Хобіт, або вандроўка туды і назад

Частка 1 НЕЧАКАНАЯ ВЕЧАРЫНКА

Была ў зямлі дзірка, але ж не проста дзірка, а нара, І жыў у ёй хобіт. I была гэта не сырая, цёмная ды брудная нара, дзе са сцен тырчаць чарвякі ды патыхае цвіллю, і не сухая зямлянка, дзе сыплецца пясок, няма на што сесці ды няма чаго з'есці, а нара хобіта, а значыць — нара ўтульная і вельмі добра ўладка-ваная. Дзверы ў нару былі круглыя, як ілюмінатар, пафарбаваныя ў зялёны колер, з бліскучай меднай ручкай у самай сярэдзіне. Адчыняліся дзверы ў доўгую, падобную да тунеля залю, вельмі зручную залю, нядымную ды прасторную, з шаляванымі сценамі, з паркетам і дыванамі на падлозе, з паліраванымі крэсламі і безліччу цвічкоў для капелюшоў ды паліто — хобіт любіў гасцей. Заля-тунель вілася і вілася, ідучы ў глыб пагорка — Стромы, як яго называлі людзі на шмат вёрстаў навокал. I было ў гэтым тунелі мноства маленькіх круглых дзверак, спачатку з аднаго боку, потым з другога. Хобіту не падабалася падымацца ды спускацца па лесвіцах, і таму ўсё было амаль на адным узроўні: спальні, прыбіральні, каморы, кладоўкі для ежы (вялікая колькасць!), шафы (хобіт меў цэлыя пакоі для адзення), кухні і гасцёўні, усё пад бокам, блізка. Найлепшыя пакоі былі леваруч ад уваходу. Толькі яны мелі невялікія круглыя вокны, што паглядалі на сад, і за ім на схіле пагорка — луг да ракі.

Быў хобіт вельмі заможны і меў прозвішча Торбінс. Жылі Торбінсы ў наваколлі Стромы з часоў пракавечных, карысталіся вялікай павагай (не толькі за тое, што болыласць з іх былі за-можныя, а яшчэ за тое, што мелі адметна спакойны характар). Ніколі Торбінсы не траплялі ні ў якія прыгоды ды авантуры, не рабілі нечаканага ды дзіўнага, наагул, можна было загадзя ведаць, што адкажа той ці іншы Торбінс на любое пытанне, і таму не турбавацца з запытаннямі. Наша гісторыя пра тое, як Торбінс трапіў-такі ў авантуру, дзе рабіў ды казаў рэчы цалкам нечаканыя. Напэўна, пашану суседзяў ён трохі страціў, але ж прыдбаў… вы пабачыце, што ж ён набыў у рэшце рэшт.

Маці нашага хобіта… пачакайце — ці ведаеце вы, што ж такое хобіты? Здаецца мне, трэба прамовіць колькі словаў пра хобітаў, тым больш што цяпер іх сустрэнеш не часта, ды і пазбягаюць яны Даўгалыгіх (так яны нас клічуць). Хобіты ёсць і былі малым народцам, нам па пояс, менш нават за барадатых гномаў. У саміх хобітаў бародаў няма. Няма ў іх амаль нічога чароўнага, ну. магчыма, за выключэннем майстэрства хутка і надзейна хавацца, калі даўгалыгія тапатуны (накшталт нас з вамі) рухаюцца, быццам статак сланоў, і шуму робяць на ўсё наваколле. Хобіты звычайна таўставатыя, апратку любяць яркіх колераў (пераважна жоўтага і зялёнага), абуткам не карыстаюцца, бо падэшвы ў іх шорсткія, а ногі зараслі густым кучаравым валоссем — як на галовах. Яны маюць спрытныя пальцы, дабрадушныя твары і добра, як той казаў, ад пуза рагочуць, асабліва пасля абеду, які ў іх звычайна па два разы на дзень (калі атрымліваецца). Цяпер, здаецца мне, вы ведаеце дастаткова, і можна ісці далей. Дык вось, маці нашага хобіта — Більба Торбінса, вядома, была знакамітая Беладона Хват — адна з трох выдатных дачок Старога Хвата, старэйшыны хобітаў, якія жылі за Вадой-ля-Стромы (такую назву мела маленькая рачулка, што цякла каля Стромы). Часцяком казалі (вядома, у іншых сем'ях), што аднойчы адзін з Хватаў узяў сабе жонку з чароўнага народу. Зразумела, гэта лухта, але ж і сапраўды было нешта не зусім хобіцкае ў Хватах, і час ад часу хто-небудзь з гэтай сямейкі скіроўваўся вандраваць ды шукаць прыгодаў. Шукальнік прыгодаў звычайна знікаў, сям'я старалася справу прыцішыць ды замоўчаць. Але ж факг заставаўся фактам — Хваты былі паважаныя менш за Торбінсаў, хоць і значна багацейшыя.

I не тое, каб Беладона Хват трапляла ў якія-кольвек прыгоды пасля таго, як зрабілася жонкай Банга Торбінса. Банга Торбінс (бацька Більба) пабудаваў для яе (і часткова за яе грошы) самую раскошную нару, якую толькі можна было знайсці ля Стромы, ў ваколіцах Стромы і за Вадой-ля-Стромы, і жылі яны ў гэтай нары да скону дзён сваіх. Аднак жа магчыма, што Більба, які выглядам ды паводзінамі быў дакладнай копіяй свайго саліднага паважанага бацькі, атрымаў каліва дзівосаў з Хватавага боку, якое толькі чакала часу, каб вырасці ды праявіць сябе. Час не прыходзіў, пакуль Більба не стаў дарослым ды не дажыў амаль што да пяцідзесяці гадоў, якія прайшлі ў цудоўнай нары (я апісаў яе для вас), і нікуды рухацца не збіраўся.

Аднак жа нейкім цудам аднойчы дзівоснай раніцай шмат часу таму, калі свет быў менш шумны і больш зялёны, калі хобіты былі ў шматлікасці ды росквіце, а Більба Торбінс стаяў на ганку ды смактаў неверагодных памераў драўляную люльку, якая даставала амаль да пальцаў на нагах (поўсць на іх была ахайна прычасаная), — прыйшоў Гэндальф. Гэндальф! Калі б вы толькі ведалі чвэрць таго, што чуў пра яго я, а я чуў толькі малую частку таго, што пра яго варта было б чуць, вы б адразу падрыхтаваліся да любых надзвычайных падзеяў. Прыгоды ды цуды здараліся ў любым месцы, дзе ён знаходзіўся, самым неверагодным чынам. Не быў ён каля Стромы даўным-даўно, напэўна, ажно з часоў смерці Старога Хвата, і хобіты ўжо паспелі забыцца, як ён выглядае. Жыў ён далёка адсюль, недзе за Вадой-ля-Стромы, займаўся нейкімі сваімі таямнічымі справамі з дзён, калі ўсе дарослыя цяпер хобіты яшчэ ў калысках ляжалі.

