Дзеці капітана Гранта

РАЗДЗЕЛ ПЕРШЫ Молат-рыба

Дваццаць шастога ліпеня 1864 года пры свежым норд-осце па водах паўночнага канала шпарка імчалася цудоўная яхта. На верхавінцы яе бізані развяваўся англійскі флаг, а на грот-мачце быў відаць брэйд-вымпел[1] з вышытымі золатам ініцыяламі «Э. Г.».

Яхта гэта мела назву «Дункан». Яна належала Эдуарду Гленарвану, ганароваму члену вядомага ўсяму Злучанаму каралеўству[2] Темзінскага яхт-клуба. На барту яхты знаходзіліся: сам гаспадар яхты, яго маладая жонка, Элен Гленарван, і стрыечны брат — маёр Мак-Набс.

Толькі што спушчаны са стапеляў верфі, «Дункан» заканчваў пробную паездку па Клайдскаму заліву і цяпер варочаўся ў свой порт — Глазго. На гарызонце ўжо вырысоўваўся сілуэт вострава Арэна, калі вахценны матрос далажыў, што за кармой плыве нейкая вялікая рыба. Капітан Джон Мангльс адразу сказаў аб гэтым гаспадару яхты.

Падняўшыся на палубу разам з маёрам Мак-Набсам, Гленарван запытаў у капітана, што гэта за рыба.

— Я думаю, што гэта вялікая акула, сэр.

— Акула ў гэтых водах? — недаверліва ўсклікнуў Гленарван.

— Так. У гэтым няма нічога дзіўнага,— пацвердзіў капітан. — Гэтая акула належыць да віду, які сустракаецца ва ўсіх морах і пад усімі шыротамі. Гэта молат-рыба. Калі вы дазволіце, мы паспрабуем злавіць яе; гэта забавіць місіс Гленарван і вырашыць нашы сумненні.

— Якая ваша думка, дарагі Мак-Набс? — запытаў Гленарван. — Ці варта займацца гэтай лоўляй?

— Наперад згодзен з вашым рашэннем,— флегматычна адказаў маёр.

Капітан Мангльс загаварыў зноў:

— Я хачу яшчэ дадаць, што гэтых небяспечных драпежнікаў неабходна ўсюды знішчаць. Прапаную скарыстаць гэты выпадак, каб адначасова паглядзець цікавае відовішча і зрабіць карысную справу.

— Добра, Джон,— сказаў Гленарван,— пачынайце!

Ён паслаў па жонку. Элен, зацікаўленая маючым быць спектаклем, зараз-жа паднялася на палубу.

З капітанскага мосціка добра былі відаць усе рухі вялізнай драпежніцы. Яна то нырала ў празрыстую ваду, то вельмі хутка рушыла следам за яхтай.

Джон Мангльс зрабіў неабходныя загады, і праз кароткі час матросы кінулі ў ваду тоўсты канат з крукам на канцы, на які быў начэплен вялікі кавалак сала.

Акула, якая хоць і знаходзілася на адлегласці пяцідзесяці ярдаў[3], адразу ўчула прынаду і стралой рушыла да яе. Цяпер выразна можна было бачыць, як моцна б'юць у вадзе яе плаўнікі, шэрыя па канцах і чорныя ля асновы. Па меры таго як яна набліжалася да прынады, яе велізарныя пукатыя вочы разгараліся прагнасцю, а пашча з чатырма радамі густых зубоў шырока разявілася. Галава акулы мела форму двубаковага малатка, насаджанага на рукаятку. Джон Мангльс не памыліўся: гэта сапраўды была самая драпежная і пражэрлівая прадстаўніца атрада акулападобных — молат-рыба.

Пасажыры і каманда «Дункана» з надзвычайнай цікавасцю сачылі за кожным рухам акулы. Хутка драпежніца апынулася каля самага крука; яна перавярнулася на спіну, каб зручней было праглынуць сала, і прынада ўмомант знікла ў яе вялізнай пашчы. У гэты-ж час, ірвануўшы канат, акула сама сябе «накалола» на крук, і матросы пачалі выцягваць яе з вады пры дапамозе блокаў, прымацаваных да канца грот-рэі.

Акула сударажна пачала кідацца ва ўсе бакі, адчуўшы, што яе выцягваюць з роднай стыхіі. Але гэта не спалохала матросаў; яны хутка справіліся з яе шалам, накінуўшы ёй на хвост мёртвую пятлю. Яшчэ праз некалькі секунд акулу паднялі на палубу. Зараз-жа да яе асцярожна падышоў матрос і, выбраўшы зручны момант, адным ударам сякеры адсек страшны хвост.

Лоўля скончылася. Драпежніца цяпер не ўяўляла ніякай небяспекі. Нянавісць маракоў да акул была задаволена, але не іх цікаўнасць. Сапраўды, на караблях увайшло ў звычай глядзець, што ёсць у страўніках злоўленых акул. Ведаючы пражэрлівасць гэтых драпежніц, матросы спадзяюцца на самыя нечаканыя знаходкі і часта не памыляюцца ў сваіх разліках.

Элен Гленарван не пажадала прысутнічаць пры гэтым агідным відовішчы і вярнулася да сябе ў каюту.

Акула яшчэ была жывая. Гэта быў буйны экземпляр, даўжынёй у дзесяць футаў і вагой у шэсцьсот фунтаў. І вага і памеры злоўленай драпежніцы былі нармальнымі для гэтай рознавіднасці акулы, адной з найбольш небяспечных.

Неўзабаве вялізная рыба была рассечана сякерамі на часткі. Крук прайшоў да самага страўніка; апошні быў зусім пустым. Як відаць, акула доўгі час спраўляла пост. Расчараваныя маракі хацелі ўжо выкінуць у ваду пасечаную тушу, як раптам увагу боцмана прыцягнуў нейкі дзіўны прадмет, які шчыльна загруз у адной са складак нутра драпежніцы.

— Што гэта такое? — усклікнуў ён.

— Гэта кавалак скалы,— пажартаваў адзін з матросаў,— які акула праглынула замест баласта!

— Не,— адказаў яму ў тон другі,— гэта ядро, якім стрэлілі ў бруха гэтай абжоры і якое яна не паспела пераварыць!

— Сціхніце! — сказаў памочнік капітана, Том Аусцін. — Хіба вы не бачыце, што гэтая акула — горкая п’яніца і, каб не страціць ні кроплі напітку, выпіла яго разам з бутэлькай!

— Як? — ускрыкнуў Гленарван. — У гэтай акулы ў жываце аказалася бутэлька?

— Самая звычайная, сэр,— адказаў боцман. — Толькі можна пэўна сказаць, што яна трапіла ў бруха акулы не прама з віннага склепа!

— Том, дастаньце гэтую бутэльку,— сказаў Гленарван. — Толькі асцярожна: у вылаўленых у моры бутэльках часта знаходзяцца важныя дакументы.

— Вы верыце ў гэта? — запытаў Мак-Набс.

— Веру ў тое, што гэта здараецца,— адказаў Гленарван.

— О, я не збіраюся спрачацца з вамі. Зусім магчыма, што бутэлька сапраўды захоўвае якую-небудзь таямніцу.

— Зараз мы даведаемся пра гэта. Ну, як справы, Том?

— Гатова, сэр,— адказаў памочнік, паказваючы нейкую бясформенную глыбу, з цяжкасцю выцягнутую з страўніка акулы.

— Вельмі добра,— сказаў Гленарван. — Загадайце добра вымыць бутэльку і прынясіце яе ў кают-кампанію.

Том Аусцін падпарадкаваўся, і ў хуткім часе знойдзеная пры такіх дзіўных акалічнасцях бутэлька апынулася на стале, вакол якога расселіся Эдуард Гленарван, маёр Мак-Набс, Джон-Мангльс і Элен Гленарван, цікаўная, як і ўсе жанчыны.

У моры ўсякі пусцяк — падзея. Тыя, што сядзелі вакол стала, напружана маўчалі. Усе дапытліва пазіралі на знахадку. Або была ў ёй вестка пра страшную катастрофу ці толькі недарэчная пісаніна якога-небудзь тужлівага марака, кінутая на волю хваль?

Гленарван адразу пачаў агляд бутэлькі. Аднак, ён дзейнічаў з усёй асцярожнасцю, якая адпавядала выпадку. Гледзячы з боку, яго можна было палічыць за следчага, які аглядае каштоўны «рэчавы доказ» у важным судовым працэсе. І Гленарван меў падставу рабіць так, бо часта самы нікчэмны след можа навесці на важнае адкрыццё.

Перш чым адкрыць бутэльку, Гленарван уважліва агледзеў яе звонку. У яе было доўгае горлачка, з якога ўсё яшчэ тырчэў кусок іржавага дроту. Тоўстае шкло бутэлькі, здольнае вытрымаць ціск у многа атмасфер, ясна паказвала, што гэта была бутэлька ад шампанскага. Такімі бутэлькамі вінаробы Эпернея разбіваюць крэслы, прычым на шкле не застаецца нават драпіны. Не дзіва, што гэта бутэлька засталася цэлай, вытрымаўшы ўсе выпадковасці доўгага вандравання.

— Бутэлька кліко[4],— пасведчыў маёр.

І паколькі ён з’яўляўся знаўцам у гэтай галіне, яго сцвярджэнне было прынята без пярэчанняў.

— Дарагі маёр,— сказала Элен,— ці не ўсёроўна, што гэта за бутэлька, калі мы не ведаем, адкуль яна прыплыла?

— Мы даведаемся пра гэта, Элен,— адказаў Гленарван.— Ужо зараз мы можам сцвярджаць, што яна прыплыла здалёк. Паглядзіце на напластаванні на шкле, якія ўтварыліся пад уплывам мінеральных прымешак у марской вадзе. Гэта знаходка прайшла доўгі шлях па акіяну, перш чым трапіла ў жывот акулы.

— Не магу не згадзіцца з вашымі справядлівымі заўвагамі,— сказаў маёр. — Гэта пасудзіна, абароненая сваёй каменнай абалонкай, сапраўды магла зрабіць доўгае падарожжа.

— Але адкуль яна прыплыла? — запытала Элен.

— Пачакайце, Элен, пачакайце,— адказаў Гленарван,— з такімі бутэлькамі трэба перш за ўсё быць цярплівым.

Спадзяюся, што не памыляюся, калі скажу, што яна сама дасць адказ на нашы пытанні.

Сказаўшы гэта, Гленарван пачаў асцярожна ачышчаць ад наростаў горлачка бутэлькі. Неўзабаве паказаўся корак, вельмі сапсуты марской вадой.

— Шкада! — сказаў Гленарван. — Калі ў бутэльцы захоўваюцца дакументы, дык яны, напэўна, будуць падмочанымі!

— Так, гэтага трэба асцерагацца,— згадзіўся маёр.

