Koinot oqimlari

SKVAYR

Skvayr Fayf Sarkning eng birinchi kishisi edi, shuning uchun tikka turishni yoqtirmasdi. Uning yelkalari keng, boshi, shubhasiz, katta bo‘lib, faqat oyoqlari kalta edi, oyoqlar katta og‘irlikni ko‘tarib yurganliklari uchun lapanglardi.

Xuddi shuning uchun Buyuk Skvayr stol ortida o‘tirar, uni boshqa qolatda qizi, shaxsiy xizmatkori, to vafotiga qadar, xotinidan bo‘lak hech kim ko‘rmagan edi.

Skvayr o‘zini boshqalarga faqat shu alfozda ko‘rsatardi. Uning yuzida biron-bir ifoda sezilmas, kalta-kalta barmoqli katta va kuchli qo‘llari sirti silliq, usti bo‘m-bo‘sh — na qog‘oz, na eshitish asbobi, na bir bezak qo‘yilgan stol qirrasini ohista ushlab turardi.

U o‘zining rangpar, baliq go‘shtidek oppoq yuzli kotibiga faqat mexanik yordamchilar va florinalik xizmatchilarga nisbatan ishlatiladigan maxsus, hissiz ohangda so‘z qotdi:

— Xo‘sh, takliflarimning hammasi qabul qilindimi?

Kotib ham xuddi shundek hissizlik bilan javob berdi:

— Skvayr Bort aytdiki, avvalgi ishlar yuzasidan olgan majburiyatlari uni soat uchdan oldinroq kelishga imkon bermas ekan.

— Siz unga qanday javob qildingiz?

— Bu maqsadga aslo muvofiq kelmaydi, dedim.

— Natija qanday bo‘ldi?

— U o‘z vaqtida shu yerda bo‘ladi, janob. Boshqalar esa so‘zsiz rozilik bildirishdi.

Fayf jilmaydi. Buyuk Skvayrlar o‘z mustaqilliklarini juda e’zozlaydilar.

U kuta boshladi. Xona katta — joy hammaga yetardi. Ushoqdekkina radioaktiv nurlanish uchqunchasiga ega bo‘lgan, ming yildan beri to‘xtamagan katta vaqt o‘lchagich — xronometr sovuqqonlik bilan aniq vaqtni ko‘rsatib turardi.

Ming Gshl ichida u nimalarni ko‘rmadi. U o‘zining birinchi daqiqalarini sanayotganda, Sark — shaharlari inson qo‘li bilan qurilgan, eski sayyoralar orasida o‘zining shubhali aloqalari mavjudligi bilan ajralib turgan yangi oshiyon edi. Vaqt o‘lchagich o‘sha paytlarda g‘ishtdan qurilgan eski binoning devorida osng‘liq turardi, u g‘ishtlar allaqachon uvalanib, tuproqqa qorishib ketgan. Bu orada Sarkning askarlari besh-oltita qo‘shni sayyoralarni bosib oldi, bir qancha vaqt ular ustidan hukmronlik qildilar. Besh yuz yil avval, u tinch davrni o‘lchayotgan vaqtda, Sark o‘ziga eng yaqin sayyora bo‘lgan Florinada hisobsiz boylik mavjudligini kashf qildi. So‘ngra ikkita muvaffaqiyatli urush ro‘y berdi va tantanali ravishda g‘alaba sulhiga qo‘l qo‘yildi. Sark o‘zining boshqa mustamlakalaridan voz kechib, bor changalini Florinaga botirdi, natijada u shunchalik buyuk kuchga aylandiki, hatto Trantor ham bas kelolmay qoldi.

Florina barcha davlatlarga, shuningdek, Trantorga ham kerak edi. O‘tgan bir necha yuz yilliklar mobaynida Florina — koinotdan turli ochko‘z qo‘llar intilayotgan yog‘liq o‘ljaga aylandi. Uni birinchi bo‘lib Sark changalladi. Sark bu o‘ljani qo‘ldan chiqarishdan ko‘ra, But'n Galaktika Urushini boshlashga tayyor edi.

Trantor buni bilardi!

Vaqt o‘lchagichning bir tekisdagi unsiz maqomi Skvayrning ongida xuddi shu naqarotni qaytarayotgandek edi.

Vaqt — 2.23 edi.

