Памалюся Перуну, пакланюся Вялесу…

4

Міхась і Лена ў атачэнні чародкі дзяцей перайшлі гароды і берагам рэчкі накіраваліся да канца Колбавага гарода. Дзяўчына не пераставала расказваць пра ўбачанае.

— Ён забраў той посах. Кажа — дзе ён, мой посах.

— А што, у тым посаху змяшчалася сакрэтнае данясенне? — іранізаваў Міхась.

— Ён посах забраў, і адразу заспакоіўся. Нібы той кій для яго ёсць неацэнная каштоўнасць. Посах ён забраў і давай маліцца…

Неўзабаве паказаўся цёмны сілуэт бярвенняў, на якіх Лена нядаўна сядзела з Пецем. Вакол іх і каля дубовай калоды, якая нібы тулава нейкай дагістарычнай жывёлы ляжала на схіле да ракі, нікога не было.

— Ну дзе твой кавалер? Пеця! Пятрук, — гукнуў Міхась. — Во справы: ні жанішка, ні манашка…

З-за бярвенняў з’явіўся спакойны Пятро.

— Што тут здарылася? — спытаўся ён.

— Як што тут здарылася? Ну і флегма! Гэты я ў цябе павінен спытаць — што тут здарылася. Чаму вы ўвесь канец вёскі паднялі на ногі сваім крыкам?

— Я не крычаў…

— Глядзіце, глядзіце! — ледзь не заверашчала Лена. Усе глянулі туды, куды яна паказвала. На сярэдзіне ракі ў слабым свеце поўні, якая час ад часу затуманьвалася рэдкімі хмаркамі, рухалася постаць чалавека. Здавалася, нехта ідзе проста па вадзе, праз раку, амаль пасярэдзіне яе.

— Гэта ён? — ашаломлены, прамармытаў Міхась. — Вачам не веру!

— Ён, — махнуў рукой Пётра. — Я ўжо даўно гляджу.

Нейкі час усе: і Міхась, і дзяўчына, і падшыванцы як аслупянелыя глядзелі на загадкавую постаць.

— Гэта ж па вадзе, як па сухім… — мармытаў Міхась.

— А хто гэта? Хто? — здзіўлена перапытвалі дзеці.

— Як хто? Манах…

— А як гэта ён па вадзе ходзіць?

— А што тут такога, — выскірыўся адзін з малых. — Там вярбіна, на якой мы купаемся. Ён і стаіць на ёй, што тут дзіўнага.

— Вярбіна? — перапытаў Міхась. — Так, так. Напраўду тая вярбіна, якая і не тоне, але і не ўсплывае. Яе ад пляжа, ад першай купалкі, прынесла сюды, так, Пеця?

— Не ведаю, — перасмыкнуў плячамі Пётра. — Можа і вярбіна.

— Тады што гэта за прынц такі на ёй стаіць. Глядзі, чуць не ўпаў, рукамі ўзмахнуў. Точна вярбіна. Гэ-й! Шалапут!

Дабраватае воблака насунулася на месяц, і зрабілася цёмна. Ад ракі быў толькі чуваць плёскат рыбы, якая як нічога і не было, працягвала гуляць.

— Вось тут мы яго і ўбачылі. Праўда, Лена?! — сказаў Пятрук, паказваючы рукой на дубовую калоду.

— Праўда, — як заварожаная, адказала Лена. — А як ён можа проста так па вадзе ісці.

— Бярыцеся за лодку, мы зараз яго дагонім, — прапанаваў Міхась, пыдходзячы да берага.

— Цябе Колб як устане, ды як дагоніць, — адказаў адзін з малых. — Глядзі ўжо — акно ў хаце свеціцца. Точна ўстаў. Ён не паглядзіць, што вы вялікія.

Сапраўды, звязвацца з Колбам было справай рызыкоўнай. Як гаспадар, уласнік, ён надта раўніва адносіўся да сваіх сотак, да свайго агарода, нават да свайго ўчастка берага ракі. Нікому з хлопцаў не хацелася лішніх клопатаў, як бы яны не былі ўражаны ўбачаным. Пеця, дык той увогуле стараўся трымаць месца сваіх спатканняў з Ленай у сакрэце, а таму хацеў як мага хутчэй сысці адсюль.