Але ж бесклапотны Більба бачыў гэтай раніцай толькі старога чалавека з посахам. Чалавек меў высокі, з вострым верхам блакітны капялюш, доўгі шэры плашч, срэбнага колеру шалік, паверх якога вісела доўгая, ніжэй за пояс, сівая барада, а таксама вялізныя чорныя боты.

— Добры дзень, — сказаў Більба, таму што дзень і насамрэч быў добры. Ззяла сонца, маладая сакавітая трава зіхацела, нібы смарагд. Аднак Гэндальф запытальна зірнуў на хобіта з-пад доўгіх густых броваў, якія былі ледзь не даўжэй за крысо капелюша.

— Што гэта значыць? — спытаў ён. — Ты жадаеш мне добрага дня? Ці, магчыма, паведамляеш, што дзень добры, хачу я таго ці не, альбо ты адчуваеш сябе добра гэтым днём, альбо зычыш дню быць добрым?

— Усё разам, — сказаў Більба, — дзень сапраўды вельмі добры, асабліва для люлькі тытуньку па-за дзвярыма хаты. Калі маеце люльку, сядайце, пачастую вас тытунём. Куды спяшацца, увесь дзень наперадзе.

I Більба сеў на ўслончык пры дзвярах, закінуў нагу за нагу ды выпусціў цудоўнае шэрае кольца дыму, якое роўненька ўзнялося ды паплыло за Строму.

— Нядрэнна, — сказаў Гэндальф, — але ж я не маю часу пускаць дым гэтай раніцай. Я шукаю асобу для прыгоды, што збіраюся хутка пачаць, а героя адшукаць нялёгка.

— Вядома — у нашых краях! Мы — народ спакойны, просты, аніякія авантуры ды прыгоды нам не патрэбныя. На другі абед з-за іх можна спазніцца, калі не горш! Не ведаю, што людзі знаходзяць у авантурах? — прамовіў наш Більба, сунуў пальцы за шлейкі ды выпусціў яшчэ адно, нават большае кольца дыму.

Потым ён дастаў сваю ранішнюю пошту і пачаў чытаць, быццам побач і не было Гэндальфа. Хобіт ужо вырашыў, што Гэндальф — не тая асоба, з якой ён хацеў бы мець справу, і чакаў, каб той хутчэй сышоў. Аднак стары не крануўся з месца. Ён стаяў, абапёршыся на посах, і моўчкі паглядаў на Більба, пакуль той не адчуў сябе крыху няёмка і нават пакрыўджана.

— Добры дзень! — сказаў ён у рэшце рэшт. — Нам тут не патрэбныя аніякія прыгоды, вялікі дзякуй! Папытайцеся за Стромай ці, магчыма, за Вадой-ля-Стромы.

Гэтым наш хобіт хацеў давесці, што гутарка скончылася.

— Колькі ж гатункаў у твайго «добрага дня»! — сказаў Гэндальф. — Зараз, напрыклад, гэта значыць, што мне лепей сысці, і тым лепей, чым хутчэй.

— Не, не, не, шаноўны пане, што вы! Але ж я не ведаю вашага прозвішча…

— Так, так, шаноўны пане! Але ж я ведаю тваё, спадар Більба Торбінс! Як і ты маё, хоць і не памятаеш, што яно належыць мне! Я — Гэндальф, і Гэндальф — гэта я! Уявіць сабе, што дажыву да часу, калі сын Беладоны Хват будзе адчапляцца ад мяне «добрым днём», быццам я гузікі прадаю!

— Гэндальф! Гэндальф! Бацюхны! Той самы вандроўны чараўнік, які даў Старому Хвату пару цудоўных дыямантавых спражак, якія самі сабою зашчапляліся і не расшпільваліся, пакуль ім не загадаеш! Той самы, які заўсёды распавядаў такія цудоўныя гісторыі пра цмокаў, гоблінаў ды веліканаў, пра ўратаваных прынцэс ды нечаканае шчасце сыноў бедных удоваў! Той самы, хто ствараў такія незвычайныя феерверкі! Я памятаю іх! Яны ўзнімаліся, як вялізныя лілеі, львіны зеў ды гіяцынты! Магчыма, вы ўжо адзначылі, што Більба быў не такой празаічнай натурай, якой лічыў сябе, і што яму вельмі падабаліся кветкі.

Няўжо той самы Гэндальф, з-за якога такая колькасць добрых хлапцоў і дзяўчат сышлі невядома куды, шукаючы дурных прыгодаў! Абы-якіх — ад лазання па дрэвах да вандровак у пазаэльфаўскія краіны! Свет мой родны, і было жыццё ў той час … я меў на ўвазе, здольныя ж вы былі паставіць усё ў нашых мясцінах з ног на галаву. Прашу прабачэння, я і падумаць не мог, што вы яшчэ… пры справах.

— Дзе ж мне яшчэ быць? — сказаў чараўнік. — Аднак жа, прыемна чуць, што пра цябе нешта памятаюць. У рэшце рэшт, мае феерверкі табе спадабаліся, і ты не зусім безнадзейны. Таму дзеля твайго дзеда Старога Хвата ды небаракі Беладоны, я дам табе, чаго просіш.

— Прашу прабачэння, але ж я нічога ў вас не прасіў!

— Прасіў! Цяпер ужо двойчы. Маё прабачэнне. Я табе яго даю. Больш за тое — я нават далучу цябе да сваёй прыгоды. Цікава для мяне, карысна для цябе — дый прыбыткова, калі дажывеш да канца.

— Прабачце! Не жадаю я прыгодаў, дзякуй вялікі! Не сёння! Добры дзень вам! Але ж заходзьце на гарбату, калі ласка, у любы час, нават заўтра. Чаму не заўтра? Заходзьце, калі ласка! Да пабачэння!

3 гэтымі словамі хобіт павярнуўся, скочыў у свае круглыя зялёныя дзверы ды зачыніў так хутка, як толькі адважыўся, адно каб не пакрыўдзіць госця. Усё ж чараўнікі — гэта чараўнікі…

«I чаму я выдумаў запрасіць яго на гарбату», — казаў сабе Більба, ідучы ў кладоўку. Ён толькі паснедаў, але ж пасля такіх размоваў падсілкавацца кексам-другім ды глынуць чаго-небудзь не зашкодзіла б.

А Гэндальф тым часам спакойна стаяў сабе за дзвярыма ды пасмейваўся ў бараду. Праз нейкі час ён зрабіў крок бліжэй да Більбавых цудоўных зялёных дзвярэй ды канчаром посаха надрапаў нейкі незразумелы знак. Потым рушыў прэч якраз, калі Більба скончыў сняданак і палічыў, што ад прыгодаў ён адмовіўся вельмі ўдала.

Назаўтра Більба амаль што забыўся на Гэндальфа. Памяць ён меў не вельмі добрую і мусіў рабіць нататкі ў сваёй Кніжцы Сустрэчаў ды Наведванняў, напрыклад: «Гэндальф. Гарбата ў сераду». Але ж учора ён перахваляваўся ды забыўся зрабіць адзнаку.