Bir yilcha avval ham bu boshliqning uchrashuvi bo‘lib o‘tgandi. O‘shanda, Sayyora yuzasidagi qit’alarga egalik qilayotgan Skvayrlar hozirgidek uch o‘lchamli tasvirda uchrashgandilar.

Skvayr Runening haqiqiy vujudi hozirgi paytda sayyora shari yuzasining qarama-qarshi tomonidagi tun qa’riga cho‘kkan yagona qit’ada edi. Fayfning katta xonasida uning tasvirini o‘rab turgan to‘g‘ri to‘rt burchak shakldagi fazo tibbiy yorug‘likka nisbatan sovuqroq nur bilan yoritilgandi.

Bu katta xonada haqiqiy vujudi yoki tasviri bilan Sarkning barcha egalari yig‘ilgandi. Rune — xo‘ppa semiz, qip-qizil, ustiga-ustak, kal edi. Balle esa sochlari oq, yuzlarini ajin bosgan, qoqsuyak odam edi. Stinning upa-elik surtilgan, bir oz qizartirilgan yuzlarida kuchdan qolgan, biroq o‘zini bardam ko‘rsatishga urinayotgan odamning jonsiz tabassumi mung‘ayib turar, Bort bo‘lsa o‘zining ikki kundan beri olinmagan soqoli va iflos tirnoqlari bilan sarishtalikka yoqimsiz darajadagi befarqlik bilan qaraydigan kimsa tasavvurini berardi.

Beshovlon Buyuk Skvayr edi.

Ular Sarkdagi uch pog‘onali boshqaruv kuchlarining eng yuqorisi hisoblanardilar. Pastkisi — Florinaning Fuqarolik Xizmati — eng mustahkam hisoblanib, Sarkdagi ayrim oliyzot xonadonlarning muvaffaqiyatlari yoki inqirozlari unga ta’sir o‘tkazmas edi. Aslini olganda ayni shu Xizmat boshqaruv o‘qini moylab, g‘ildiragini aylantirardi. Undan yuqorida, otameros qoluvchi Davlat Boshlig‘i (g‘oyat beziyon kimsa) tomonidan tayinlanuvchi Vazirlar va departament boshliqlari turardilar. Ularning, shu xususda Boshliqning ham bor-yo‘q xizmati faqat rasmiy qog‘ozlarga o‘z ism-shariflarini chekishdan iborat edi. Va nihoyat, mana bular — beshta qit’ani o‘zaro bo‘lishib olgan kishilar — so‘nggi pog‘ona edilar. Ular kirt savdosi bilan shug‘ullanuvchi xonadonlar boshlig‘i edilar. Sarkda amalga o‘tirish ham, siyosatni qanday yuritish ham faqat pulga bog‘liq edi. Ular puldor odamlar edilar. Besh kishining ichida eng badavlati Fayf hisoblanardi…

O‘tgan galdagi uchrashuvda Skvayr Fayf Galaktikada badavlatlik bo‘yicha ikkinchi o‘rinda turuvchi sayyoraning (birinchilikni, yarim million olamlardan boj-xiroj olib turuvchi Trantor egallardi) o‘zidan boshqa xo‘jayinlariga shunday degandi:

Men juda g‘alati xabar oldim. Qarshi bo‘lmasangiz, uni o‘qib beraman. — U hayajonlanib, o‘zining mayin ovozi bilan o‘qiy boshladi: «Siz — Sarkning Buyuk Skvayrisiz. Boyligingiz va amalingiz barchanikidan a’lo. Biroq bu amal va boylikning tagi omonat. Siz, balki, butun umr dunyodagi kirt yetishtirishning yagona xo‘jayini bo‘lib qolaman deb o‘ylayotgandirsiz. Biroq o‘zingizdan so‘rab ko‘ring: Florina yana qancha yashaydi? Eh! Cheksizmi? Yo‘q! Florina ertagayoq halok bo‘lishi mumkin. Bunga mening daxlim yo‘q, lekin u shunday ro‘y beradiki, siz buning na oldini ololasiz, na biror chora topasiz. Florina halokati to‘g‘risida o‘ylab ko‘ring. Shuningdek, o‘z boyligingiz va ta’siringizning yo‘qolib bo‘lgani haqida ham fikr yuriting. Hali o‘ylashga vaqt bor, lekin ko‘p emas.