— Мы заутра яго знойдзем, — упэўнена сказаў ён, але ў голасе ягоным прагучаў фальш. — Куды ж ён дзенецца.

— Я ўпэўнена — манаху патрэбна медыцынская дапамога! — хвалявалася Лена.

— А ты ўпэўнена, што гэта манах? — з насмешкай сказаў Пеця.

— А хто ж гэта тады? — задалася пытаннем дзяўчына.

— Нейкае боўдзіла з суседняй вёскі, вось хто гэта! — заявіў Пеця.

— Дык чаго вы мяне сюды звалі? — абурыўся Міхась. — Ты што, не мог з ім разабрацца? На дапамогу паклікаў?

— Ён не клікаў, — расчаравана сказала Лена.

— Ну, ты клікала. А чаго?

Рыпнулі дзверы ў хаце, на ганку з’явіўся стары Колб. Малыя сцішыліся і адзін за адным, як цені, падаліся прэч. Так ім было цікава сустрэцца са звяглівым і ўпартым, як баран, Колбам. Ён праганяў ад свайго участка берага ўсіх. Затое і бераг рэчкі ў яго быў чысцейшы — ніякіх табе сметнікаў.

Колб пастаяў на ганку, відаць, убачыў на беразе людзей і накіраваўся да рэчкі.

— Ідзём, — Пятрук узяў Лену за руку. — А то будзе крыку.

У клубе ўжо ведалі пра здарэнне, і як толькі Пеця з Ленай і Міхась з’явіліся ў святле вулічнага ліхтара, які свяціўся над будынкам клуба, пачуліся крыкі, свіст і паддражніванні. Міхась кінууся за малымі біцца.

— Міхась, не звяртай увагі, — супакоіў яго Пятрук. — Ідзі сюды, вось што я табе пакажу.

Пятрук падышоу да большага святла і працягнуу Міхасю невялічкі скрутачак.

— Гэта што, скурка нейкая?

— Скура. У тым то і рэч.

— А дзе ты ўзяў? Ці не манах табе падарыў?

— Не ведаю, ці манах гэта, але я дастаў гэтую рэч з таго кія, які я потым яму аддау.

— Што ты зноў вярзеш? — абурыўся Міхась, але прапанаваны яму скрутачак разглядваў уважліва. — Скура нейкая далікатная і не па-нашаму напісана.

— Як не па-нашаму? — здзівілася Лена, таксама ўважліва разглядваючы скуру. — Тут па-царкоўнаму напісана…

— Гэта пергамент, на якім колісь пісалі кнігі. Бачыце, і па форме рыхтык табе кніжная старонка.

— Ну, дык дзе ж ты узяу?

— Там і узяу, дзе узяу. Што мне па два разы паутараць.

— Дык яна можа мець гістарычную каштоунасць, — выказау меркаванне Міхась.

— Можа. Думаю, ці не схадзіць нам да гісторыка. Калі ён не спіць.

— О, Мікалай Лявонавіч не спіць. Я з танцаў позна іду, так у яго рэдка калі лямпа не гарыць, — знізіўшы голас на паўтона, сказаў Міхась. — Толькі ціха. Каб малыя не увязаліся. Ідзём па аднаму. Спачатку ты, Лена…

Урачыста панеслі трафей да Мікалая Лявонавіча, настаўніка гісторыі. Жыў ён недалёка ад школы, а гэта быу другі канец вёскі.

Настаўнікава хата была звычайным цагляным дамком, праўда, новым, бо нядаўна настаўнік пабудаваўся. Раней ён жыў у самой школе, у прыбудоўцы, разам з сям’ёй — жонкай, таксама настаўніцай, і двума яшчэ малымі дзецьмі.

— Ён не спіць, я ж казаў, — задаволена прамовіў Міхась, калі яшчэ здалёк яны ўбачылі жоўтае ад каляровых фіранак святло. — Ён рэдка калі спіць, усё нешта чытае, а то нават у мікраскоп глядзіць.

— А ты ўсё ўбачыш… — не адобрыла дасведчанасць Міхася Лена. — Цікаўнік гэткі…

Было душнавата, таму акно, якое выходзіла ў гародчык, зарослы буйнымі вяргінямі і касачамі, было праадчынена. Фіранкі звісалі ў гародчык, лёгкі ветрык час ад часу развейваў іх, і тады можна было ўбачыць твар чымсьці заклапочанага гісторыка, схіленага над кнігамі.