— Добра яшчэ,— дадаў Гленарван,— што акула своечасова праглынула гэту бутэльку і даставіла яе на борт «Дункана»: корак вельмі дрэнны і бутэлька немінуча павінна была-б затануць.

— Безумоўна! — пацвердзіў Джон Мангльс. — І ўсё-такі шкада, што мы яе не знайшлі проста ў моры. Тады-б, вызначыўшы шырату і даўгату і вывучыўшы паветраныя і марскія плыні, можна было-б зрабіць вывад аб пройдзеным ёю шляху. А цяпер пры такім паштальёне, які плыве супроць вятроў і плыняў, можна меркаваць усё, што хочаце, з аднолькава няўстойлівымі асновамі і доляй мажлівасці.

— Не спяшайцеся з вывадамі, Джон! Паглядзім!—пярэчыў Гленарван і вельмі асцярожна вынуў корак.

Моцны пах марской вады разышоўся па каюце.

— Ну? — запытала Элен з чыстай жаночай нецярплівасцю.

— Так, я не памыліўся,— адказаў Гленарван.— Тут ёсць паперы.

— Дакументы! Дакументы! — крыкнула Элен.

— Толькі,— дадаў Гленарван,— уражанне такое, што яны папсаваны вадой, і іх немагчыма дастаць, бо прыліплі да бакоў.

— Разаб’ем бутэльку,— прапанаваў Мак-Набс.

— Я хацеў-бы захаваць яе цэлай,— запярэчыў Гленарван.

— Я таксама,— адразу згадзіўся маёр.

— Вы, безумоўна, правы,— сказаў Джон Мангльс,— але з-за таго, што паперы больш каштоўныя за бутэльку, прыдзецца афяраваць другім дзеля першага.

— Дастаткова будзе адбіць горлачка! — усклікнула Элен.

Іншага выхаду сапраўды не было, і Гленарвану заставалася толькі адбіць горлачка каштоўнай бутэлькі. Давялося паслаць па малаток, бо наросты на бутэльцы зрабіліся цвёрдыя, як граніт. Неўзабаве асколкі шкла ўпалі на стол, і Гленарван з найвялікшай асцярогай аддзяліў ад бакоў бутэлькі прыліплыя да іх лісткі паперы, вынуў іх з бутэлькі і разлажыў паасобку на стале. Элен, Мак-Набс і Джон Мангльс шчыльным кругам абступілі яго.

РАЗДЗЕЛ ДРУГІ Тры дакументы

Лісты паперы, якія вынулі з бутэлькі, былі напалавіну раз’едзены марской вадою і на іх можна было разабраць толькі асобныя, не злучаныя паміж сабой і таму незразумелыя словы. На працягу некалькіх мінут Гленарван моўчкі ўважліва разглядаў кожную паперку, паварачваючы яе ва ўсе бакі, разглядаючы супроць святла, вывучаючы кожную літару, пакінутую морам. Урэшце ён павярнуўся да сваіх спадарожнікаў, якія, суняўшы дыханне, не зводзілі з яго позіркаў.

— Тут тры розных дакументы,— сказаў ён.— Адзін напісаны па-англійску, два астатніх — па-французску і па-нямецку. Як відаць, усе тры дакументы маюць адзін і той-жа тэкст і з’яўляюцца перакладамі. Я зрабіў такі вывад, зверыўшы ўцалеўшыя словы.

— Можна ўлавіць сэнс дакументаў? — запытала Элен

— Цяжка адказаць на гэта пытанне, дарагая Элен, бо словы, якія асталіся, надзвычай адрывістыя...

— Але магчыма, што тэкст аднаго дакумента можна дапоўніць тэкстам і двух астатніх? — запытаў маёр.

— Напэўна, гэта магчыма,— сказаў Джон Мангльс. — Бо цяжка ўявіць, каб мора знішчыла ва ўсіх трох дакументах адны і тыя-ж месцы. Звяраючы ўцалеўшыя ўрыўкі сказаў, мы абавязкова выкрыем іх сэнс.

— Правільна, Джон,— адказаў Гленарван. — Але толькі гэту работу трэба рабіць метадычна. Пачнем з англійскага дакумента.

Гэта паперка мела такі выгляд.

— М-так... — прамармытаў маёр. — Нельга сказаць, што гэта зусім яснае пісьмо.

— Аднак,— заўважыў капітан,— запіску пісаў чалавек, які добра валодаў англійскай мовай.

— У гэтым няма сумнення,— адказаў Гленарван. — Словы sink, aland, that, and, lost — непашкоджаны, skipp, які відаць, азначае skipper — шкіпер, а суседнія дзве літары Gr, відаць, пачатак прозвішча гэтага шкіпера патануўшага карабля.

— Дадамо яшчэ сюды не наводзячыя на сумненні тлумачэнні слоў monit i ssistance[5].

— Гэта ўжо не так дрэнна! — усклікнула Элен.

— Але тут нехапае цэлых радкоў! — запярэчыў маёр.— Як даведацца пра назву загінуўшага судна і месца крушэння?

— Даведаемся! — упэўнена сказаў Гленарван.

— Несумненна,— пацвердзіў маёр, які заўсёды згаджаўся з думкай суседа,— але якім чынам?

— Дапоўніўшы адзін дакумент другімі!

— Дык хутчэй-жа пачынайце! — упрашала Элен.

Другі шматок паперы быў папсаваны болей, чым першы. На ім уцалела толькі некалькі асобных слоў, размешчаных такім чынам:

— Гэта напісана па-нямецку! — крыкнуў Джон Мангльс, паглядзеўшы на дакумент.

— Тады перакладзіце нам змест запіскі.

Капітан вывучыў дакумент і потым сказаў:

— Перш за ўсё мы маем тут указанне на час здарэння: 7 juni — значыць 7 чэрвеня. Спалучыўшы гэта з лічбай 62 з англійскай запіскі, дату катастрофы можна ўстанавіць зусім дакладна: 7 чэрвеня 1862 года.

— Надзвычайна!—усклікнула Элен. — Прадаўжайце, Джон.

— У тым-жа радку ёсць спалучэнне літар Glas. У англійскай запісцы ў гэтым-жа радку ёсць канец гэтага слова: gow. Значыць, гутарка ідзе аб судне, якое прыпісана да порта Glasgow — Глазго.

— І я так думаю,— дадаў маёр.

— Другога радка ў нямецкай запісцы зусім няма,— гаварыў далей капітан,— але затое трэці мае два важных словы: zwei, што азначае два, і atrosen — няпоўнае Matrosen — матроса.

— Значыць,— сказала Элен,— гутарка ідзе аб капітане і двух матросах?

— Магчыма,— пацвердзіў Гленарван.

— Прызнаюся,— гаварыў далей капітан,— што наступнае слова — graus — мяне здзіўляе. Не ведаю, як яго перакласці.

Магчыма яно будзе больш зразумелым пасля азнаямлення з трэцім дакументам? Што датычыць двух апошніх слоў — bringt ihnen,— то растлумачыць іх можна лёгка. Даслоўна яны азначаюць: «прынясіце ім», у спалучэнні-ж са словам assistance з англійскага дакумента, змешчаным таксама, як і яны, у сёмым радку яны складаюць пэўны сказ: «дапамажыце ім».

— Так, гэта ясна,— сказаў Гленарван: — «дапамажыце ім»! Але дзе знаходзяцца гэтыя няшчасныя? Да гэтага часу мы не сустрэлі ніякага ўказання на месца здарэння. Адкуль мы даведаемся, дзе адбылася катастрофа?

— Будзем спадзявацца, што французскі дакумент будзе больш ясны! — усклікнула Элен.

— Паглядзім французскую запіску,— адказаў Гленарван. — На шчасце, мы ўсе ведаем гэтую мову, так што чытанне яе не затрудніць нас.

Вось дакладная копія французскага дакумента:

— Тут лічбы, панове! — усклікнула Элен. — Глядзіце, тут ёсць лічбы!

— Давайце рабіць усё па парадку,— сказаў Гленарван. — Пачнем спачатку і адно за адным аднавім значэнне кожнага слова. З першага радка зразумела, што справа ідзе аб трохмачтавым судне. Назва яго — «Брытанія»; гэта зразумела з параўнання гэтай запіскі з англійскай. З двух наступных слоў: gonie і austral зразумела толькі апошняе[6].

— Вось гэта ўжо каштоўнае ўказанне,— заўважыў Джон Мангльс. — Крушэнне адбылося ў паўднёвым паўшар’і!

— Даволі няпэўнае ўказанне,— засупярэчыў Мак-Набс.

— Прадаўжаю,— сказаў Гленарван. — Слова abor — корань дзеяслова aborder — прыставаць! Гэтыя няшчасныя прысталі к якому-небудзь берагу. Але к якому? Contin... Ці не к кантыненту? Cruel — люты...

— Тут ёсць слова люты? — запытаў Джон Мангльс. — Тады мне зразумела, што азначае ўрывак слова graus у нямецкім тэксце: гэта — grausam — люты!

— Пойдзем далей! — весела сказаў Гленарван, цікавасць якога вельмі разгарэлася па меры таго, як раскрываўся сэнс гэтых напалавіну сцёртых абарваных слоў. — Indi... як гэта разумець? Ці не трапілі яны ў Індыю? А тут незразумела ongit... Ага, гэта longitude — даўгата! А вось і шырата — 37° 11'. Урэшце ў нас ёсць зусім дакладнае ўказанне!

— Так то так, але даўгаты ў вас няма! — дадаў Мак-Набс.

— Трэба ўмець задавальняцца малым, дарагі маёр,— запярэчыў Гленарван. — Ведаць дакладна шырату — ужо не так кепска! Безумоўна, французскі тэкст самы поўны з усіх. Таксама ясна, што кожная з запісак уяўляе дакладны пераклад двух другіх, бо ва ўсіх трох аднолькавая колькасць радкоў. Таму трэба аб’яднаць усе тры тэксты, перакласці іх на якую-небудзь адну мову і тады ўжо шукаць найбольш лагічнае, яснае і магчымае тлумачэнне.

— На якую-ж мову вы збіраецеся перакласці дакумент: на англійскую ці нямецкую? — запытаў маёр.

— На французскую, бо французская запіска захавала для нас найбольшую колькасць патрэбных слоў,— адказаў Гленарван.

— Вы праўду кажаце, сэр,— заўважыў Джон Мангльс,— дарэчы, мы ўсе валодаем гэтай мовай.

— Значыць, вырашана. Я перапішу гэты дакумент, злучаючы ўрыўкі сказаў дакладна ў тым парадку, у якім яны размешчаны ў арыгіналах, і, пакідаючы прабелы, дапішу тыя няпоўныя словы, сэнс якіх ясны і безумоўны, а потым мы паглядзім.