Якраз блізу пятай гадзіны ад дзвярэй раптам пачуўся пранізлівы звон — і тут хобіт узгадаў! Ён хуценька паставіў чайнік на пліту, выхапіў з шафы яшчэ кубачак ды сподак і пабег да дзвярэй.

«Прашу прабачэння, што прымусіў вас чакаць», — збіраўся сказаць Більба, але ж убачыў, што перад ім зусім не Гэндальф. А быў перад ім гном з блакітнай барадой, засунутай пад залаты пояс, і з вельмі зыркімі вачыма пад цёмна-зялёным капелюшом. Як толькі дзверы адчыніліся, ён рушыў у нару, быццам чакалі менавіта яго.

Ён павесіў свой плашч з капелюшом на бліжэйшы цвічок і сказаў: «Двалін, ваш пакорлівы служка», — і нізка пакланіўся.

— Більба Торбінс, да вашых паслуг, — сказаў хобіт, занадта здзіўлены, каб задаваць пытанні. Калі маўчанне ўжо паспела зрабіцца няёмкім, ён нарэшце дадаў: «Я як раз збіраўся піць гарбату, запрашаю вас, пачастуйцеся разам са мной». Прагучала гэта не вельмі шчыра, але ж паспрабуйце самі ўявіць у сваёй хаце незнаёмага гнома, які з'явіўся без запрашэння, а ў дадатак павешаў рэчы на цвічок, не турбуючыся і словам тлумачэння.

Прабылі яны за сталом нядоўга, па сутнасці, толькі дабраліся да трэцяга кекса, калі ў дзверы зазванілі яшчэ гучней.

— Прашу прабачэння, — сказаў хобіт і рушыў да дзвярэй, — «дык вось вы нарэшце!» — хацеў ён сказаць Гэндальфу. Аднак жа гэта зноў быў не Гэндальф. Замест яго на ганку стаяў вельмі стары на выгляд гном з белай барадой і чырвоным капелюшом, і ён, як толькі дзверы адчыніліся, таксама зайшоў у нару, быццам запрошаны.

— Бачу, яны ўжо пачалі збірацца, — сказаў ён, зірнуўшы на зялёны капялюш Дваліна. I павесіў свой чырвоны побач. «Балін, да вашых паслугаў», — дадаў ён, прыціснуўшы руку да грудзей.

— Дзякуй, — ледзь вымавіў Більба. Вядома, сказаць «дзякуй» было не зусім правільна, аднак жа словы «яны ўжо пачалі збірацца» адбіліся на хобіце дрэнна. Гасцей ён любіў, але ж любіў яшчэ і ведаць, хто яны такія, і лічыў за лепшае запрашаць іх сам. Заварушылася ў ім непрыемнае падазрэнне, што кексаў можа не хапіць, і тады ён — Більба ведаў свае абавязкі гаспадара, якімі б цяжкімі яны ні былі, — ён павінен будзе абысціся без кекса.

— Заходзьце, далучайцеся да нас, пачастуйцеся гарбатай, — нарэшце здолеў вымавіць ён, глыбока ўздыхнуўшы.

— Трошкі піва падыдзе мне лепш, калі вам не ўсё роўна, добры мой спадар, — сказаў белабароды Балін, — аднак жа я таксама згодзен і на кекс — са сланечнікам, калі ёсць.

— Мноства! — адказаў, здзівіўшы сам сябе, Більба. Потым ён, здзіўляючыся далей, знайшоў сябе на лесвіцы па дарозе ў камору, дзе напоўніў півам куфель, ды ў кладоўцы, дзе ляжалі два цудоўныя круглыя кексы з семкамі, якія спёк апоўдні, каб падсілкавацца пасля вячэры.

Калі Більба вярнуўся, Балін і Двалін размаўлялі за сталом як старыя сябры (на самай справе, яны былі родныя браты). Більба плюхнуў піва і кексы на стол перад імі, і тут зноў моцна зазванілі ў дзверы, а потым яшчэ і яшчэ.

«На гэты раз дакладна Гэндальф», — падумаў хобіт, спя-шаючыся да дзвярэй. Але ж не. З'явіліся яшчэ два гномы, абодва з блакітнымі капелюшамі, срэбнымі паясамі ды жоўтымі бародамі, і кожны з іх нёс мех з інструментамі ды рыдлёўку. Яны таксама зайшлі ў нару, як толькі дзверы адчыніліся, — Більба ўжо амаль не здзівіўся.

— Што я магу для вас зрабіць, шаноўныя гномы? — спытаў ён.

— Кілі да вашых паслуг, — сказаў адзін з іх. — I Філі, — дадаў другі, і яны, зняўшы капелюшы, пакланіліся.

— Більба, пакорлівы служка ваш і вашай сям'і, — адказаў Більба, нарэшце ўспомніўшы пра ветлівасць.

— Я бачу, Балін і Двалін ужо тут, — сказаў Кілі. — Пойдзем жа і мы да натоўпу.

«Натоўпу! — падумаў спадар Торбінс. — Не падабаецца мне, як гэта гучыць. Лепш сесці спакойна, абмеркаваць усё хвілінку-другую, ды глынуць чаго-небудзь». Глынуць ён паспеў толькі раз, у кутку, калі чатыры гномы паселі за стол ды завялі гутарку пра шахты, золата ды непрыемнасці з гоблінамі, пачварствы цмокаў і яшчэ пра мноства рэчаў, якія ён не разумеў, дый разумець не жадаў, бо занадта патыхала ад іх прыгодамі. I тут «дзінь-дзень-бум-дзень» — дзвярны званочак загучаў зноў, быццам нейкае шкадлівае хабіцяня спрабавала адарваць яго цалкам.

— Нехта за дзвярыма, — сказаў хобіт, міргаючы.

— Чацвёра, мяркуючы па звоне, — сказаў Філі, — мы бачылі, яны ішлі следам за намі.

Небарака хобіт сеў на крэсліца ў залі, падпёршы галаву рукамі, і ціха спытаў сябе, за што ж гэта яму такое, і што робіцца, і што будзе рабіцца, і ці застануцца яны ўсе да вячэры. Потым званочак зазваніў наймацней, і хобіту давялося падбегчы да дзвярэй. За імі стаялі не чацвёра — ПЯЦЁРА! Звалі іх Доры, Норы, Оры, Ойн ды Глойн, і вельмі хутка два фіялетавыя, шэры, руды і белы капелюшы віселі на цвічках, а гномы, засунуўшы шырокія далоні за залатыя і срэбныя паясы, рашуча крочылі да астатніх. Атрымаўся амаль натоўп. Нехта патрабаваў элю, нехта портэру, адзін — кавы, і ўсе разам — кексаў, так што хобіт нейкі час быў цалкам заняты.

Вялікі гарлач з кавай якраз паставілі на агмень, ды кексы паспелі скончыцца, і гаомы ўжо прыняліся за булкі з масяам, калі пачуўся вельмі моцны грукат. Нехта не званіў, а калаціў па цудоўных зялёных хобітавых дзвярах. Тарабаніў на ўсю моц палкай!

