. У любым выпадку, кароль цяпер ведаў намеры гномаў, ці так здавалася яму, і ён сказаў сабе: «Ну добра! Праз Ліхалессе аніякія скарбы без майго дазволу не пройдуць. А здаецца мне, скончыцца гэта для гномаў блага, і заслужылі яны менавіта гэткае». Ні ў ніякім разе кароль не паверыў у здольнасці гномаў біцца ды забіваць цмокаў, падобных да Драка. Таму моцна падазраваў, што гномы паспрабуюць узлом ці нешта падобнае (што і паказвае, які ён быў мудры эльф, значна мудрэйшы за гарадскіх людзей, хоць і памыліўся трохі ў рэшце рэшт, як мы пабачым). Кароль выслаў шпіёнаў назіраць за берагамі возера так далёка ў напрамку гары, як мог, і стаў чакаць.

Пасля двух тыдняў Торын задумаўся пра ад'езд. Пакуль энтузіязм у горадзе яшчэ не зусім згас, трэба было паклапаціцца пра дапамогу. Ён размаўляў з Бурмістрам і ягонымі дарадцамі і сказаў, што хутка з кампаніяй скіруецца да Гары.

Тады ўпершыню Бурмістр здзівіўся і нават крыху напалохаўся і падумаў, ці не на самай справе Торын — нашчадак старажытных каралёў. Ён і ўявіць не мог, што гномы адважацца падысці да Драка, бо лічыў, што яны гультаі-ашуканцы, падман іх праз пэўны час абавязкова высветліцца, і іх з ганьбай пагоняць з гораду. Ён памыляўся. Зразумела, Торын быў сапраўдны нашчадак Караля-Пад-Гарой, а на што толькі не адважыцца гном, каб адпомсціць ці вярнуць маёмасць?

Але ж Бурмістр не шкадаваў, што дазволіў гномам проста так пакінуць горад. Утрыманне іх дорага абыходзілася, з імі ўсё гарадское жыццё ператварылася ў штодзённае свята, а справы сталі. «Няхай ідуць, турбуюць Цмока, і пабачым, як ён іх прыме!» — так падумаў. А вось што ён сказаў:

— Зразумела, о Торын, сын Трэйна, сына Трора! Вы павінны патрабаваць сваё! Час, які быў прадказаны ў старажытнасці, надышоў. Мы дапаможам, як толькі здолеем, і верым у вашу ўдзячнасць за дапамогу, калі ваша каралеўства будзе зноў вашым.

Вось так познім восеньскім днём, калі вецер зрабіўся іль-дзяным і густа сыпалася лісце з дрэваў, тры вялікія чоўны пакінулі Азёрны Горад. Яны везлі весляроў, гномаў, спадара Торбінса і шматлікія прыпасы ды рыштунак. Коней і пош адправілі па беразе, вакол возера, дамовіўшыся пра сустрэчу ў пэўным месцы. Бурмістр са сваімі дарадцамі развіталіся з кампаніяй на прыступках вялікай лесвіцы, якая спускалася ад ганка гарадской управы да вады. На мастках і з вокнаў спявалі людзі. Пляснулі па вадзе белыя вёслы, і кампанія скіравалася па возеры на поўнач, у апошнюю частку свайго доўгага падарожжа. I толькі Більба, адзіны з усіх, быў рашуча і грунтоўна нешчаслівы.