Гленарван узяў пяро і праз некалькі хвілін паказаў сваім сябрам лісток паперы з наступнымі радкамі[7]:

У гэту хвіліну ў каюту ўвайшоў матрос; ён далажыў капітану Мангльсу, што «Дункан» увайшоў у Клайдскую затоку.

— Якія вашы намеры, сэр? — звярнуўся капітан да Гленарвана.

— Як мага хутчэй прыбыць у Думбартон. Адтуль Элен вернецца ў Малькольм-Кэстль, а я паеду ў Лондан, каб уручыць гэты дакумент лордам адміралцейства.

Джон Мангльс аддаў адпаведныя загады, і матрос вышаў, каб перадаць іх памочніку капітана.

— А цяпер, сябры,— сказаў Гленарван, — возьмемся зноў за расшыфроўку. Мы натрапілі на сляды вялікага няшчасця. Ад нашай здагадлівасці залежыць жыццё некалькіх чалавек. Трэба напружыць увесь розум, усю кемлівасць, каб знайсці ключ да гэтай загадкі.

— Мы гарым жаданнем зрабіць гэта, дарагі Эдуард,— адказала Элен.

— Перш за ўсё,— прапанаваў Гленарван,— падзелім гэты дакумент на тры часткі: першую — вядомую, другую — якая дазваляе дапускаць, і трэцюю — невядомую. Што нам вядома? Нам вядома, што 7 чэрвеня 1862 года трохмачтавы карабль «Брытанія» пацярпеў крушэнне, што яго капітан і два матросы кінулі гэтыя дакументы ў мора ў нейкім пункце зямнога шара, размешчаным пад 37° 11' шыраты; урэшце нам вядома, што яны просяць аказаць ім дапамогу.

— Зусім верна,— пацвердзіў маёр.

— Якія меркаванні мы можам рабіць? — прадаўжаў Гленарван. — Перш за ўсё, што крушэнне адбылося ў морах паўднёвага паўшар’я. Тут я перш за ўсё хачу звярнуць вашу ўвагу на ўцалеўшую частку слова «гоні». Ці не ёсць гэта назва краіны?

— Патагоніі? — усклікнула Элен.

— Так.

— Але ці перасякаецца Патагонія трыццаць сёмай паралеллю? — запытаў маёр.

— Гэта лёгка праверыць,— сказаў Джон Мангльс, разгортваючы карту Паўднёвай Амерыкі. — Так яно і ёсць. Трыццаць сёмая паралель перасякае Арауканію, праходзіць па пампасах уздоўж паўночных граніц Патагоніі і губляецца ў водах Атлантычнага акіяна.

— Вельмі добра. Прадаўжаем расшыфроўку. Слова abor. Ці не ёсць гэта частка французскага дзеяслова aborder — прыставаць, прычальваць? Калі так, дык два матросы і капітан прычалілі да чаго? Contin — к кантыненту. Разумееце, к кантыненту, а не к востраву! Што-ж з імі здарылася далей? На шчасце, тут-жа стаяць дзве літары: pr; яны расказваюць нам пра лёс няшчасных: гэта пачатак слова pris — узяты ці prisonniers — палоннікі. Хто-ж іх узяў у палон? Запіска ясна адказвае: «люты» indi, гэта значыць лютыя indiens — індзейцы. Даволі пераканаўча, праўда? Хіба недастаючыя словы не становяцца самі сабой у прабелы дакумента? Хіба сэнс запіскі не раскрываецца перад вашымі вачыма?

Гленарван гаварыў з глыбокім перакананнем. Яго энтузіязм перадаваўся слухачам. Разам з ім яны хорам закрычалі: «Гэта відавочна! Гэта бясспрэчна!»

Крыху памаўчаўшы, Гленарван зноў загаварыў:

— Сябры мае, гэтыя меркаванні здаюцца мне надзвычай праўдзівымі. Я не сумняваюся, што катастрофа здарылася паблізу берагоў Патагоніі. Урэшце, у Глазго я даведаюся аб прызначэнні «Брытаніі», і тады будзе відаць, ці магла яна апынуцца ў гэтых водах.

— О, для гэтага не трэба чакаць звароту ў Глазго,— сказаў Джон Мангльс.— У мяне ёсць тут камплект «Гандлёвай і мораходнай газеты», якая дасць нам патрэбную даведку.

— Шукайце-ж, Джон! — усклікнула Элен.

Джон Мангльс узяў камплект нумароў газеты за 1862 год і хутка пачаў гартаць старонкі. Пошукі былі нядоўгія, і хутка ён праказаў з выразным здавальненнем:

— Знайшоў!

У газеце было напісана:

— Грант! — закрычаў Гленарван. — Ці не той гэта смяльчак, які марыў заснаваць новую Шатландыю на адным з астравоў Ціхага акіяна?

— Так,— адказаў Джон Мангльс,— гэта той самы капітан Грант. У 1861 годзе ён вышаў з Глазго на «Брытаніі», і з таго часу аб ім не было ніякіх вестак.

— Няма больш сумненняў! — весела загаварыў Гленарван. — Усё ясна. Гэта іменна ён. «Брытанія» вышла з Кальяо ў Перу 30 мая, а 7 чэрвеня, гэта значыць, праз восем дзён, пацярпела крушэнне каля берагоў Патагоніі. Уся гісторыя гэтай катастрофы раскрылася перад намі! Вы бачыце, сябры, што логіка дала нам ключ да рашэння амаль усёй загадкі, і адзіным невядомым з’яўляецца цяпер даўгата, пад якой здарылася крушэнне.

— Але даўгата і не патрэбна! — сказаў Джон Мангльс. — Ведаючы краіну, каля берагоў якой здарылася крушэнне, і дакладную шырату, я бяруся даставіць судно проста к месцу катастрофы.

— Выходзіць, мы ведаем усё? — запытала Элен.

— Усё, дарагая Элен, і я магу цяпер запоўніць усе прабелы між слоў, зробленыя марской вадой, з такой-жа лёгкасцю, нібы пісаў-бы гэты дакумент пад дыктоўку самога капітана Гранта.

І, узяўшы пяро, Гленарван, не задумваючыся, напісаў наступныя радкі:

— Надзвычайна, дарагі Эдуард! — усклікнула Элен. — Калі гэтыя няшчасныя калі-небудзь зноў убачаць радзіму, яны будуць абавязаны вам за сваё выратаванне!

— Яны ўбачаць яе! — адказаў Гленарван. — Цяпер гэты дакумент настолькі ясны і красамоўны, што Англія неадкладна дапаможа тром сваім сынам, якія гаруюць на пустэльным беразе. Тое, што яна ўжо рабіла для Франкліна і многіх другіх, яна паўторыць зараз для выратавання пацярпеўшых крушэнне на «Брытаніі».

— Але-ж у гэтых няшчасных, напэўна, засталіся сем’і, і яны аплакваюць іх пагібель! — сказала Элен. — Можа ў капітана Гранта ёсць жонка, дзеці...

— Вы праўду кажаце, дарагая, і я бяруся неадкладна паведаміць ім, што надзея на выратаванне загінуўшых без весткі маракоў не страчана! А цяпер, сябры мае, падымемся на палубу, магчыма, мы падыходзім ужо к порту.

Сапраўды, «Дункан» ішоў ужо ўздоўж берагоў Бюта, пакінуўшы ззаду Ротсей з яго чароўным зялёным гарадком, размешчаным у квітнеючай даліне. Увайшоўшы ў вузкую частку затокі, «Дункан» абышоў Грынок і ў шэсць гадзін папаўдні адшвартаваўся каля базальтавай скалы Думбартона, на версе якой быў славуты замак шатландскага героя.

На прыстані Элен Гленарван і маёра Мак-Набса чакала каляска з Малькольм-Кэстля. Гленарван, пасадзіўшы жонку ў каляску, паехаў к поезду, які адыходзіў у Глазго. Але перед ад’ездам ён справіўся даручыць самаму шпаркаму пасланцу — электрычнаму тэлеграфу — перадаць у Лондан наступную важную аб’яву:

Праз некалькі хвілін гэта аб’ява была ў рэдакцыі лонданскіх газет «Таймс» і «Морнінг Хронікль».

РАЗДЗЕЛ ТРЭЦІ Малькольм-Кэстль

Малькольм-Кэстль, па-шатландску — замак Малькольма, быў размешчаны ў адным з самых паэтычных куткоў горнай Шатландыі: ён узвышаўся на гары, над маляўнічай вёскай Люс. Празрыстыя воды возера Ламонд абмывалі граніт яго сцен.

Уладару Малькольм-Кэстля, Эдуарду Гленарвану, было трыццаць два гады. Высокага росту, з некалькі суровым выглядам твара, але з добрымі вачыма, беззаветна храбры, дзейны, ён быў вялікадушны і чулы. Гленарван быў палкім патрыётам-шатландцам, і ўвесь штат абслугоўваючага персанала ў Малькольм-Кэстлі, як і ўся каманда «Дункана», складаліся выключна з шатландцаў.

Эдуард Гленарван быў жанаты ўсяго тры месяцы. Жонка яго была дачкой славутага падарожніка Вільяма Туфнеля, які стаў, як і многія другія, афярай страсці да геаграфічных адкрыццяў. Элен была чыстакроўнай шатландкай. Застаўшыся круглай сіратой пасля смерці бацькі, яна жыла ў родным Кільпатрыку. Пазнаёміўшыся з гэтай чароўнай дзяўчынай, якая пакорліва і самотна змагалася з нястачамі, Гленарван адразу зразумеў, што з яе будзе верны і адданы сябра жыцця. Ён пасватаўся, і яна згадзілася.

Элен Гленарван было дваццаць два гады. Яна была бландынкай з сінімі вачыма, як вада шатландскіх азёр у радасную вясеннюю раніцу. Яна горача кахала свайго мужа.

Маладыя шчасліва жылі ў Малькольм-Кэстлі, сярод чароўнай і дзікай прыроды горнай Шатландыі. Яны гулялі пад цёмнай засенню алеяў з каштанаў і смакоўніц, па берагах возера, дзе спявалі яшчэ часам піброксы[8], па дзікіх цяснінах, дзе стагоднія руіны расказвалі аб гісторыі Шатландыі. Сёння яны заходзілі ў гушчар бярозавых лясоў, адпачываючы на заросшых высокай травой прагалінах; назаўтра яны карабкаліся па стромкіх спадах на верхавіну Бенламона або верхам на конях накіроўваліся ў доўгія экскурсіі па бязлюдных сцежках, захапляючыся сваёй паэтычнай радзімай, наведваючы самыя далёкія вёскі, апетыя Вальтэр-Скотам. Увечары, калі на небе запальваўся «ліхтар Мак Ферлана» (месяц), яны гулялі па старадаўняй кальцовай галерэі, што апаясвала замак Малькольма.