Більба кінуўся да дзвярэй, вельмі раззлаваны, цалкам ашалелы ды збіты з тропу — такой непрыемнай серады ён і прыгадаць не мог. Хобіт штуршком адчыніў дзверы, і ўсе разам паваліліся ў нару адзін на аднаго. Ззаду стаяў Гэндальф, абапёршыся на свой посах, і рагатаў. Ён зрабіў здаравенную вышчарбіну на некалі цудоўных дзвярах, а разам і дашчэнту знішчыў таямнічы знак, які паставіў на іх учорашняй раніцай.

— Асцярожна, асцярожна, — сказаў ён, — не зусім гэта падобна да цябе, прымусіць сяброў чакаць на ганку, а потым адчыніць дзверы, быццам пастку! Дазволь мне прадставіць табе Біфура, Бафура, Бамбура і, асабліва, Торына!

— Да вашых паслуг! — сказалі Біфур, Бафур і Бамбур, стаўшы ў шэраг.

Потым яны павесілі на цвічкі два жоўтыя капелюшы і светла-зялёны, а таксама нябесна-блакітны з доўгім срэбным кутасом. Апошні належаў Торыну, дужа паважнаму гному, па праўдзе, нікому іншаму, як самому знакамітаму Торыну Дубатарчу. Ён зусім не быў задаволены тым, што на яго пападалі астатнія гномы, асабліва непрыстойна тоўсты ды цяжкі Бафур. Торын і паводзіў сябе надта паважна, і нічога не казаў пра «паслугі», але ж бедны спадар Торбінс столькіразоў паўтарыў «прашу прабачэння», што, нарэшце, гном прабурчаў: «не варта клопату», і скончыў крыўдзіцца.

— Ну, цяпер усе на месцы, — сказаў Гэндальф, зірнуўшы на шэраг з трынаццаці капелюшоў — найлепшых святочных капелюшоў — і свой побач з імі. — Добрая кампанія! Спадзяюся, для тых, хто спазніўся, тут знойдзецца што-кольвечы пад-сілкавацца ды выпіць! Што гэта? Гарбата? Не, дзякуй вялікі. Мне крыху чырвонага вінца, калі ласка.

— I мне, — сказаў Торын.

— Ды малінавага сочыва, ды пірог з яблыкамі, — сказаў Біфур.

— Ды пірог з вантрабянкай, ды сыр, — сказаў Бафур.

— Ды пірог са свінінай, ды салату, — сказаў Бамбур.

— Ды яшчэ кексаў — элю — і кавы, калі не цяжка, — закрычалі астатнія.

Калі хобіт пакульгаў да кладовак, Гэндальф крыкнуў наўздагон:

— Спадар мой ласкавы, і яечню з пары яек для мяне, калі ласка! Ды яшчэ прыхапі з сабой трохі халоднага кураняці, ды разнасолаў!

«Вы толькі паглядзіце, здаецца, яны ведаюць, што ў маіх кладоўках, лепш за мяне!» — падумаў спадар Торбінс, які адчуваў сябе зусім збянтэжана, і занепакоіўся, што найгоршая з магчымых прыгодаў здарацца з ім ужо пачала, завітаўшы проста ў хату. Калі ён, нарэшце, адшукаў усе бутэлькі, і талеркі, і нажы, і відэльцы, і кубкі, і сподкі, і лыжкі, і процьму іншых рэчаў, ён зусім задыхаўся, пачырванеў і раззлаваўся.

— А каб іх, гномаў гэтых! — сказаў ён уголас. — Не, каб прыйсці дапамагчы!

I вось — момант — у дзвярах кухні ўжо стаяць Двалін з Балінам, і Філі з Кілі за імі, і не паспеў Більба слова вымавіць, як яны падхапілі ўсе падносы і пару невялікіх столікаў у залю і накрылі зноўку.

Гэндальф сядзеў на чале стала, трынаццаць гномаў вакол яго, а Більба прысеў на крэсліца перад агменем, шчыплючы сухарык (апетыт некуды падзеўся), і спрабаваў выглядаць абыякавым, быццам усё добра і аніякіх прыгодаў тут не здараецца. Гномы елі, пілі, гутарылі. Час ішоў. Нарэшце, яны адсунулі крэслы ад стала, і Більба пайшоў збіраць талеркі ды кубкі.

— Спадзяюся, вы ўсе застанецеся вячэраць? — спытаў ён самым ветлівым, добразычлівым тонам.

— Зразумела! — сказаў Торын. — I на потым таксама. Наўрад ці да ночы здолеем скончыць справу, для пачатку нам патрэбна трохі музыкі. А зараз — прыбраць!

Тут дванаццаць гномаў — без Торына, надта ён быў паважны, таму застаўся гутарыць з Гэндальфам, — ускочылі на ногі і разам панаставілі горы посуду. Балансуючы стосікамі талерак ды кубкаў (з пляшкай на вяршыні) у кожнай руцэ, яны ўпэўнена пашыбавалі на кухню, а хобіт ледзь не пішчэў ад жаху: «Калі ласка, не трэба, я сам!» Але ж гномы ў адказ заспявалі:

Зразумела, ніякіх такіх жудасцяў яны не нарабілі, а ўсё добра прыбралі ды вычысцілі, пакуль хобіт круціўся туды і сюды па кухні, спрабуючы прасачыць, што ж яны робяць. Потым усе разам вярнуліся ў залю і пабачылі Торына: ён паклаў ногі на краты каміну і смактаў люльку. Ён выдзімаў велізарных памераў дым-ныя кольцы, і куды меўся іх накіраваць, туды яны і плылі — уверх па дымаходзе, за гадзіннік на каміне, вакол стала ці да столі, і куды б кольца не плыло, заўсёды не хапала яму хуткасці, каб уцячы ад Гэндальфа. Пых! Той выдзімаў меншае кольца дыму са сваёй кароткай глшянай люлькі, і яно праскоквала праз

Торынава кольца. Потым зелянела і вярталася да Гэндальфа, завісаючы над яго галавой. Там ужо іх вісела цэлая хмара, і ў цьмяным святле агменю выгляд Гэндальфа зрабіўся сапраўды таямнічы і чароўны. Більба ціха стаяў ды назіраў — ён любіў забаўляцца дымнымі кольцамі — і ажно пачырванеў, згадаўшы, з якім гонарам выдзімаў учора ранкам дымныя кольцы і пускаў іх па ветры за Строму.

— Зараз — музыка! — абвесціў Торын. — Нясіце інстру-менты!

Кілі і Філі рушылі да сваіх торбаў і прынеслі маленькія скрыпкі. Доры, Норы ды Оры дасталі аднекуль са сваіх світак флейты, Бамбур прыцягнуў барабан, Біфур з Бофурам таксама пайшлі і вярнуліся з кларнетамі, якія засталіся побач з ка-пелюшамі. Двалін з Балінам сказалі: «Прабачце, мы свае пакінулі на ганку!» «Захапіце і маю!» — сказаў Торын. Яны вярнуліся з віёламі, велічынёю з іх саміх, і таксама з арфай Торына, за-горнутай у зялёную тканіну. Была гэта цудоўная залатая арфа, і калі Торын крануў струны, гномы разам зайгралі так раптоўна і добра, што Більба забыўся на ўсё, быццам паплыў разам з музыкай да цьмянай зямлі над незвычайным чужым месяцам, далёка па-над Вадой, далёка-далёка ад сваёй хобіцкай нары пад Стромай.