Agar paysallasangiz, men butun Galaktikaga bu haqda xabar qilaman, va ayniqsa, butun Florinaga uning halokati yaqinligi to‘g‘risidagi haqiqatni yetkazaman. Shundan so‘ng sizda na kirt, na amal, na boylik qoladi. Bu narsalar menda ham bo‘lmaydi, lekin men azob chekmayman, chunki ularga o‘rganmaganman.

Talabim shu: mulkingizning katta qismini menga berasiz. Shundan so‘ng, o‘zingizda qolgan mulkka bexavotir egalik hilishingiz mumkin. Bu, har holda, hechdan ko‘ra yaxshiroq. Shunday qilsangiz, Florina mangu yashaydi, siz esa juda dabdabali bo‘lmasa ham, ancha yaxshi hayot kechirasiz».

— Alomat xat, — tugatdi Skvayr Fayf. — Imzo yo‘q, ohangi esa, eshitganingizdek, takabburona hamda juda g‘ayritabiiy. Xo‘sh, Skvayrlar, siz bu xat to‘g‘risida nima deysiz?

— Shunisi aniqki, bu xatni telbanamo odam yozgan. — Runening hip-qizil yuzida norozilik ifodalandi. — U xuddi tarixiy roman bitishga o‘rganayetgan kishiga o‘xshaydi. To‘g‘risini aytsam, Fayf, qit’alar muxtoriyatini buzib, shunday bo‘lmag‘ur narsa tufayli nega bizni bezovta hilganingizni aslo tushuna olmadim.

Fayf kalta barmoqlarini musht hilib tugdi.

— Men sizlarni bir telbaning xatini o‘qib berish uchun yig‘ganim yo‘q. Buni yaxshi yanglayotgan bo‘lsangiz kerak. Oldimizda jiddiy muammo tug‘ilganga o‘xshaydi. Nega endi bu ish faqat menga tegishli bo‘lishi kerak? Albatta, men Skvayrlarning eng badavlatiman, biroq men kirt savdosining faqatuchdan bir qismini boshqaraman. Qolgan qismi esa sizlarniki. Ushbu xabar bitilgan nomani bir nusxa yozish nima-yu, besh nusxa tayyorlash nima?!

— Ko‘p gap — eshakka yuk, — g‘o‘ldiradi Bort. — Men ham bu xatning bir nusxasini oldim va ishonchim komil, qolganlarda ham bu maktub mavjud. Bilasizmi, men o‘zimdagi nusxani nima qildim? Tashlab yubordim. Qayerga? Axlatga! Sizga ham shuni maslahat beraman. Bo‘pti. Tugata qolaylik. Men charchadim.

Uning qo‘li aloqani uzish va Fayfning xonasidagi tasvirni o‘chirish tugmasiga cho‘zildi.

— Shoshmang, Bort! — Fayfning keskin tovushi yangradi. — O‘chirmay turing. Gapim hali tugamadi. Ko‘riladigan chora-tadbir va chiqariladngan qarorlar maslahatida ishtirok etmaslikni istamasangiz kerak. Ishonchim komil, istamaysiz.

— Skvayr Bort, sabr qilib turaylik-chi, — maslahatomuz, yumshoqqina so‘z qotdi Rune, lekin uning kichik, yog‘ bosgan ko‘zlari aslo muloyim emasdi. — Skvayr Fayf arzimas narsaga bunchalar qattiq bezovtalanayotganiga g‘oyat taajjubdaman.

— Xo‘sh, — dedi Balle huruqhina hilib, — balki, Fayf bizga noma bitgan do‘stimizda Trantorning Florinaga uyushtirajak hujumi hahida ma’lumot ber, deb o‘ylayotgandir.

— Fu, — jahl bilan so‘z qotdi Fayf. — U kimki, bu narsadan xabardor bo‘lsin? Bizning xufiyalarimiz o‘z ishiga pishiq, ishonavering. U bizdan urush talab qilar ekan, hujumni qanday hilib to‘xtatadi? Yo‘h. U Florinaning halokati haqida so‘z yuritar ekan, siyosiy inqiroz emas, tabiiy falokat to‘g‘risida gapirayotganga o‘xshaydi.

— Bu g‘irt telbalik, — dedi Stin.

— Rostdanmi? — e’tiroz bildirdi Fayf. — Demak, siz oxirgi ikki hafta mobaynidagi voqealar mag‘zini chaqolmabsiz!