— Мікалай Лявонавіч! — асцярожна, каб не пабудзіць дзяцей, якія спалі недзе ў глыбіні дома, у іншых пакоях, паклікаў Міхась. Настаўнік адарваўся ад кнігі, нават крыху трывожна глянуў у акно.

— А, гэты вы? — абрадавауся настаунік, пазнаушы сваіх вучняу. — А чаму вы не спіцё? Позна ўжо… Што здарылася?

— Мікалай Лявонавіч, паглядзіце сюды. Што мы вось здабылі.

Дзяўчына і хлопцы зайшлі ў гародчык і падышлі да акна, больш рашучы Міхась узяў з Пецевых рук кавалак скуры і падаў настаўніку.

У гэты момант у гародчык нашылася падлеткаў. І адкуль яны толькі ўзяліся! Відаць, яны адчулі, зразумелі, куды падзеліся хлопцы і Лена, і пайшлі за імі, сталі сачыць. Тут, пры настаўнікавай хаце, асмялелі, бо ведалі, што настаўнік надзвычай добры, і не стане іх праганяць. Мала таго, старэйшыя не адважацца ў прысутнасці настаўніка чыніць над імі свой самасуд.

Гісторык патрымаў у руках скуру, абмацаў яе, паднёс да лямпы.

— Дык што гэта? — крышку абыякава прамовіу ён. Але тут ягоныя вочы загарэліся цікаўнасцю: — О, тут нешта напісана…

— А мы самі хацелі ў вас спытацца.

— Гэта манах з дупла вылез, — заявіў адзін з малых.

Мікалай Лявонавіч зморшчыўся. Ён, вядома, памятаў усе свае расповеды, выдуманыя і нявыдуманыя. Часам яму было нават і сорамна за тую ці іншую выдумку. Але бывала гэта рэдка — дарослыя часцей маўчалі — усё ж настаўнік! — а дзеці хіба адважацца крытыкаваць ці папракаць.

— Мы не ведаем, ці манах, але нешта вылезла… — падала нясмелы голас Лена. Відаць, яна верыла, што напраўду бачыла, як з дупла вылез манах. Самы сапраўдны. Ды яшчэ той, тысячагадовы, пра якога так заўзята расказваў Мікалай Лявонавіч. А яна не паверыла тады, на тым уроку.

— Не нешта вылезла, а нехта! — цвёрда прамовіў Пеця. — І не проста чалавек, а нейкі дзіўны. Лена, скажы…

Лена, усё адно як пацверджваючы Пецевы словы, кіўнула галавой і развяла рукамі.

— Дык што здарылася? — няўцямна паглядзеў настаўнік на вучняў. — Што вы мне галаву марочыце?

— Во, Лена Заранок бачыла і Пятро Камар бачыў, — сказаў адзін малы, нават асмеліўся ўзлезці на падаконне, учапіўшыся за яго рукамі, а нагамі стаўшы на падмуроуку фундамента.

— Не Камар, а Комар. Я хачу быць Ко-ма-рам, а ніякім не Ка-ма-ром, — агрызнуўся Пеця і злёгку шлэпнуў малога ў патыліцу. — Колькі казаць?!

— Дык што вы бачылі, хлопцы? — усё ніяк не мог даўмецца настаўнік. Ён скеміў, што гутарка ідзе пра нейкага чалавека, які паводзіў сябе так, нібы манах. Акурат такі манах, пра якога ён расказваў у маі месяцы. Няёмка цяпер пра гэта чуць.

— Кажы ты, Пятрук, — падштурхнуў Міхась сябрука.

— Ну, бачыў, — пачаў расказваць Пятрук. — Ну, нехта вылез. А ці манах, не ведаю.

— Я ведаю! Гэта той самы манах, Мікалай Лявонавіч, пра якога вы расказвалі, далібог, — зноў улез у гутарку малы.

— Я расказваў? Пра манаха?

— Расказвалі, расказвалі.

— Ах, так-так. Расказваў. М-мда, харошы сюжэт. Ну, расказваў, і што?