Так прайшлі першыя месяцы сумеснага жыцця. Але Гленарван не забываў, што яго жонка была дачкой славутага падарожніка. Ён гаварыў сабе, што Элен павінна была пераняць ад бацькі палкасць да падарожжаў. І ён не памыляўся. Тады была набыта яхта «Дункан», якая павінна была павезці Эдуарда і Элен Гленарван у самыя прыгожыя куткі Сяродземнага мора.

Лёгка ўявіць сабе радасць Элен, калі Гленарван сказаў ёй, што «Дункан» чакае яе загадаў.

Гленарван быў у Лондане. Элен са смуткам, але цярпліва пераносіла гэту першую разлуку — бо справа ішла аб выратаванні людзей! Спачатку пісьмо паведаміла аб хуткім звароце Гленарвана. Але ў той-жа вечар прышла тэлеграма, у якой ён паведамляў, што затрымаецца: яго руплівасць сустрэлі сякія-такія перашкоды. Яшчэ праз дзень, у новым пісьме, Гленарван скардзіўся на кепскі прыём, аказаны яму у адміралцействе.

Элен пачала непакоіцца за вынік справы.

Увечары яна сядзела адна ў сваім пакоі. Увайшоўшы слуга запытаў яе, ці хоча яна прыняць маладую дзяўчыну і хлопчыка, якія пытаюцца містэра Гленарвана.

— Гэта мясцовыя жыхары? — запытала Элен.

— Не, пані, я іх не ведаю. Яны ехалі поездам да Балоха, а адтуль прышлі пяшком у Люс.

— Папрасіце іх да мяне.

Слуга вышаў. Праз некалькі хвілін ён прывёў у пакой Элен дзяўчыну і хлопчыка. Гэта былі брат і сястра — падабенства іх твараў не давала поваду сумнявацца ў гэтым. Дзяўчыне было гадоў шаснаццаць. Яе прыгожы змучаны тварык, вялікія вочы, якія, відаць, многа плакалі, з сумным, але не палахлівым выразам, яе беднае, але акуратнае адзенне — усё гэта адразу выклікала прыхільнасць у яе карысць. Яна трымала за руку свайго брата, хлопчыка гадоў дванаццаці з адкрытым і смелым тварам. Здавалася, ён лічыў сябе за абаронцу і апекуна сястры і гатовы быў пакараць кожнага, хто недастаткова пачціва абышоўся-б з ёй.

Дзяўчына, апынуўшыся перад місіс Гленарван, крыху замяшалася.

— Вы хацелі пагаварыць са мной? — запытала Элен, падбадзёрваючы дзяўчыну позіркам.

— Не,— рашучым тонам адказаў хлопчык,— мы хацелі гаварыць з самім містэрам Гленарванам.

— Прабачце яму, пані,— сказала дзяўчына, дакорліва паглядзеўшы на брата.

— Містэра Гленарвана цяпер няма,— адказала Элен.— Але я яго жонка. Магчыма, я змагу замяніць яго?

— Вы жонка містэра Гленарвана?

— Так.

— Таго самага, які надрукаваў у «Таймсе» аб’яву наконт крушэння «Брытаніі»?

— Так, так,— паспешна адказала Элен.— А вы?

— Я дачка капітана Гранта, а гэта мой брат.

— Міс Грант, міс Грант! — усклікнула Элен, абнімаючы маладую дзяўчыну і цалуючы ў шчокі яе маладога абаронцу.

— Пані,— загаварыла зноў дзяўчына,— што вы ведаеце пра крушэнне карабля нашага бацькі? Ці жывы наш бацька? Ці ўбачым мы яго калі-небудзь? Прашу вас, кажыце!

— Дарагая мая дзяўчынка,— адказала Элен,— я не хачу лёгкамысным адказам падаць вам неабгрунтаваную, магчыма, надзею...

— О, гаварыце, пані, гаварыце! Я загартавана горам і магу ўсё выслухаць!

— Дзіця маё,— сказала Элен,— надзея яшчэ не страчана. Магчыма, што настане дзень, калі вы зможаце абняць свайго бацьку!

Міс Грант заплакала. Яе брат Роберт кінуўся к Элен і пачаў цалаваць яе рукі.

Калі першы парыў гэтай горкай радасці мінуўся, маладая дзяўчына пачала задаваць Элен шматлікія пытанні.

Місіс Гленарван расказала ёй гісторыю знаходкі дакументаў і перадала іх змест. Міс Грант даведалася, што «Брытанія» пацярпела крушэнне каля берагоў Патагоніі, што пасля крушэння засталіся жывымі і дабраліся да мацерыка капітан і два матросы і нарэшце што яны напісалі запіскі на трох мовах, у якіх заклікалі ўвесь свет аб дапамозе і даверылі гэту просьбу капрызам акіяна.

У час гэтага расказа Роберт Грант не зводзіў вачэй з Элен. Здавалася, што яго жыццё залежыць ад слоў, выказаных вуснамі Элен. Яго дзіцячае ўяўленне шпарка ўзнаўляла страшэнныя сцэны, у якіх дзейнай асобай быў яго бацька. Ён бачыў капітана Гранта на палубе «Брытаніі»; сачыў за тым, як той плыў к берагу; разам з ім чапляўся за ўзбярэжныя скалы; задыхаючыся, поўз па пяску за мяжу прыбэю. Некалькі разоў у часе расказа Элен з яго вуснаў вырываліся воклічы: «Ах, тата! Небарака тата!», і ён туліўся да сястры.

Міс Грант праслухала ўвесь расказ, не прамовіўшы ні слова. Толькі пасля таго, як Элен змоўкла, яна крыкнула:

— Дзеля ўсяго святога, пакажыце мне гэтыя запіскі!

— Іх у мяне няма, дзіця маё,— адказала Элен.

— Вы згубілі іх?

— Не. Мой муж павёз іх у Лондан — гэтага патрабавалі інтарэсы вашага бацькі; але я вам пераказала іх змест слова ў слова. Павінна толькі сказаць, што, на няшчасце, вада знішчыла большую частку слоў, не пашкадавала і ўказання даўгаты месца крушэння...

— Абыйдземся без яе! — усклікнуў Роберт.

— Безумоўна, мой хлопчык,— адказала Элен, усміхаючыся з яго рашучага тону. — Ітак, вы бачыце, міс Грант, што цяпер змест дакументаў вядомы вам ва ўсіх дэталях, у такой-жа ступені, як і мне самой...

— Зусім правільна, пані, але... мне хацелася-б бачыць почырк бацькі.

— Ну, што-ж, напэўна, мой муж заўтра вернецца. Гленарван узяў з сабой гэтыя дакументы, каб, падаўшы іх лордам адміралцейства, дабіцца неадкладнай пасылкі судна на пошукі капітана Гранта,

— Ці магчыма гэта? — запытала маладая дзяўчына. — Няўжо вы зрабілі гэта для нас?

— Так, дарагая мая, і я штохвілінна чакаю адказу ад Гленарвана.

— Пані,— з дрыжаннем у голасе сказала міс Грант,— у мяне няма слоў для таго, каб выказаць сваю падзяку вам і містэру Гленарвану!

— Дзіця маё,—адказала Элен,— мы не заслужылі вашай падзякі; усякі іншы зрабіў-бы на нашым месцы тое-ж самае. Абы толькі прадбачаная надзея выратавання не аказалася дарэмнай... Зразумела, да прыезду мужа вы застанецеся тут.

— Пані, я не магу злоўжываць вашай дабратой... Мы-ж вам зусім чужыя...

— Чужыя? — перапыніла яе Элен. — Ні вы, ні ваш брат не чужыя ў гэтым доме! Застаньцеся, я хачу, каб пасля прыезду Гленарван адразу мог расказаць дзецям капітана Гранта, якія прыняты захады для выратавання іх бацькі!

Нельга было адмовіцца ад такога ласкавага запрашэння, і Мэры Грант з удзячнасцю згадзілася астацца.

РАЗДЗЕЛ ЧАЦВЕРТЫ Прапанова Элен Гленарван

Элен нічога не сказала дзецям капітана Гранта аб тым, як лорды адміралцейства сустрэлі хадайніцтва Гленарвана. Яна таксама ні словам не намякнула, што капітан Грант трапіў у палон да паўднёва-амерыканскіх індзейцаў. Нашто было засмучаць небаракаў-дзяцей і зацямняць толькі што ўспыхнуўшую іскру надзеі зноў сустрэцца з бацькам? Ведаючы, што гэта не дало-б ніякай карысці, Элен змоўчала пра ўсё гэта. Адказаўшы на распытванні Мэры Грант, Элен Гленарван у сваю чаргу пачала распытвацца ў маладой дзяўчыны пра яе жыццё і становішча на гэтым свеце, дзе яна, як відаць, была адзінай заступніцай малога брата.

Чуллівы і шчыры расказ Мэры Грант яшчэ болей павялічыў сімпатыю, якую яна ўнушыла пасля першай сустрэчы.

Мэры і Роберт былі адзінымі дзецьмі ў капітана Гранта. Гары Грант страціў жонку ад нараджэння Роберта і ў часе сваіх доўгіх адлучак пакідаў дзяцей пад наглядам сваёй добрай старой стрыечнай сястры. Капітан Грант быў смелым мараком, які надзвычай добра ведаў сваю справу. Ураджэнец і сталы жыхар горада Дэндзі ў графстве Перт, ён быў карэнным шатландцам. Бацька яго, надзвычай адукаваны чалавек, даў яму закончаную класічную асвету, лічачы, што веды нікому не пашкодзяць, нават капітану дальняга плавання.

Першыя дальнія плаванні, спачатку ў якасці памочніка, а пасля ў якасці шкіпера, сцвердзілі яго рэпутацыю выдатнага марака, і к моманту нараджэння Роберта Гары Грант ужо меў сякія-такія зберажэнні.

У гэты час яму прышла ў галаву смелая думка, якая зрабіла яго папулярным у Шатландыі. Як Гленарваны і рад іншых шатландскіх сямействаў, Грант лічыў Англію прыгнятальніцай Шатландыі. Інтарэсы Шатландыі, на яго думку, не супадалі з інтарэсамі Вялікабрытаніі, і ён рашыў стварыць вялікую шатландскую калонію на якім-небудзь з акіянскіх астравоў. Можа ён марыў, што ў адзін выдатны дзень гэта калонія — па прыкладу Паўночна-амерыканскіх злучаных штатаў—даб’ецца незалежнасці, той незалежнасці, якую немінуча рана ці позна заваююць Індыя і Аўстралія? Магчыма, што марыў. Магчыма нават, што ён расказаў каму-небудзь пра свае таемныя надзеі. Таму нядзіўна, што англійскі ўрад адмовіўся садзейнічаць ажыццяўленню яго планаў. Болей таго, ён ставіў капітану Гранту такія перашкоды, якія ў іншай краіне загубілі-б смельчака.