— Qanday voqealar? — so‘radi Bort.

— Bir koinot tadqiqotchisi yo‘qolgan. Bundan hammaning xabari bor. Siz, uning yo‘qolib qolishi oldidan Sarkdagi bazaga yuborgan xabarini o‘qidingizmi?

— Menga ko‘rsatishgandi. Ahamiyat bermadim.

— Boshqalar-chi? — Fayf navbatma-navbat o‘tirganlarga nigoh tashladi: — Bir hafta ilgarigi xat-xabarlarni eslay olasizmi?

— Men o‘qidim, — dedi Rune. — Mening esimda. Haqiqatan ham, xabarda halokat haqida so‘z yuritilgandi. Siz shuni ko‘zda tutyapsizmi?

— Menga qarang, — chinqirayozdi Stin, — u yerda turli noxush shamalar ko‘p, ma’no esa umuman Yo‘q. Bu haqda gaplashish aslo shart emas.

— Ilojimiz yo‘q, Stin, — dedi Fayf. — Biz bu haqda yana gaplashishimiz lozim. Koinot tadqiqotchisi Florinaning halokati to‘g‘risida xabar qilgan. U yo‘qolgan zahotiyoq, biz yana Florinaga xavf solnnayotganligi haqidagi maktubni oldik. Nahotki, bu tasodif bo‘lsa?

— Siz, koinot tadqiqotchisi do‘q-po‘pisali xatlar yuborgan demoqchimisiz? — shivirladi qariya Balle.

— Ehtimoli kam. Nega endi u avvaliga o‘z nomini ochiq ko‘rsatdi-yu, keyin yashirdi?

— Avvaliga, — javob berdi Balle, — u bizlar bilan emas, mahalliy boshliqlar bilan muloqotda bo‘lgan.

— Shunday ham bo‘lsin. Biroq, tovlamachi faqat o‘z qurboni bilangina muzokaraga kirishadi.

— Xo‘sh, u holda nima?

— U yo‘qoldi. Koinot tadqiqotchisini sofdil deb hisoblaylik. U yuborgan xavfli ma’lumotlar yaramas kimsalarning qo‘liga tushib qolgan, ana o‘shalar bizga do‘qpo‘pisa qilib, qo‘rqitmoqchi bo‘lishdi.

— Xo‘sh, ular kim?

Fayf oromkursiga suyanib ma’yuslashdi-da, sezilar-sezilmas so‘z qotdi.

— Siz jiddiy savol berayapsizmi? Bu axir kunday ravshan-ku. U — Trantor!

— Trantor!

— Nega ajablanasiz? Florinaga ega chiqishga bundan yaxshiroq usul bormi? Trantor tashqi siyosatining asosiy maqsadlaridan biri shu-ku. Biron urush-purushsiz niyatga yetish, ayni muddao emasmi? Agar biz ushbu po‘pisa ta’siriga tushsak, Florshadan ajralamiz. Ular bizga biron narsa qoldirishga va’da berishmoqda, biroq uni qancha vaqt asrashga qurbimiz yetarkin? Boshqa tomondan, xatga e’tibor qilmadik deylik — ayni paytda bundan boshqa ilojimiz yo‘q. U qolda, Trantor florinashshlar orasida qiyomat qoyshm yaqshligi to‘g‘risida mish-mish tarqatadi. Natija ma’lum — odamlar vaqimaga tushishadi, buning orqasidan esa halokat yugurib keladi! Ertaga qiyomat qoyim bo‘ladi, deb ishongan kimsani qaysi kuch ishlashga majbur eta oladi? Kirt terilmaydi. Xirmonlar bo‘shaydi. Trantor esa kun-uzzukun Florinada to‘polon chiqnshini poylayapti. Agar Sark kirt yetkazib turishni eplolmas ekan, ular o‘zlaricha tartib deb ataydigan qolatni saqlash uchun bor kuchlarini tashlaydilar. Galaktikaning boshqa ozod dunyolari esa kirt tufayli til tishlab turaberadilar. Ayniqsa, Trantor kirtga bo‘lgan yakkahokimlnkni tugatishga, bahoni pasaytirishga qaror qilsa, lom-mim demaydilar. Keyinchalik, albatta va’dalar unutiladi, biroq bu paytda kech bo‘ladi.