— Так яно і аказалася ў рэальнасці! — сказала Лена. Вочы ў дзяўчыны свяціліся натхнёнасцю.

— Дак дзе гэтаму, мае мілыя, доказы? Хто мне дасць гарантыю, што гэта не які-небудзь розыгрыш, не блеф.

— Вось доказ! — урачыста прамовіла Лена, паказваючы на скураны скрутачак у руках настауніка.

Настаўнік гісторыі Мікалай Лявонавіч як бы нехаця зірнуў на скрутак, у каторы раз памацаў яго ў пальцах, злёгку пацёр, нават чамусьці панюхаў, потым дзелавіта засунуў хлопцавы здабытак у нагрудную кішэню дамашняй кашулі ў зялёную клетку.

— У вас усё? — сухавата запытаў ён.

— А мы бачылі, як манах ідзе па вадзе, — заявіў няўрымслівы малы.

— Ну, разыходзьцеся, разыходзьцеся, — ужо зусім суха прамовіў Мікалай Лявонавіч. — Я пагляджу, што гэта, прыходзьце заутра, добра?

У гэты час з таго боку вёскі пачуліся аддаленыя крыкі, гамана і неўзабаве з’явілася гурма дзяцей.

— Бачылі, бачылі! — пераконвалі яны адзін аднаго. Падбеглі да настаўніка і хлопцаў.

— Мы манаха бачылі!

— Ды якога манаха? Ціха вы, у мяне малыя спяць. Каго вы бачылі?

— Ён каля клуба стаяў, такі чорны, што малпа! Высокі… Валасаты… — наперабой загаварылі малыя, задаволеныя, што настаўнік не гоніць іх дахаты спаць, а вось так распытвае. — Васька Акулінін першы убачыу…

— Не, я першы… — перабіў нехта расказчыка. — Валасы — як у каня грыва!

Тут у пакоі з’явілася з ручніком, намотаным на галаву, жонка Мікалая Лявонавіча.

Яна выкладала ў школе геаграфію і лічылася жанчынай строгай і ўладнай.

— Што такое? — абурана зашаптала яна. І гэты яе шэпт гучэў званчэй за галасы дзяцей. — Малыя спяць, а яны сабраліся пад акном. Марш па хатах! Хто тут, чые гэта? У школу скора.

І хоць да школы быў яшчэ добры месяц, настаўнічыхіныя словы пауздзейнічалі так, нібы ў тую школу трэба было ісці заутра. Падшыванцы неяк незаўважна растварыліся у змроку. Вельмі ім не хацелася трапіць такой строгай настауніцы на вочы. Адышлі у змроку хлопцы і Лена.

Жонка настауніка уцягнула фіранкі у пакой, па-гаспадыньску сцепанула іх ад вільгаці і знадворнага пылу і шчыльна і гучна зачыніла акно.

Святло у пакоі настауніка пагасла.

Мікалай Лявонавіч адразу, як разышліся дзеці, лёг спаць. Але паведамленне дзяцей і незвычайная скурачка, якую яму перадау Пятрук, выбілі яго са сну.

Настаунік Савіцкі, якога дражнілі Троцкім, быу ужо чалавекам немаладым, але яшчэ далёкі да сталых гадоу — ён толькі увайшоу у самую сярэдзіну гадоу, быу энергічны і нястомны гаварун. Як усе фантазёры меу вузкія і тонкія, нават прыгожыя рукі. І, як і уласціва для такога тыпу людзей, рабіць што-небудзь гэтымі даволі далікатнымі рукамі, майстраваць там, рамантаваць не любіу, ды у яго гэта і не асабліва атрымлівалася. Што, зразумела, выклікала пэуныя завёрткі з жонкай, але веданне, а галоунае уменне гаварыць кампліменты і бялява-чупрыністая галава гэтыя завёрткі раскручвалі. У студэнцкія гады Мікалай Лявонавіч любіу і часта бывау на археалагічных раскопках — на палявых даследаваннях. Нават да гэтага часу у яго меліся сувязі у сур’ёзных гістарычных навуковых колах. Тлумачылася гэта яшчэ і тым, што шмат хто з ягоных аднакурснікау выбіуся у вялікія людзі, зрабіуся вучоным. Савіцкі чамусьці не выбіуся, ці не захацеу, ці уся энергія пайшла у фантазмы.