Але Гары Грант не здаваўся. Ён звярнуўся з адозвай да сваіх адназемцаў, пабудаваў, выдаткаваўшы ўсе свае сродкі, карабль і, падабраўшы каманду з сваіх аднадумцаў, накіраваўся на даследаванне буйных ціхаакіянскіх астравоў. Дзяцей ён пакінуў пад наглядам стрыечнай сястры. Гэта было ў 1861 годзе. На працягу наступнага года, да мая 1862 года, ад яго рэгулярна прыходзілі весткі, але пасля адплыцця з Кальяо, у чэрвені 1862 года, ніхто нічога не чуў больш пра «Брытанію», і «Гандлёвая і мораходная газета» не магла больш паведаміць ні аднаго слова пра яго лёс.

У гэты час памерла стрыечная сястра капітана Гранта, і двое дзяцей апынуліся адны, не маючы ні аднаго блізкага чалавека на гэтай зямлі.

Мэры Грант, якой у той час было чатырнаццаць гадоў, не спалохалася няшчасця, што звалілася на яе, і мужна ўзяла на сябе клопаты аб браце. За кошт суровай эканоміі і нястач, напружваючы ўсе сілы свайго розуму і цела, працуючы дзень і ноч, адмаўляючы сабе ва ўсім дзеля брата, яна здолела выхаваць яго і замяніць яму маці.

Сіроты жылі ў Дэндзі, змагаючыся з нястачамі. У Мэры былі толькі адны мары,— пра шчаслівую будучыню свайго брата.

Яна не сумнявалася ў тым, што «Брытанія» загінула, а разам з ёй і бацька. Лёгка ўявіць, з якім хваляваннем прачытала яна выпадкова трапіўшую ёй у рукі заметку ў «Таймсе», якая аднавіла страчаную надзею.

Не вагаючыся ні хвіліны, яна адразу рашыла ехаць у Малькольм-Кэстль. Нават калі яна даведаецца, што цела капітана Гранта знойдзена на бязлюдным беразе сярод абломкаў «Брытаніі»,— гэта лепш, чым пакутная невядомасць, чым вечнае мучэнне ад сумненняў. Яна ўсё расказала Роберту. У той-жа дзень дзеці селі на поезд, які ішоў у Перт, і вечарам прыехалі ў Малькольм-Кэстль. Тут пасля многіх дзён гора і адчаю Мэры зноў займела надзею.

Вось жаласлівая гісторыя, якую Мэры Грант расказвала Элен Гленарван. Дзяўчына гаварыла з вялікай шчырасцю і скромнасцю, зусім не ўяўляючы, што яе паводзіны ў гэтыя доўгія гады пакут былі сапраўды гераічнымі. Але Элен была расчулена да глыбіні душы і шмат разоў у час расказа, не тоячы слёз, абнімала абодвух дзяцей капітана Гранта.

Роберт глядзеў на сястру шырока адкрытымі вачыма. Здавалася, ён слухаў гэту гісторыю ўпершыню ў жыцці і толькі цяпер зразумеў, што зрабіла для яго Мэры, што яна выцерпела праз яго.

Абняўшы яе за шыю, ён раптам закрычаў:

— Мамачка! Мілая мая мамачка!

Крык гэты вырваўся з самай глыбіні яго сэрца.

У час гэтай гутаркі непрыкметна настала ноч. Падумаўшы пра тое, што дзеці павінны былі стаміцца ў дарозе, Элен загадала завесці іх у падрыхтаваныя для іх пакоі. Мэры і Роберт адразу заснулі, і абодва бачылі прыемныя сны.

Пасля іх выхаду Элен запрасіла да сябе Мак-Набса і коратка расказала яму ўсе падзеі гэтага вечара.

— Якая слаўная дзяўчына гэта Мэры Грант! — сказаў маёр, праслухаўшы расказ стрыечнай сястры.

— Будзем спадзявацца, што мужу ўдасца мець поспех у Лондане,— адказала Элен,— інакш становішча гэтых двух дзяцей будзе сапраўды вельмі цяжкім!

— Ён даб’ецца свайго,— сказаў Мак-Набс,— калі толькі ў лордаў адміралцейства сэрцы не цвярдзей за партландскі цэмент.

Не гледзячы на гэта запэўненне, Элен праз усю ноч не самкнула вачэй, апанаваная вялікім неспакоем.

На другі дзень, прачнуўшыся досвіткам, калі Мэры Грант і яе брат гулялі па дварэ Малькольм-Кэстля, раптам пачуўся шум экіпажа, які імчаўся на ўвесь дух. Гэта была каляска Гленарвана, які ехаў з чыгуначнай станцыі. Не паспеў Гленарван злезці з каляскі, як з парадных дзвярэй вышлі яму насустрач Элен і маёр. Маладая жанчына кінулася ў абдымкі мужа. Той моцна прытуліў яе, але нічога не сказаў. Ён здаваўся сумным, расчараваным і раздражненым.

— Ну, што, Эдуард? — запытала Элен.

— Кепска, дарагая,— адказаў Гленарван. — Гэтыя людзі без сэрца?..

— Адмовілі?..

— Так, яны адмовіліся паслаць судно! Яны нешта гаварылі пра мільёны, дарэмна выкінутыя на пошукі Франкліна, сцвярджалі, што знойдзеныя намі дакументы няясныя і маё тлумачэнне непераканаўчае, а калі яно нават і правільнае, дык гэтыя даныя адносяцца к даўняму часу, што за мінулыя два гады індзейцы, напэўна, даўно ўжо завялі сваіх палонных у глыб краіны, і ўрэшце немажліва перакапаць усю Патагонію з-за трох чалавек, ды к таму-ж шатландцаў! Гэтыя пошукі будуць небяспечнымі, не дадуць вынікаў і забяруць болей афяр, чым выратуюць людзей! Адным словам, яны выказалі ўсе магчымыя і немагчымыя пярэчанні, абы толькі апраўдаць тое, што не жадаюць дапамагчы. Прычыны гэтага адмаўлення я добра разумею: яны не забыліся, што капітан Грант змагар за незалежнасць Шатландыі. Цяпер няшчасны зусім загінуў!

— Тата, бедны тата! — закрычала Мэры Грант, падаючы на калені перад Гленарванам.

— Ваш бацька, міс?.. — перапытаў той, здзіўлена гледзячы на дзяўчыну каля сваіх ног.

— Так, Эдуард, гэта міс Мэры Грант і яе брат Роберт, дзеці капітана Гранта, якіх адміралцейства хоча зрабіць сіротамі капітана Гранта...

— Ах, міс,— сказаў Гленарван, падымаючы дзяўчыну з зямлі,— каб я ведаў пра вашу прысутнасць...

Ён змоўк. Цяжкае маўчанне, якое парушалася толькі ўсхліпамі і ўздыханнямі, запанавала на дварэ Малькольм-Кэстля. Ні Гленарван, ні Элен, ні маёр, ні шматлікія слугі замка не адважыліся парушыць гэта маўчанне. Але ўсім сваім сэрцам усе гэтыя шатландцы пратэставалі супроць паводзін англійскага ўрада.

Пасля доўгіх хвілін маўчання першым загаварыў маёр Мак-Набс.

— Значыцца, у вас няма болей ніякай надзеі? — запытаў ён у Гленарвана.

— Ніякай.

— У такім выпадку,— закрычаў раптам Роберт,— я сам пайду к гэтым людзям, і мы пабачым!..

Роберт не закончыў сваёй пагрозы, бо Мэры спыніла яго. Але сціснутыя ў кулак пальцы ясней за словы гаварылі аб ваяўнічых намерах хлопчыка.

— Не, Роберт, не! — сказала Мэры Грант.— Будзем удзячны гэтым вялікадушным людзям за ўсё, што яны зрабілі для нас, не забудзем гэтага да канца нашых дзён і захаваем навекі пачуццё шчырай падзякі... А цяпер пойдзем!

— Мэры! — закрычала Элен.

— Куды вы пойдзеце, міс Грант? — запытаў Гленарван.

— Мы паклонімся ў ногі каралеве. Я ўпэўнена, што яна не застанецца глухой к словам двух дзяцей, якія просяць дараваць жыццё свайму бацьку!

Гленарван з сумненнем паківаў галавой. Відаць, ён не падзяляў упэўненасці маладой дзяўчыны.

Элен таксама не сумнявалася, што гэта спроба Мэры Грант не будзе мець поспеху. Яна з жахам падумала пра безвыходную долю, якая чакае гэтых дзяцей... Але тут яе ахапіла высокая і вялікадушная ідэя.

— Пачакайце, Мэры! — усклікнула яна, спыняючы дзяўчыну, якая хацела ісці. — Выслухайце мяне!

Мэры спынілася.

Элен з поўнымі вачыма слёз падышла да мужа і сказала цвёрдым голасам:

— Эдуард! Вы рашылі зрабіць марскую вясёлую прагулку, каб парадаваць мяне... Але якая радасць можа зраўняцца са шчасцем выратаваць жыццё гаротным людзям, якіх пакінула на волю лёсу ўласная радзіма?

— Элен! — усклікнуў Гленарван.

— Вы зразумелі мяне, Эдуард? «Дункан» — моцнае і трывалае судно! Яно смела можа плаваць у паўднёвых морах. Яно можа зрабіць сусветнае падарожжа і зробіць яго, калі трэба будзе. Едзем, Эдуард! Едзем шукаць капітана Гранта!

Пасля гэтых смелых слоў Эдуард Гленарван моцна абняў маладую жанчыну. Мэры і Роберт цалавалі ёй рукі.

Гэта прачулая сцэна ўсхвалявала нават суровых шатландцаў, слуг Малькольм-Кэстля, і яны гучна закрычалі:

— Няхай жыве наша маладая гаспадыня! Ура! Тройчы ура Эдуарду і Элен Гленарван!

РАЗДЗЕЛ ПЯТЫ "Дункан" адплывае

Элен Гленарван была вялікадушнай і мужнай жанчынай. Яе прапанова накіравацца на «Дункане» на пошукі капітана Гранта, безумоўна, даказвала гэта. Эдуард Гленарван па праву мог ганарыцца такой жонкай. Трэба сказаць, што гэтая думка — самастойна арганізаваць экспедыцыю для выратавання капітана Гранта — прышла яму ў галаву яшчэ ў Лондане, калі яго просьба была адхілена адміралцействам. Ён не загаварыў аб ёй першым толькі таму, што не мог яшчэ звыкнуцца з думкай пра разлуку з жонкай. Але паколькі Элен сама падала такую прапанову, сумненню ўжо не было месца. Слугі Малькольм-Кэстля ўзрушанымі воклічамі віталі гэту прапанову, бо тут была справа пра выратаванне братоў па крыві, такіх самых шатландцаў, як яны самі! І Эдуард Гленарван далучыў свой голас да ўзрушаных крыкаў «ура» ў гонар маладой гаспадыні Малькольм-Кэстля.