Цемра прыйшла ў пакой цераз маленькае вакенца, што расчынялася ў схіле Стромы. Полымя ў каміне — на двары быў красавік — амаль што згасла, а гномы ўсё гралі, і цень Гэндальфа плаваў на сцяне.

Цемра запоўніла ўвесь пакой, агонь згас і згубіліся цені, але ж гномы гралі далей. I раптам, адзін за адным, яны заспявалі, глыбока і гучна, як спяваюць гномы ў нетрах сваіх старажытных пячораў. Вось урывак з іхнай песні, калі нешта можа быць падобнае да песні без музыкі:

Пасля гэтых словаў хобіт адчуў, як у ім прачынаецца любоў да прыгожых, цудоўных рэчаў, зробленых рукамі ды магіяй, любоў шалёная і раўнівая, якая заўсёды жыве ў сэрцах гномаў. I прачнулася ў ім нешта хватаўскае, ён захацеў пайсці і пабачыць вялізныя горы, пачуць, як шумяць вадаспады і вецер у соснах, даследаваць пячоры ды насіць меч замест кійка.

Ён вызірнуў у вакенца. На цёмным небе над дрэвамі высыпалі зоры. Ён падумаў пра гномавы каштоўныя камяні, што ззяюць у цемры пячораў. Раптам у лесе за Вадой пыхнула полымя — напэўна, нехта запаліў вогнішча, — і ён уявіў, як шалёныя цмокі рабуюць і спальваюць Строму і ўсё наваколле, адразу задрыжэў і ператварыўся ў ранішняга спадара Торбінса з-пад Стромы.

Хобіт устаў, уздрыгваючы ўсім целам. Ён ужо амаль што вырашыў пакіравацца быццам бы прынесці лямпу, а насамрэч збегчы ў камору ды схавацца за бочкамі, пакуль усе гномы не сыдуць. Але ж музыка раптам спынілася, і ён зразумеў, што ўсе гномы глядзяць на яго. Іх вочы блішчэлі ў цемры.

— Куды ж вы збіраецеся? — сказаў Торын так, нібы адразу здагадаўся пра хобітава «быццам».

— Як наконт… крыху святла? — сказаў хобіт.

— Нам падабаецца цемра, — сказалі разам гномы. — Цемра для цьмяных спраў! Да раніцы яшчэ шмат часу.

— Зразумела, — адказаў Більба і паспяшаўся сесці. На крэсла ён не трапіў, а сеў упоцьмах на краты каміна, зачапіўшы качаргу ды шуфлік, якія пападалі на падлогу са страшэнным грукатам.

— Цішэй! — сказаў Гэндальф. — Торын кажа! I Торын пачаў прамову.

— Гэндальф, гномы і спадар Торбінс. Мы сустрэліся ў доме нашага сябра і прыспешніка, найбольш выдатнага ды дзёрзкага хобіта — няхай ніколі не выпадзе поўсць на ягоных нагах! Хвала і пашана ягонаму віну і элю! — ён спыніўся ўдыхнуць паветра, чакаючы ветлівага адказу ад хобіта, але ж камплімент наўрад ці дайшоў да Більба, які толькі варушыў вуснамі, імкнучыся запратэставаць супраць «дзёрзкага», а найболын «прыспешніка», хаця і слова не вымавіў — такі ён быў раз'юшаны. Так што Торын працягнуў:

— Сустрэліся мы, каб абмеркаваць нашыя планы, нашыя шляхі, мэты, хітрыкі і прыстасаванні. Вельмі хутка (фактычна, перад раніцою) мы пачнем нашу доўгую вандроўку — вандроўку, з якой некаторыя з нас, а, можа, і ўсе мы (зразумела, за вы-ключэннем нашага сябра і дарадцы, найсапраўднага чараўніка Гэндальфа), магчыма не вярнуцца. Безумоўна, гэта сумна. Як я разумею, наша мэта добра вядомая нам усім. Але ж для шаноўнага спадара Торбінса, і, магчыма, для аднаго ці двух маладзейшых гномаў (не памылюся, калі назаву, напрыклад, Філі і Кілі), сітуацьы на дадзены момант можа патрабаваць дакладнага тлумачэння.

Такі ўжо ў Торына быў стыль. Ён быў паважны гном. Калі б яму дазволілі, ён бы прамаўляў такім чынам да страты пры-томнасці, не сказаўшы пры гэтым нічога новага. Аднак жа яго груба перарвалі. Небарака Більба больш ужо не мог трываць. Пры словах «магчыма не вярнуцца» ён адчуў, як знутры пакрысе паўзе, набіраючы моц, лямант. Хутка лямант прарваўся вонкі — як гудок паравоза, што вылятае з тунеля. Усе гномы ўскочылі, перакуліўшы стол. Гэндальф запаліў блакітны агеньчык на канцы свайго чароўнага посаха, і ў яго няпэўным святле відаць было беднага хобіта, які стаяў на каленях на дыванку побач з камінам і дрыжэў, як халадзец на вогнішчы. Потым хобіт зваліўся ніцма на падлогу, лямантуючы: «Маланкай забіла! Маланкай забіла!» зноў і зноў. Доўгі час толькі гэта ад яго і можна было пачуць. Так што гномы паднялі яго ды паклалі на ложак у кабінеце, паставілі побач шклянку з вадой ды вярнуліся да сваіх цьмяных спраў.

— Лёгка ўзбуджаецца, — заўважыў Гэндальф, калі яны паселі зноў, — крыху прыпадачны, але ж адзін з найлепшых, верце мне, — шалёны, як цмок, якому прыціснулі хвост дзвярыма.

Калі вы хоць аднойчы бачылі цмока, якому прыціснулі хвост дзвярыма, вы разумееце, што гэта чыста паэтычнае пераболь-шанне ў дачыненні да любога хобіта, нават да пра-пра-пра-дзядзькі Старога Хвата па мянушцы Бугай-Роў, які быў такі велізарны (для хобіта), што ездзіў на кані. Ён атакаваў армію гоблінаў з гары Грам у бітве на Зялёных Палях, і драўляным дубцом збіў галаву гоблінскага караля Гальфімбуля. Галава праляцела з сотню крокаў і патрапіла дакладненька ў трусаву нару. Такім чынам, была атрьшаная перамога і адначасова вынайдзеная гульня ў гольф.

Тым часам сціплы нашчадак Бугай-Рова ачомаўся, лежачы ў кабінеце. Пачакаўшы крыху ды глынуўшы са шклянкі, ён асцярожна падкраўся да дзвярэй залі. I вось што пачуў:

— Фу, — сказаў Глойн (ці нешта вельмі падобнае да «фу»).