Сон не ішоу. Асабліва не давау спакою скураны ліст. Ён і напрауду быу падобны на стары пергамент. Такія лісты з вырабленай скуры яму даводзілася трымаць у руках, калі ён быу яшчэ студэнтам.

Настаунік доуга варочауся на сваёй канапе, потым не вытрымау, падняуся, уключыу настольную лямпу і стау уважліва разглядваць матэрыял знаходкі. Сумненняу не было — гэта і напрауду быу старажытны пергамент. Прауда, гэта магла быць і умелая падробка. На пергаменце быу напісаны стараславянскай вяззю не зусім роунымі літарамі нейкі тэкст, злітны, без значных прамежкау паміж словамі. Яго было цяжка з першага разу разабраць, расчытаць сэнс, але па усім відаць, гэта быу нейкі рэлігійны твор. Пры больш уважлівым вывучэнні пергаменту настаунік пераканауся, што гэта быу так званы палімпсест, гэта значыць, што пергамент ужывауся некалькі разоу, а папярэднія тэксты выскобліваліся.

«Калі вось гэты палімпсест ды невядомы у навуцы? — пранеслася думка. — Можна і публікацыю у якім часопісе зрабіць. А там, глядзіш, раптам на адкрыццё пацягне? Так, куды раней званіць — у Мінск, ці у Гомель?»

Настаунік расхвалявауся, асцярожна, каб не разбудзіць жонку, якая спала і не падазравала аб магчымым навуковым прарыве, выйшау на вуліцу.

Па вуліцы, блізка каля платоу, нехта ішоу. Ішоу і гучна сам сабе нешта мармытау. Настаунік наструніуся — самі па сабе успомніліся словы дзяцей пра манаха.

Настаунік насцярожана падышоу бліжэй да плоту. Але па вуліцы, добра-ткі пахітваючыся, ішоу знаёмы усім вяскоуцам чалавек — брыгадны конюх Макар. Гэта быу старых гадоу чалавек. Нават вельмі старых. Яшчэ за даваенным часам служыу у польскай кавалерыі, пехатой прыйшоу з акупіраванай фашыстамі Польшчы. Любімай прыгаворкай Макара былі словы «кручэ варкочэ». Гэта былі радкі з нейкай польскай вайсковай песні. Ніхто, а хутчэй за усё і сам Макар, не ведау, што яны абазначаюць.

Цяпер конюх, відаць, затрымаушыся каля сваіх коней, якіх вельмі любіу, вяртауся так позна дахаты. Убачыушы настауніка, Макар спыніуся, злёгку хітнууся і ціха прамовіу:

— Пане настауніку, Лявонавіч! Нейкі ж дурань малодому жарэбчыку абрэзау грыву.

— Эйш ты! — выказау здзіуленне і неадабрэнне настаунік.

— Ды добра вычыкау. Ах ты ж «кручэ варкочэ»! Спаскудзіу каняку, — жаліуся Макар.

— Нягоднік! — згадзіуся настаунік.

— І такую каняку! А вы іх, гэтых гіцляу, у школе вучыце ды вучыце…

Сказаушы так, маючы на увазе дзяцей, а не «каняк», Макар не зусім цвёрда ступіу і пайшоу далей, мармычучы пра сваю нечаканую бяду:

— І у Польшчы быу, і пры Саветах служыу, але ніколі не бачыу, каб коням адрэзвалі грывы. Абы-што робіцца на свеце, «кручэ варкочэ».

Мікалай Лявонавіч ахапіу рукой запаленыя, стомленыя ад бяссоннай ночы вочы, пацёр іх.

— Я яму і авёс, я яму і грабеньчыкам расчэсвау. Аж блішчала грыва. І на табе! Рукі пакласці на калодку і паабсякаць! А тут бачыш, настаунік стаіць сабе… Важны, як польскі памежнік!

«Манах, пергамент, «кручэ варкочэ»… — круцілася у галаве. — Не, трэба паглядзець у польскім слоуніку, што азначаюць гэтыя словы. Гэтулькі гадоу чуць, і не паспрабаваць даведацца… Не, не цікауны мы народ, славяне…»