Пасля таго, як пытанне аб выездзе было вырашана, кожная хвіліна была на ўліку.

У той-жа дзень Гленарван па тэлеграфу загадаў Джону Мангльсу прывесці «Дункан» у Глазго і зрабіць усе неабходныя падрыхтаванні для працяглай экспедыцыі ў паўднёвыя моры, якая магла ператварыцца ў кругасветнае плаванне.

Сцвярджаючы, што «Дункан» можа зрабіць кругасветнае падарожжа, Элен Гленарван не пераацэньвала якасцей яхты. Надзвычай трывалае і быстраходнае судно сапраўды было прыстасавана для дальняга плавання

«Дункан» уяўляў сабой паравую яхту самага ўдасканаленага тыпу. Яго водазмяшчэнне раўнялася двумстам дзесяці тонам, гэта значыць намнога больш перавышала водазмяшчэнне першых караблёў, якія дабраліся да Новага Свету,— караблёў Калумба, Веспучы, Магелана[9].

Яхта Гленарвана была двухмачтавым судном. Яна мела фок-мачту з фокам, марселем і брамселем, грот-мачту з касым гротам, вялікі стаксель, малы стаксель, лацінскі фок і штагавыя парусы. Аснашчэнне яхты было дастатковае для таго, каб ёю кіраваць, як звычайным кліперам. Але ўсё-такі галоўнай і асноўнай рухаючай сілай яе было паравая машына. Гэта стошасцідзесяцісільная, пабудаваная па навейшай сістэме машына была забяспечана перагравальнікамі, якія дазвалялі падымаць ціск пары да значна больш высокага ўзроўню, чым у машынах звычайнай канструкцыі. Вінтоў у яхты было два. Давёўшы ціск пары да максімума. «Дункан» развіваў найбольшую з усіх дасягнутых паравымі суднамі шпаркасцей: у часе выпрабаванняў у Клайдскай затоцы яго патэнт-лаг[10] паказаў хуткасць у семнаццаць міль[11] у гадзіну. Такім чынам яхта была зусім надзейным судном, на якім смела можна было пусціцца ў кругасветнае плаванне, і Джону Мангльсу трэба было для гэтага толькі набраць вугалю і харчоў.

Першымі клопатамі маладога капітана было павялічыць ёмістасць вугальных ям; ён хацеў набраць чым больш паліва, запасы якога цяжка папоўніць у дарозе. Тую-ж меру перасцярогі ён прадпрыняў і для забеспячэння камбуза[12]. Джон Мангльс ухітрыўся зрабіць амаль двухгадовы запас прадуктаў. Грошай у яго было ўдосталь, і ён нават купіў невялікую гармату, якую ўмацаваў на носе яхты. Нельга было прадбачыць усіх будучых падзей, а ў такім выпадку ніколі не лішняе мець гармату, з якой можна выстраліць васьміфунтовым ядром далей як на чатыры мілі.

Джон Мангльс, не гледзячы на сваю маладосць, не быў навічком у сваёй справе: ён лічыўся адным з лепшых шкіпераў Глазго. Яму было каля трыццаці гадоў. Рысы яго твара былі крыху суровыя, але, прыгледзеўшыся, можна было заўважыць, што гэты чалавек добры і чулы.

Джон Мангльс быў выхаванцам сям’і Гленарванаў. Ён паспеў ужо зрабіць некалькі дальніх плаванняў, у час якіх неаднаразова даводзіў сваю стрыманасць, смеласць, энергічнасць, распарадчасць і спрытнасць.

Калі Эдуард Гленарван прапанаваў яму камандаванне яхтай «Дункан», ён з радасцю прыняў гэта запрашэнне, бо любіў уладара Малькольм-Кэстля, як роднага брата.

Памочнік капітана, Том Аусцін, быў старым мараком, надзвычайным знаўцам марской службы. Дваццаць пяць чалавек, уключаючы ў гэты лік капітана і яго памочніка, складалі экіпаж «Дункана». Усе яны былі ўраджэнцамі графства Думбартон і вопытнымі маракамі; яны ўтварылі на барту судна сапраўдны клан[13], у якога быў нават свой традыцыйны bag-рірег[14]. Гленарван меў у асобе каманды яхты цэлы атрад смелых, вельмі адданых яму людзей, якія гэтак-жа ўмела абыходзіліся са зброяй, як і па службе на судне, гатовых ісці за ім куды хочаш, не зважаючы на небяспеку.

Калі экіпаж «Дункана» даведаўся, куды і чаго паплыве яхта, ён не мог стрымаць радасці, і рэха думбартонскіх цяснін было абуджана крыкамі «ура».

Джон Мангльс, хоць ён і быў заняты падрыхтоўкай судна і пагрузкай прыпасаў, не забыў паклапаціцца аб належнай падрыхтоўцы к дальняму плаванню прызначаных для Эдуарда і Элен Гленарван памяшканняў на яхце. Адначасова ён падрыхтаваў каюты для дзяцей капітана Гранта, бо Элен не магла адмовіць Мэры Грант і дазволіла ўдзельнічаць у экспедыцыі на «Дункане»..

Што да Роберта, дык хлопчык гатовы быў на ўсё, каб трапіць на яхту. Ён не адмовіўся-б ні ад якой работы, абы толькі не застацца на беразе. Ці можна было пярэчыць просьбам гэтага энергічнага маленькага чалавечка? Гленарваны і не спрабавалі рабіць гэта. Ім давялося нават выканаць настойлівае патрабаванне Роберта — прыняць яго на яхту не ў якасці пасажыра, а ў якасці члена экіпажа: вучня юнгі ці матроса — для яго было аднолькава. Джону Мангльсу было даручана навучыць хлопчыка рамяству марака.

— Вельмі добра,— сказаў Роберт, пачуўшы гэта. — Толькі скажыце капітану, каб ён не скупіўся на ўдары кошкай[15], калі я буду дрэнным вучнем.

— Не турбуйся, мой хлопчык,— з сур’ёзным выглядам сказаў яму Гленарван, змаўчаўшы аб тым, што дзевяціхвостая кошка забаронена ва флоце, а на «Дункане» яна была-б непатрэбнай нават і без гэтай забароны.

Каб закончыць пералік будучых пасажыраў яхты, застаецца спамянуць маёра Мак-Набса. Гэта быў чалавек гадоў пяцідзесяці, з правільнымі рысамі заўсёды спакойнага твара, маўклівы, ціхамірны і добры, заўсёды гатовы пайсці туды, куды яго пасылаюць. Ён заўсёды згаджаўся з усімі і ва ўсім, ніколі ні з кім не сварыўся і не траціў стрыманасці. Ён аднолькава спакойна падымаўся па лесніцы ў свой пакой і па скату траншэі, якую абстрэльваў непрыяцель. Яго нішто на свеце не магло растрывожыць, нават гарматнае ядро, якое ляціць проста на яго, і, напэўна, яму суджана было памерці, ні разу не раззлаваўшыся. Гэты чалавек быў у поўным сэнсе слова храбрым. Адзіным слабым месцам у яго быў праз меру шатландскі патрыятызм. Ён быў шчырым прыхільнікам старадаўніх звычаяў сваёй радзімы. Таму яго ніколі не спакушала служба ў англійскай арміі, і свой чын маёра ён атрымаў у 42-м палку горнай гвардыі, які цалкам складаўся з шатландцаў. Як блізкі сваяк Мак-Набс стала жыў у Малькольм-Кэстлі, а як былы ваенны палічыў зусім натуральным прыняць удзел у экспедыцыі.

Такі быў асабовы склад яхты, закліканай нечаканымі абставінамі здзейсніць адно з самых выдатных падарожжаў нашых дзён. З таго часу як «Дункан» адшвартаваўся каля параходнай прыстані Глазго, ён не пераставаў служыць прадметам агульнай цікавасці. Штодзённа яго наведвалі цэлыя натоўпы людзей. У горадзе толькі і гаварылі пра паравую яхту Эдуарда Гленарвана, так што капітаны іншых параходаў адчувалі сябе пакрыўджанымі. Асабліва абураўся на такую несправядлівасць публікі Бертон, капітан цудоўнага парахода «Шатландыя», які стаяў побач з «Дунканам» і рыхтаваўся адплыць у Калькуту.

Велізарная «Шатландыя» мела права глядзець на маленькую яхту, як на нікчэмны катэр. Тым больш крыўдна было капітану Бертону, што «Дункан» прыцягваў да сябе з дня на дзень усё ўзрастаючую цікавасць жыхароў Глазго.

Тым часам дзень адплыцця «Дункана» набліжаўся. Джон Мангльс зноў праявіў сябе вынаходлівым і ўмелым капітанам. Праз месяц пасля выпрабавання ў Клайдскай затоцы «Дункан» з напоўненымі вугалем ямамі і поўнымі складамі яды, быў гатовы адплыць у дальнія моры.

Калі планы Гленарвана сталі вядомымі, шмат хто ўказваў яму на труднасці і небяспеку задуманай ім экспедыцыі. Але ён не звяртаў увагі на гэта. Аднак, многія з тых, хто спрабаваў яго адгаварыць ад экспедыцыі, у душы захапляліся ім. Грамадская думка была цалкам на баку Гленарвана, і ўсе газеты, за выключэннем, вядома, урадавых, аднадушна асуджалі паводзіны лордаў адміралцейства ў гэтай справе.

Але Эдуард Гленарван быў аднолькава не чулым як да пахвал, так і да асуджэння. Ён рабіў сваю справу і зусім не клапаціўся аб усім астатнім.

Дваццаць чацвертага жніўня Гленарван, Элен, маёр Мак-Набс, Мэры і Роберт Грант, містэр Ольбінет, буфетчык і яго жонка — пакаёўка Элен — пакінулі Малькольм-Кэстль пасля чуллівага развітання з хатнімі. Праз некалькі гадзін яны ўжо былі на барту яхты.

Насельніцтва Глазго наладзіла цёплы прыём смелай маладой падарожніцы, якая адмовілася ад радасці багатага жыцця, каб рушыць на выратаванне гінучых людзей.

Памяшканне, якое займалі Гленарван на «Дункане», знаходзілася на карме. Яно складалася з салона і двух спалень, сумежных з ваннымі пакоямі. На карме-ж знаходзілася агульная зала, у якую выходзілі дзверы шасці кают. Пяць з іх былі заняты Мэры, Робертам, містэрам Ольбінетам, яго жонкай і маёрам Мак-Набсам. Каюты Джона Мангльса і Тома Аусціна знаходзіліся ў цэнтральнай частцы яхты, і дзверы іх выходзілі на палубу. Памяшканне каманды знаходзілася на носе яхты. Яно было выгодным і прасторным, бо «Дункан» не быў камерцыйным судном і не меў іншых грузаў, апрача запасаў вугалю, яды і зброі.