— Як мяркуеце, падыдзе ён? Гэндальфу лёгка казаць, што ён шалёны, як д'ябал, але ж здарыцца з ім прыпадак, дык ён пабудзіць і цмока, і ўсіх цмокавых сваячкоў ды разам і нас загубіць. Здаецца мне, жаху ў ім гучала куды болып, чым узбуджэння. Па праўдзе кажучы, калі б не знак на дзвярах, я быў бы ўпэўнены, што мы памыліліся домам. Як толькі гэты таўстун плюхнуўся на падлогу, я адразу ж засумняваўся. Ён больш да лавачніка падобны, чым да ўзломшчыка!

Акурат у гэты момант спадар Торбінс павярнуў дзвярную ручку і ступіў у залю. Хватаўскі бок раптам узяў верх. Ён па-думаў, што абышоўся б нават без мяккага ложка і снедання, каб толькі яго палічылі шалёным. А «гэты таўстун плюхнуўся на падлогу» і на самай справе зрабіла яго амаль такім. Шмат, шмат разоў потым Більба шкадаваў аб тым, што зрабіў, ды казаў сабе: «Які ж ты дурань, Більба, сам пайшоў ва ўсё гэта ды яшчэ і дзверы за сабой зачыніў…»

— Прашу прабачэння, — сказаў ён, — я выпадкова падслухаў вашую размову. Не буду рабіць выгляд, што зразумеў, пра што вы кажаце, ці тое, што вы прыгадалі «ўзломшчыка», аднак жа магу меркаваць, што вы лічыце мяне ні на што не вартым. Добра і цудоўна! Аніякага знака на дзвярах маіх няма: іх тыдзень таму зноўку пафарбавалі — і я больш чым упэўнены, што дом вы пераблыталі. Падазраваць я гэта пачаў, ледзь убачыўшы вашыя дзіўнаватыя твары. Аднак жа лічыце, што не памыліліся. Кажыце, што мне рабіць, і я паспрабую, нават калі мне давядзецца цягнуцца ў апошнюю ўсходнюю цьмутаракань ды змагацца з паўзунамі-хобітажэрцамі. У мяне быў пра-пра-пра-пра-дзядзька, Хват Бугай-Роў, які…

— Так, так, але ж было гэта шмат часу таму, — сказаў Глойн, — а я гаварыў пра вас. Запэўніваю вас: на дзвярах вашых знак быў і якраз такі, што звычайна ўжываюць у вашай прафесіі ці ўжывалі раней. «Узломшчык жадае знайсці працу, з добрай узнагародай і цікавую», — менавіта так. Зразумела, можна сказаць «эксперт-паляўнічы кляйнотаў», калі вам не падабаецца «ўзломшчык». Некаторым не падабаецца. Для нас аднолькава. Гэндальф казаў, што тут ёсць такі, хто тэрмінова шукае працу, і што ён дамовіўся пра сустрэчу ў гэтую сераду.

— Зразумела, там быў знак, — сказаў Гэндальф, — я сам яго там пакінуў. I не проста так. Вы прасілі мяне знайсці вам чатырнаццатага ўдзельніка, і я знайшоў спадара Торбінса. Ну няхай хто-небудзь скажа, што я знайшоў не таго, ці памыліўся домам, — калі ласка, ідзіце ўтрьшаццацярых, і ўсіх вам поспехаў, якія прыпадаюць на лічбу «трынаццаць». А не — дык вяртайцеся капаць вугаль.

Ён так сувора зірнуў на Глойна, што той ажно ўціснуўся глыбей у фатэлю, а калі Більба паспрабаваў адкрыць рот, то павярнуўся і так пагаядзеў, падняўшы бровы, што хобіт аж зубамі ляснуў, спяшаючыся рот закрыць.

— Цудоўна, — сказаў Гэндальф. — Не трэба больш спра-чацца. Я выбраў спадара Торбінса, і гэтага для вас для ўсіх павінна быць дастаткова. Калі я сказаў, што ён будзе ўзломшчыкам — значыць, ён узломшчык, ці будзе ім, калі час надыдзе. У ім ёсць значна больш, чым вам здаецца, і нават больш, чым ён сам сабе уяўляе. Вы мне яшчэ скажаце «дзякуй» за яго. Цяпер жа, Більба, хлопчык, прынясі-тка лямпу, зірнем сюды!

На стале ў святле вялікай лямпы з чырвонай засняй ён разаслаў кавалак пергамену, падобны да мапы.

— Яна была зробленая тваім дзедам Трорам, Торын, — адказаў чараўнік на ўзбуджаныя пытанні гномаў. — Гэта план Гары.

— Не бачу, як гэта можа дапамагчы нам, — зірнуўшы, сказаў расчаравана Торын. — Я добра памятаю Гару і вакольныя землі. I ведаю, дзе Ліхалессе і дзе Псаваная Пустэча, у якой пладзяцца цмокі.

— Чырвоным адзначана, што на Гары — цмок, — сказаў Балін. — Якраз яго і так няцяжка знайсці, калі дабяромся.

— Адзінае, чаго вы не заўважылі — таемнага ўваходу, — сказаў чараўнік. — Бачыце вось гэтую руну на Заходнім баку і руку, якая паказвае на яе ад іншых рунаў? Так адзначаны тайны праход да Ніжніх Заляў.

— Таемным ён быў, — сказаў Торын, — ды адкуль жа нам ведаць, ці застаўся ён таемны. Стары Драк жыў там досыць часу, каб усё выведаць пра тыя пячоры.

— Магчыма — але ж ён не карыстаўся ім доўгія гады.

— Чаму?

— Таму што ён малы для яго. «Пяць лакцёў у вышыню дзверы, трое могуць ісці побач», — гаворыцца ў рунах. Драк не змог бы прапаўзці ў дзірку такой велічыні, нават калі быў малады цмок, не тое што цяпер, калі ён зжэр столькі гномаў ды людзей з даліны.

— Мне гэта здаецца вельмі вялікай дзіркай, — прапішчэў Більба, жыхар дзіркі-нары пад Стромай, які з цмокамі быў знаёмы не вельмі добра. Ён захапіўся зноў, і забыўся трымаць рот за-крытым. Ён вельмі любіў мапы, акурат тут, у залі, вісела вялізная мапа Наваколля Стромы, дзе чырвонымі чарніламі былі адзна-чаныя яго ўлюбёныя сцежкі. «Як магчыма схаваць такія вялікія дзверы ад каго любя, не кажучы ўжо пра цмока?» — спытаў ён. Не забывайцеся, ён быў усяго толькі маленькі хобіт.

— Мноствам спосабаў, — сказаў Гэндальф. — Аднак жа якім чынам схавалі гэтыя дзверы, мы не даведаемся, пакуль не дойдзем да месца. 3 таго, што я бачыў на мапе, здаецца мне, што дзверы выглядаюць у дакладнасці як схіл Гары. Звычайны гномавы метад — так?

— Так, — пацвердзіў Торын.

— Яшчэ, — працягнуў Гэндальф, — я забыўся дадаць, што разам з мапай быў і ключ, маленькі і надта цікавы. Вось! — сказаў ён і працягнуў Торыну доўгі ключык з вычварнай срэбнай бародкай. — Беражыце яго!