Yagona mantiqiy xulosa shu: Trantor Florinani egallab olishi mumksh. Agar, ular boshqa yo‘ldan borsalar, ya’ni to‘g‘ridan-to‘g‘ri qujum uyushtirsalar, Trantor tasarrufiga o‘tmagan butun ozod Galaktika o‘zlarini kelgusida saqlash uchun ham biz tomonga o‘tadilar.

— Bu narsalarga koinot tadqiqotchisining qanday aloqasi bor? — so‘radi Rune. — Agar taxminingiz to‘g‘ri bo‘lsa, siz buni ochiqroq tushuntirishingiz lozim.

— Taxminim to‘g‘ri. Koinot tadqiqotchilari odatda betayin bo‘ladilar, bu tadqiqotchi esa ahmoqona xomxayolini o‘rtaga tashlayapti. Trantor buni e’lon qilolmaydi, aks holda Koinot Tadqiqoti Byurosi uning dabdalasini chiqarishi turgan gap. Biroq, agar ular tadqiqotchini ushlab olib, qandaydir tafsilotlarni bilib olishgan bo‘lsa, bu narsa ularga — nomutaxassis kishilarga katta ahamiyatga molik hodisadek tuyulgan taxminni aniqlash imkonini beradi. Ular ana shu uydirmaga haqiqat to‘nini kiydirib, undan foydalanishadi. Ilmiynamo mish-mishlar tarqalgach, Byuroning rad javoblari bu yolg‘onga qarshi kurashda yetarli kuchga ega bo‘lmay qoldi. Lekin biz xavfdan o‘z vaqtida xabar topdik. Eplolsak, koinot tadqiqotchisini topamiz. Biz, barcha o‘zimiz bilgan Trantor josuslarini o‘zlariga sezdirmay sinchiklab kuzatib borishimiz zarur. Shu yo‘l bilan ularning maqsadlarini aniqlash mumkin. Florinadagi sayyora halokati to‘g‘risida paydo bo‘lgan har qanday mish-mishni tag-tugi bilan kuritish lozim. Birinchi shivir-shivirdayoq biz keskin harakat qilmog‘imiz darkor. Hozircha, anavilarning keyingi yurishini kuzatamiz…

Bu suhbat bir yil avval bo‘lib o‘tgandi. Ular tarqalishdi, shundan sung Skvayr Fayf hayotida hech vaqt duch kelmagan sirli, kutgshmagan muvaffaqiyatsizlik ro‘y berdi.

Ikkinchi yurish qilishmadi. Hech kim boshqa qech qanday xat-xabar olmadi. Koinot tadqiqotchisi topilmadi, Trantor esa soxta qidirishlarini davom ettira berardi. Florinada qiyomat-qoyim yaqinligi to‘g‘risidagi mish-mishlardan asar ham yo‘q edi. Kirt terimi va qayta ishlanishi qar doimdagidek bekamu-ko‘st borardi.

Fayf yana majlis chaqirdi. Skvayrlar o‘z vaqtida paydo bo‘ldilar. Birinchi navbatda lablari qimtilgan, ikki-uch kundan beri olinmagan soqolini bir chekkasi singan qalin tirnog‘i bilan qashlayotgan Bort yetib keldi. Keyin, yuzidagi upa-elakni hozirgina yuvib tashlagan, rangpar, kasalvon Stin o‘z o‘rnini egalladi. So‘ngra, vujudini charchoq hamda loqaydlik qamrab, iyaklari ichiga botgan, yostiqqa suyangan Balle kosadagi suti bilan birga paydo bo‘ldi. Oxirgi navbatda, ikki daqiqaga kechikib, nimadandir norozi qiyofada lablari nam Rune yetib keldi. Fayf so‘z boshladi:

— Skvayrlar! O‘tgan gal men sirli va uzoq kelajakda ro‘y berishi mumkin bo‘lgan xavf to‘g‘risida gapirgandim. Men yanglishgan ekanman. Xavf mavjud, lekin u bizdan uzoq emas ekan. U juda, juda ham yaqin. Men nima haqda so‘zlayotganimdan har biringiz xabardorsiz. Qolganlar ham tez orada buni biladilar.

— Siz nima to‘g‘risida gapiryapsiz o‘zi? — keskin so‘radi Bort.

— Davlat miqyosidagi xiyonat haqida!