«Дункан» павінен быў выйсці ў мора ў тры гадзіны раніцы, ноччу з 24 на 25 жніўня, калі пачынаецца адліў. У адзінаццаць гадзін ночы ўсе ўдзельнікі экспедыцыі сабраліся на барту яхты. Джон Мангльс і Том Аусцін заняліся апошнімі падрыхтаваннямі да ад’езду.

Роўна апоўначы быў распалены агонь у топках: капітан загадаў набраць пары. Неўзабаве клубы чорнага дыму вырваліся з труб яхты і павіслі ў тумане ночы. Парусы «Дункана» былі старанна запакаваны ў чахлы, каб не закурыліся; дзьмуў паўднёва-заходні сустрэчны вецер, і яны ўсёроўна былі-б бескарысныя.

У дзве гадзіны ночы корпус «Дункана» задрыжэў ад ціску пары. Стрэлка манометра падпаўзла да чатырох атмасфер. Перагрэтая пара засвістала ў клапанах. Мора застыла на адным узроўні: прыліў скончыўся, а адліў яшчэ не пачынаўся. Бледнае святло золаку дазваляла разгледзець у вадзе каменныя вехі, якія адзначалі фарватэр. Аганькі бакенаў ужо цмелі ў праменнях надыходзячага дня. Можна было выпраўляцца ў дарогу.

Джон Мангльс загадаў папярэдзіць аб гэтым Гленарвана. Той зараз-жа падняўся на палубу.

Як толькі пачаўся адліў, «Дункан» страсянуў паветра магутным рыкам свайго гудка, аддаў канцы і адплыў ад прыстані. Вінт яхты круціўся ўсё больш шпарка і хутка вывеў яе на сярэдзіну канала.

Джон Мангльс не ўзяў лоцмана; ён добра ведаў усе звіліны Клайдскай затоцы, і ніхто лепш за яго не здолеў-бы правесці па ім судно. Яхта слухалася кожнага руху свайго маладога капітана. Правая рука яго ляжала на рукаятцы машыннага телеграфа, левая — на штурвале. Хутка апошнія заводы Глазго змяніліся прыгараднымі віламі, маляўніча раскіданымі на спадах узбярэжных узгоркаў, і шум вялікага горада заціх у далечыні. Праз гадзіну «Дункан» прайшоў пад думбартонскімі скаламі. Яшчэ праз дзве ён ужо быў у Клайдскай затоцы. У шэсць гадзін раніцы ён абышоў Кантырскі мол і вышаў з Паўночнага канала ў адкрыты акіян.

РАЗДЗЕЛ ШОСТЫ Пасажыр каюты № 6

У гэты першы дзень плавання мора было даволі бурным; пад вечар падзьмуў свежы вецер. «Дункан» моцна гойдала. Жанчыны не выходзілі на палубу і цэлы дзень праляжалі на ложках у сваіх каютах.

Але на другі дзень вецер крута змяніў свой кірунак. Капітан Джон загадаў паставіць фок, брамсель і марсель, і «Дункан» пачало менш гойдаць. Дзякуючы гэтаму Элен і Мэры з самай раніцы маглі падняцца на палубу і далучыцца да Гленарвана, маёра і капітана.

Усход сонца быў цудоўны. Вогненны шар, падобны да пазалочанага металічнага дыска, падымаўся з акіяна, нібы з гіганцкай гальванічнай ванны. «Дункан» слізгаўся па вясёлкавых грэбнях хваль, і здавалася, што яго парусы надзімаліся не ветрам, а сонечнымі праменнямі.

Пасажыры яхты з пачцівым маўчаннем любаваліся ўсходам прамяністага свяціла.

— Якое дзівоснае відовішча! — сказала ўрэшце Элен. — Усход сонца абяцае пагодлівы дзень. Каб толькі вецер не змяніў свайго напрамку і застаўся спадарожным!

— Так,— адказаў Гленарван. — У нас няма падстаў скардзіцца на такі пачатак плавання!

— Як доўга працягнецца пераход, Эдуард?

— На гэта вам адкажа капітан Джон,— сказаў Гленарван. — Ці добры ход у «Дункана», Джон? Ці здаволены вы сваім судном?

— Вельмі здаволены, сэр — адказаў капітан. — Гэта выдатнае судно, і кожны марак быў-бы рад камандаваць ім. Надзвычайная канструкцыя корпуса і самая дасканальная машына! Яхта лёгка ўцякае ад хвалі. Мы бяжым зараз з хуткасцю семнаццаці міль у гадзіну. Калі гэткая хуткасць будзе і ў часе ўсяго пераходу, мы дасягнем мыса Горн раней, чым за пяць тыдняў.

— Чуеце, Мэры? — сказала Элен.— Менш, чым за пяць тыдняў!

— Так, пані,— адказала дзяўчына,— я чула, і сэрца ў мяне моцна забілася ад слоў капітана.

— А як вы адчуваеце сябе, Мэры? — запытаў Гленарван.

— Нядрэнна, містэр Гленарван. Я спадзяюся, аднак, хутка прывыкнуць да новых умоў.

— А наш маленькі Роберт?

— О, Роберт! — адказаў Джон Мангльс. — Калі ён не забраўся ў машыннае аддзяленне, значыць, ён тырчыць дзе-небудзь на верхавіне мачты! Гэты хлопчык насміхаецца над марской хваробай. Дарэчы, вось і ён. Глядзіце!

Усе позіркі накіраваліся ў той бок, куды паказаў рукою капітан, к фок-мачце. На канцы рэі рассеўся Роберт, гойдаючы нагамі над бяздоннем.

Мэры не здолела стрымацца ад трывожнага руху.

— О, не турбуйцеся, міс Мэры,— сказаў капітан. — Я ручаюся вам, што ён не сарвецца з рэі! Абяцаю вам у недалёкім будучым прадставіць капітану Гранту сапраўднага марскога ваўчка! Бо я не сумняваюся, што мы хутка знойдзем вашага паважанага бацьку!

— О, каб гэта было так! — адказала дзяўчына.

— Усё гаворыць за шчаслівы канец нашай экспедыцыі,— сказаў Гленарван. — Зірніце на малайцоў, якія ўзяліся за гэтую справу! Маючы такіх памочнікаў, можна паручыцца, што мы не толькі даб’ёмся поспеху, але і што поспех дастанецца нам без цяжкасці! Я абяцаў Элен зрабіць з ёй вясёлую марскую прагулку, і мне здаецца, што гэта абяцанне я выканаю.

— Эдуард,— усклікнула Элен,— вы лепшы з людзей!

— Гэта не так, але ў мяне лепшы з экіпажаў і лепшы з караблёў. Няўжо вы не захапляецеся нашым «Дунканам», Мэры?

— Наадварот, сэр,— адказала маладая дзяўчына.— Я захаплюся ім не толькі як пасажырка, але і як знаўца.

— Ах, вось як!

— Я з часоў дзяцінства заўсёды бывала на караблях бацькі. Ён павінен быў-бы зрабіць з мяне марака... Калі спатрэбіцца я магу ўзяць рыф ці паставіць парус.

— Што вы кажаце, міс Мэры? — крыкнуў Джон Мангльс.

— О, калі так,— сказаў Гленарван,— я не сумняваюся, што вы пасябруеце з капітанам Джонам. Для яго няма на свеце годнасці вышэй, чым годнасць марака. Ён не ведае лепшага нават для жанчыны! Ці не праўда, Джон?

— Вядома, сэр,— адказаў малады капітан. — Я скажу, што для міс Грант болей падыходзіць сядзець спакойна на палубе, чым браць рыфы, забраўшыся на рэю фока, але ўсё-ж мне прыемна чуць яе словы!

— Асабліва калі яна захапляецца «Дунканам»,— жартаўліва заўважыў Гленарван.

— Яхта безумоўна заслугоўвае таго, каб ёй захапляліся,— запярэчыў Джон.

— Ведаеце, Джон,— сказала Элен,— вы так расхвальваеце сваё судно, што мне захацелася агледзець яго зверху да нізу і заадно зірнуць, ці выгодна размясціліся матросы ў сваім памяшканні.

— Вельмі выгодна,— адказаў Джон. — Яны адчуваюць там сябе не горш, чым дома.

— І яны сапраўды дома,— заўважыў Гленарван. — Гэта яхта — куток нашай добрай, даўняй Шатландыі. Гэта кусок Думбартонскага графства, які плыве па морах. Знаходзячыся на «Дункане», мы не пакідаем радзімы. «Дункан» — гэта Малькольм-Кэстль, а акіян — возера Ламонд!

— У такім выпадку, Эдуард, пакажыце нам ваш замак,— адказала Элен.

— З радасцю,— сказаў Гленарван,— толькі дазвольце мне спачатку даць распараджэнне Ольбінету.

Буфетчык яхты быў выдатным знаўцам сваёй справы. Ён паспяшыў з’явіцца па выкліку свайго гаспадара.

— Ольбінет, мы ідзем на прагулку,— сказаў Гленарван такім тонам, нібы размова ішла аб прагулцы к возеру Катрын ці к гары Гарбет. — Спадзяюся, пасля прыходу мы будзем мець снеданне на стале.

Ольбінет важна пакланіўся.

— Вы пойдзеце з намі, маёр? — запытала Элен.

— Калі загадаеце,— адказаў Мак-Набс.

— Не перашкаджайце маёру цешыцца дымам яго сігары,— умяшаўся Гленарван. — Гэта палкі курыльшчык, Мэры.. Ён курыць нават у сне.

Маёр кіўнуў у падзяку Гленарвану галавою і застаўся на палубе, у той час як усе астатнія спусціліся ўніз.

Застаўшыся адзін, маёр, як звычайна, пачаў сам з сабой гаварыць, захутаўшыся густым воблакам дыму. Ён стаяў нерухома, утаропіўшы позірк у след за кармою, які пакідала яхта. Пасля некалькіх хвілін маўклівага сузірання ён павярнуўся і ўбачыў побач з сабой нейкую новую асобу. Каб маёр меў здольнасць здзіўляцца, ён безумоўна быў-бы бязмежна ўражаны, бо гэтага чалавека ён зусім не ведаў.

Гэта быў высокі сухарлявы мужчына гадоў пад сорак. Ён быў падобны на доўгі цвік з шырокай плешкай. У яго была круглая моцная галава, высокі лоб, доўгі нос, вялікі рот і вытыркнуты наперад падбародак. Вочы яго былі схаваны за вялікімі круглымі акулярамі, і позірк іх меў нейкі асаблівы выраз, як уласцівы звычайна нікталопам[16].

Гэта быў твар разумнага, вясёлага чалавека. Ён ані не быў падобны на аднаго з тых фанабэрыстых ганарліўцаў, якія ніколі не смяюцца з-за прынцыпаў, захоўваючы сваю нікчэмнасць пад маскай строгасці. Зусім не. Яго манера трымацца, яго дабрадушная вольнасць — усё гаварыла за тое, што незнаёмы схільны разглядаць людзей і прадметы з іх лепшага боку. І хаця ён яшчэ не раскрываў рота, усё-ж відаць было, што ён вялікі гаварун і вельмі няўважлівы чалавек.