— Буду, — адказаў Торын і прычапіў ключык да файнага ланцуга на шыі. — Зараз справы выглядаюць не так безнадзейна. Такая навіна сапраўды добрая. Да гэтага часу мы не мелі яснай ідэі наконт таго, што ж дакладна нам рабіць. Лічылі, пойдзем на Усход так ціха ды непрыкметна, як толькі магчьша, да Доўгага Возера. А пасля таго ўжо і пачнецца…

— Пачнецца задоўга да таго, — перабіў Гэндальф, — альбо я нічога не ведаю пра дарогі на Ўсход.

— Адтуль можна ісці ўверх па рацэ Струмяніцы, — сказаў Торын, не звярнуўшы ўвагі, — і да руін Дола — гэта стары горад у дапіне, пад ценем Гары. Але нікому з нас ідэя ісці да галоўнай брамы не падабалася. Побач з ёй цячэ рака, праразаючы вялізную скалу на Поўдні Гары, з брамы часта вылятае цмок — надта часта, калі ён не здрадзіў сваім звычкам.

— Не, гэта не пойдзе, — сказаў чараўнік, — без магутнага ваяра альбо нават героя. Я паспрабаваў знайсці каго-небудзь, але ж усе яны занятыя, б'юцца адзін з адным недзе далёка, а ў наваколлі герояў — адзін-другі ды пуста. Мячы тут большай часткай тупыя, сякерамі толькі дрэвы сякуць, а цмокі надта далёка (і лічацца істотамі неверагоднымі і казачнымі). Вось чаму я параіў вам узлом — асабліва калі ўспомніў пра існаванне таемных дзвярэй. А вось і наш маленькі спадар Торбінс — наш узлом-шчык, выбраны і прызначаны ўзломшчык. Так што давайце пачнем і дамовімся пра план.

— Вельмі добра, — сказаў Торын. — Няхай наш эксперт-узломшчык прапануе нам якую ідэю ці, магчыма, план? — I ён павярнуўся з пасмешлівай ветлівасцю да Більба.

— Перш за ўсё я жадаю ведаць больш пра справу, — сказаў хобіт, адчуваючы сябе цалкам збянтэжаным — аж да дрыжыкаў у каленках, але дагэтуль па-хватаўску рашучым давесці ўсё да канца. — Я маю на ўвазе цмока, золата і ўсё іншае, і як яно туды трапіла, і каму належыць, і да таго падобнае.

— На здароўе! — сказаў Торын. — Хіба ж вы не бачылі мапы? Не чулі нашай песні? I пра што ж мы размаўлялі гадзінамі?

— Тым не менш, я жадаю, каб мне ўсё растлумачылі ясна і проста, — сказаў хобіт упарта, прымаючы дзелавіты выгляд (прызначаны ў асноўным для тых, хто спрабаваў пазычыць у яго грошай) і спрабуючы на ўсю моц выглядаць разумным і пра-фесійным, адпаведна Гэндальфавай рэкамендацыі.

— Таксама я б жадаў пачуць пра рызыку, выдаткі, час, амуніцыю і падобнае, — пад чым ён разумеў: «Што мне з гэтага будзе? I ці вярнуся я назад жывым?»

— Ну, добра, — сказаў Торын. — Шмат часу таму мая сям'я за маім дзедам Трорам была прымушаная пакінуць далёкую Поўнач і скіравалася з усім багаццем і інструментамі да вось птай гары, адзначанай на мапе. Знайшоў яе яшчэ наш далёкі продак, Трэйн Стары, але ж зараз яны капалі і часалі, і зрабілі вялікія залі і яшчэ большыя майстэрні (і ў дадатак, як я мяркую, знайшлі досыць золата і каштоўных камянёў таксама). Так ці інакш, яны атрымалі вялікае багацце, і мой дзед зноў зрабіўся Каралём-пад-Гарой і меў вялікую пашану ад людзей, якія жылі на поўдзень ад Гары і паціху распаўсюджваліся, пакуль не падабраліся пад самую Гару. У той час яны пабудавалі ў даліне каля Гары добры горад Дол. Іх каралі звычайна пасылалі па нашых кавалёў, і шчодра ўзнагароджвалі нават найменш умелых. Бацькі прасілі нас узяць іхных сыноў вучнямі і добра плацілі, асабліва правіянтам, пра які мы і не клапаціліся самі. Увогуле, той час быў для нас добры. Самыя бедныя з нас мелі грошы, каб пазычаць і траціць, і вольны час, каб рабіць цудоўныя рэчы проста дзеля свайго задавальнення, не кажучы ўжо пра цудоўныя і чароўныя цацкі, якіх цяпер у цэлым свеце не знайсці. Так залі майго дзеда напоўніліся латамі, і зброяй, і разьбой, і кубкамі, а кірмаш цацак у Доле быў адным з цудаў Поўначы.

— Безумоўна, гэта і прывабіла цмока. Цмокі крадуць золата і каштоўныя камяні, вы ведаеце, і ў людзей, і ў эльфаў, і ў гномаў — наагул, паўсюль, дзе толькі знойдуць, і пільнуюць усё жыццё (фактычна, вечна, калі іх не заб'юць), і ніколі не выкарыстаюць і меднага пярсцёнка. Яны добрай працы не адрозняць ад дрэннай, хоць рынкавы кошт звычайна ведаюць дакладна, а самі сабе не здольныя зрабіць анічога, нават адрамантаваць уласную рас-хлістаную луску. У тыя часы на Поўначы было шмат цмокаў, магчыма, золата стала трапляцца нячаста, гномы ці загінулі, ці збеглі на Поўдзень, і цмокавы разбурэнні і спусташэнні рабіліся ўсё страшнейшыя. Сярод цмокаў быў адзін асабліва хцівы, моцны і зламысны па прозвішчы Драк. Аднойчы ён узняўся ў паветра ды паляцеў на Поўдзень. Першым, што мы чулі, быў гук урагану, што наляцеў з Поўначы, і рыпенне соснаў на схіле Гары. Некаторыя гномы, якім пашанцавала быць знадворку (я таксама быў сярод шчасліўчыкаў — збродлівы быў хлапец, заўсёды шукаў прыгодаў, любіў бадзяжыць па наваколлі, што мне і ўратавала жыццё ў той дзень), з прыстойнай адлегласці пабачылі, як цмок, пыхаючы полымем, сеў на Гару. Потым ён пайшоў уніз па схіле. і калі дасягнуў лесу, усё навокал палала. Гэтым часам ужо ўсе званы білі і ваяры ўзброіліся. Гномы рушылі да брамы, але ж там іх цмок і чакаў. Ніхто не ўратаваўся. Рака закіпела, і Дол ахутаў туман. У тумане цмок напаў на Дол і знішчыў большую частку ваяроў — сумная гісторыя і, на жаль, звычайная для тых часоў. Пасля цмок вярнуўся да Гары, прапоўз у Галоўную Браму і абшукаў залі, калідоры, праходы і тунелі, кладоўкі, майстэрні і пакоі. Калі жывых гномаў не засталося, ён забраў усё іх багацце. Напэўна (такі ўжо ў цмокаў звычай) ён склаў усё ў вялізную кучу дзе-небудзь у самым нізе ды спіць на ім. Пазней ён панадзіўся выпаўзаць па начах з брамы і лётаць да Долу, хапаць людзей для ежы, асабліва дзяўчатаў, пакуль зусім не зруйнаваў Дол, а людзі альбо памерлі, альбо ўцяклі. Што там цяпер робіцца, не ведаю, але ж не думаю, што там нехта жыве — ва ўсялякім разе, бліжэй да Гары, за дальнім берагам Доўгага Возера.

— Тыя з нас, хто застаўся жывы (няшмат), сядзелі, сха-ваўшыся, плакалі, клялі Драка, і нечакана да нас далучыліся мае бацька і дзед з падпаленымі бародамі. Выглядалі яны вельмі змрочна, але ж амаль нічога не расказалі. Калі я спытаў, як яны ўратаваліся, то параілі мне трымаць язык за зубамі і яшчэ — што ў свой час я даведаюся. Мы пайшлі прэч і прымушаныя былі зарабляць на жыццё кавальствам, а часам нават апускаліся да вуглекапання. Але ж мы ніколі не забываліся на нашыя скарбы. I нават цяпер, калі маем тое-сёе на чорны дзень і ўжо не бядуем, — тут Торын пагладзіў залаты ланцуг на шыі, — мы ўсё роўна прагнем вярнуць іх і прынесці сваімі рукамі нашы праклёны Драку — калі здолеем.

— Я часта думаў пра ўратаванне маіх бацькі і дзеда. Цяпер бачу, што ў іх павінен быў быць уласны таемны ход, пра які ведалі толькі яны. Відавочна, яны зрабілі мапу, і я хацеў бы даведацца, як Гэндальф завалодаў ёй, калі яна павінна належаць мне, законнаму спадкаемцу.

— Я не «завалодаў» ёй. Яна была мне дадзеная, — сказаў чараўнік. — Твой дзед Трор быў забіты ў шахтах Морыі, як ты памятаеш, гоблінам Азогам.

— Так, праклён на яго імя! — сказаў Торын.

— А твой бацька Трэйн сышоў дваццаць першага красавіка, у апошні чацвер роўна сто гадоў таму, і больш ты яго не бачыў.

— Так, так, — сказаў Торын.

— Ну якраз твой бацька даў яе мне, каб я перадаў табе. Я проста выбраў адпаведны час і шлях. Так што наўрад ці ты можаш мяне абвінавачваць. Асабліва калі прымеш пад ўвагу ўсе цяжкасці, з якімі мапа мне дасталася. Калі я знайшоў твайго бацьку, ён і ўласнае імя ўспомніць не мог і твайго мне не сказаў. Так што ўвогуле мяне трэба шанаваць і быць мне ўдзячным! Вось, — сказаў ён і працягнуў мапу Торыну.

— Я не зразумеў, — сказаў Торын, і Більба адчуў, што сказаў бы тое ж самае. Дадзенае тлумачэнне неяк зусім нічога не рас-тлумачыла.

— Твой дзед, — сказаў чараўнік павольна і змрочна, — аддаў мапу сыну на захаванне перад тым, як адправіўся ў шахты Морыі. Твой бацька рушыў паспрабаваць шчасця з мапай пасля таго, як быў забіты дзед. Ён меў шмат непрыемных прыгодаў, але ж да Гары так і не дабраўся. Я знайшоў яго ў турме Некраманта. Як ён туды трапіў — не ведаю.

— Што ты там рабіў? — спытаў Торын, здрыгануўшыся, і ўсе гномы здрыгануліся разам з ім.

— Гэта вас не тычыцца. Я шукаў… рэчы, як і звычайна, і надта небяспечная і непрыемная была тая справа. Нават я, Гэндальф, ледзь уратаваўся адтуль. Я спрабаваў выратаваць твайго бацьку, але ж спазніўся. Ён страціў розум і сэнс, нічога ІІо памятаў, акрамя ключа ды мапы.

— Гоблінам Морыі мы адплацілі, — сказаў Торын, — зара^ чарга Некраманта.

— Не трэба глупстваў! Ён — вораг, якога не адолець усім гномам разам, калі б і магчыма было склікаць іх з усіх чатырох канцоў свету. Твой бацька жадаў толькі, каб мапа дайшла да цябе, ты яе прачытаў і выкарыстаў ключ. Цмок ды Гара — больш чым дастатковая праца для цябе!

— Слухайце, слухайце! — сказаў Більба, і выпадкова зрабіў гэта даволі голасна.

— Слухаць што? — спыталі ўсе, хутка павярнуўшыся да яго. I ён быў так усхваляваны, што адказаў: «Слухайце ўсе, што я скажу!»

— Што? — спыталі яны.

— Вось, трэба сказаць, што вы павінны рушыць на Усход, і паглядзець на месцы. У рэшце рэшт, ёсць гэтыя Бакавыя Дзверы, і цмокі павінны калі-небудзь спаць, я б так сказаў. А калі сядзець на ганку пэўны час, дык абавязкова што-небудзь ды прыйдзе ў галаву. I яшчэ, ці не здаецца вам, што для аднае начы мы размаўлялі ўжо даволі доўга, калі вы разумееце, пра што я. Як наконт ложка, каб зранку ў дарогу ды ўсялякае такое? Перад тым, як вы адыдзеце, я б вам згатаваў добры сняданак.

— Перад тым, як мы адыдзем, — сказаў Торын. — Ці ж вы не ўзломшчык? Ці сядзець на ганку не вашая праца, не кажучы пра дзверы і тое, што за імі? Аднак наконт ложка і снедання — я цалкам згодны. Перад дарогай я люблю яечню з шасці яек з вяндлінай, а яйкі добра прасмажаныя, не вадкія ўсярэдзіне і ні ў якім разе не парушаныя.

Пасля таго ўсе астатнія таксама замовілі сабе сняданак, не паклапаціўшыся нават «калі ласка» сказаць (што нямала раззлавала Більба), і ўсталі. Хобіту давялося для ўсіх знайсці месца: заняць усе гасцявыя пакоі і зрабіць ложкі на крэслах, каб парассоўваць гасцей, і лёг на свой маленькі ложак, вельмі стомлены і не тое каб надта шчаслівы. Адно ён вырашыў цвёрда: ні ў якім разе раніцою не ўставаць і не гатаваць усім і кожнаму з іх (каб ім было няладна!) сняданак. Хватаўскае ў ім паціху выпетрылася, і ён зусім ужо не быў упэўнены, што зранку рушыць у падарожжа.

Лежачы ў ложку, ён пачуў, як за сценкай, у суседнім пакоі — лепшай гасцявой спальні, Торын напявае сабе пад нос:

Більба заснуў з гэтым увушшу, і меў праз тое вельмі не-прыемныя сны. Прачнуўся ён значна пазней ад першага святла.