На галаве ў яго была падарожная шапка, на нагах былі моцныя жоўтыя чаравікі і скураныя гетры. На ім былі карычневыя аксамітныя штаны і такая-ж куртка са шматлікімі кішэнямі, якія былі туга напханы запіснымі кніжкамі, блакнотамі, даведнікамі, партманэтамі і тысячай іншых прадметаў, такіх-жа абцяжарваючых, як і некарысных. Апрача таго на рамяні, перакінутым цераз плячо, матлялася падзорная труба.

Спакойнасць маёра была ў рэзкім кантрасце з мітуслівасцю незнаёмага. Ён круціўся вакол Мак-Набса, разглядаў яго з усіх бакоў, кідаў на яго дапытлівыя позіркі, у той час як апошні не выказваў ніякай цікавасці ні да яго самаго, ні да факта яго з'яўлення на барту «Дункана».

Калі загадкавы чалавек убачыў, што ўсе яго спробы звярнуць на сябе ўвагу разбіваюцца, напаткаўшы абыякавасць маёра, ён схапіў сваю падзорную трубу — расцягнутая да канца, яна была ў даўжыню чатыры футы,— накіраваў яе на лінію гарызонта і застыў нерухома, шырока расставіўшы ногі, падобны на тэлеграфны слуп.

Пасля пяціхвіліннага назірання ён апусціў сваю падзорную трубу на палубу і абапёрся на яе так, нібы гэта быў кіёк. Але ў тую-ж хвіліну ўсе каленцы трубы саслізнуліся адно ў адно, яна прыняла свае першапачатковыя памеры, і новы пасажыр, раптоўна страціўшы пункт апоры, выпрасстаўся на палубе.

Усякі іншы на месцы маёра абавязкова ўсміхнуўся. Але маёр і брывёй не таргануў.

Незнаёмы рашыў дзейнічаць інакш.

— Буфетчык! — закрычаў ён з акцэнтам, які выкрываў чужаземца.

Ён прыслухоўваўся. Ніхто не паказаўся на яго вокліч.

— Буфетчык! — паўтарыў ён больш моцна.

Ольбінет праходзіў якраз па палубе, накіроўваючыся на кухню, якая была размешчана пад бокам. Ён быў вельмі здзіўлены, калі пачуў, што яго кліча гэта дзіўная асоба, якой ён не ведаў.

«Адкуль узяўся гэты дзівак? — падумаў ён.— Сябра містэра Гленарвана? Не, гэта немагчыма».

Усё-ж ён падышоў да незнаёмага.

— Вы буфетчык? — запытаў той.

— Так, пане,— адказаў Ольбінет,— але я не маю гонару...

— Я пасажыр каюты нумар шэсць.

— Нумар шэсць? — паўтарыў буфетчык.

— Ага. Як вас завуць?

— Ольбінет.

— Добра, дружа мой Ольбінет,— гаварыў пасажыр каюты нумар шэсць. — Добра было-б, каб вы падрыхтавалі мне снеданне, ды хутчэй. Вось ужо трыццаць шэсць гадзін, як я не еў! Уласна кажучы, я праспаў гэтыя трыццаць шэсць гадзін! Гэта можна дараваць чалавеку, які прымчаўся з Парыжа ў Глазго без адзінага прыпынку. А каторай гадзіне ў вас снедаюць?

— А дзевятай гадзіне,— машынальна адказаў Ольбінет.

Незнаёмы палез за сваім гадзіннікам. На гэта пайшло даволі шмат часу, бо ён знайшоў яго толькі ў дзевятай кішэні.

— Вельмі добра,— сказаў ён,— але зараз няма яшчэ і васьмі. Ну, што-ж, Ольбінет, дайце мне шклянку шэры з бісквітам, інакш я ўпаду ад знесілення.

Ольбінет слухаў і нічога не разумеў; незнаёмы-ж не змаўкаў ні на секунду, з надзвычайнай лёгкасцю пераскакваючы ад адной тэмы да другой.

— А капітан? — балбатаў ён.— Няўжо капітан яшчэ не ўстаў? А яго памочнік? Чым заняты яго памочнік? Няўжо і ён яшчэ спіць? Надвор'е вельмі добрае, вецер падарожны, а судно пакінута на волю лёсу?!

Якраз у той момант, калі ён гаварыў гэтыя словы, на трапе паказаўся Джон Мангльс.

— Вось капітан,— сказаў Ольбінет.

— Ах, я шчаслівы,— крыкнуў незнаёмы,— я шчаслівы пазнаёміцца з вамі, капітан Бертон!

Джон Мангльс шырока раскрыў вочы. Ён здзівіўся не толькі ад таго, што яго назвалі капітанам Бертонам, але і ад таго, што ўбачыў гэтага незнаёмага на барту свайго судна.

Незнаёмы ўсё яшчэ сыпаў любезнасцямі.

— Дазвольце мне паціснуць вашу руку,— гаварыў ён.— Калі я не зрабіў гэтага ўчора ўвечары, дык толькі таму, што не хацеў замінаць вам у момант адплыцця. Але сёння, капітан, я лічу за свой абавязак перш за ўсё пазнаёміцца з вамі.

Джон Мангльс здзіўлена глядзеў то на Ольбінета, то на незнаёмага.

— Так,— прадаўжаў той бестурботна,— знаёмства адбылося, мой дарагі капітан, і мы з вамі ўжо даўнія сябры. Скажыце ці задаволены вы сваёй «Шатландыяй»?

— Пра якую Шатландыю вы гаворыце? — запытаў урэшце Джон Мангльс.

— Пра тую «Шатландыю», на якой мы знаходзімся. Выдатнае судно! Мораходныя якасці гэтага карабля мне хвалілі не меней, чым высокія маральныя якасці яго камандзіра, слаўнага капітана Бертона! Дарэчы, ці не родзічы з бясстрашным афрыканскім падарожнікам Бертонам? Калі так, дык я ўдвая рад, што мы пазнаёміліся.

— Містэр,— адказаў Джон Мангльс,— я не толькі не родзіч падарожніка Бертона, але і не капітан Бертон.

— А,— закрычаў незнаёмы,— значыцца, я размаўляю з памочнікам капітана, містэрам Берднесам?

— Берднесам? — перапытаў Джон Мангльс, пачынаючы здагадвацца. Няўжо ён меў справу з вар’ятам, ці толькі з безуважлівым чалавекам? Толькі што ён падрыхтаваўся канчаткова высветліць гэта пытанне, як раптам убачыў, што ўзыходзіць на палубу Гленарван, яго жонка і міс Грант.

Незнаёмы таксама заўважыў іх і закрычаў:

— А, пасажыры! Пасажыры! Надзвычайна! Я спадзяюся, Берднес, вы пазнаёміце мяне...

І ён пабег к ім насустрач, не чакаючы адказу Джона Мангльса.

— Місіс,— сказаў ён, зварочваючыся к міс Грант.— Міс,— звярнуўся ён да місіс Гленарван.— Сэр,— закончыў ён, грацыёзна пакланіўшыся Гленарвану.

— Містэр Гленарван,— сказаў Джон Мангльс.

— Сэр,— адгукнуўся ў той момант незнаёмы,— спадзяюся, вы прабачыце, што я сам пазнаёміўся з вамі. Але на моры можна дазволіць сабе крыху ўхіліцца ад этыкета; я спадзяюся, што мы хутка станем сябрамі, і ў кампаніі гэтых дам увесь шлях на «Шатландыі» здасца нам такім-жа кароткім, як і прыемным.

Элен і Мэры так разгубіліся, што не знаходзілі слоў для адказу. Яны нічога не разумелі ў нечаканым з’яўленні гэтага незнаёмага на палубе «Дункана».

— Дазвольце даведацца, з кім маю гонар гаварыць? — запытаў Гленарван.

— З Жакам-Эліясенам-Франсуа-Мары Паганелем, сакратаром парыжскага Геаграфічнага таварыства, членам-карэспандэнтам геаграфічных таварыстваў Берліна, Бамбея, Дармштата, Лейпцыга, Лондана, Пецербурга, Вены і Н’ю-Йорка, ганаровым членам Усходнеіндзійскага каралеўста інстытута геаграфіі і этнаграфіі, карацей кажучы, з чалавекам, які пасля дваццаці гадоў геаграфічных доследаў у чатырох сценах свайго кабінета пажадаў стаць радавым байцом навукі і цяпер накіроўваецца ў Індыю, каб знайсці там звенні сувязі між доследамі вялікіх падарожнікаў!

РАЗДЗЕЛ СЁМЫ Адкуль прыбыў і куды накіроўваўся Жак Паганель

Сакратар Геаграфічнага таварыства быў, відавочна, добра выхаваным чалавекам, бо ўсю гэту тыраду ён праказаў не без грацыі. Аднак, Гленарван ведаў яго імя. Жак Паганель карыстаўся шырокай і заслужанай вядомасцю. Яго геаграфічныя працы, яго справаздачы аб апошніх даследаваннях, якія друкаваліся ў «Бюлэтенях» Геаграфічнага таварыства, яго перапіска з усім светам — усё гэта рабіла Паганеля адным з самых выдатных вучоных Францыі. Таму, пачуўшы імя Паганеля, Гленарван шчыра падаў руку свайму нечаканаму госцю.

— Цяпер,— сказаў ён,— калі знаёмства закончана, дазвольце мне, пане Паганель, задаць вам адно пытанне?

— Хоць дваццаць,— адказаў Паганель,— мне вельмі прыемна гутарыць з вамі.

— Вы прыбылі на борт гэтага судна яшчэ пазаўчора?

— Так, пане. Пазаўчора а восьмай гадзіне вечара. Злезшы з поезда, я сеў на рамізніцкую каляску, якая даставіла мяне непасрэдна на «Шатландыю». Каюту нумар шэсць я заказаў для сябе па тэлеграфу з Парыжа. Ноч была цёмная. З тае прычыны, што на барту «Шатландыі» панавала, як заўсёды перад ад’ездам, сумятня, я нікога не турбаваў і прама пайшоў у сваю каюту. Я не спаў у дарозе амаль трыццаць гадзін і, ведаючы, што найлепшы сродак ад марской хваробы — гэта добра выспацца і ляжаць у пасцелі першыя дні плавання, я адразу лёг і праспаў роўна трыццаць шэсць гадзін, прашу мне верыць.

Цяпер слухачы зразумелі, чым тлумачыцца прысутнасць Жака Паганеля на барту «Дункала». Географ пераблытаў у цемры судны і замест «Шатландыі» сеў на «Дункан». Усё было ясна. Заставалася толькі даведацца, што скажа вучоны, пачуўшы назву і маршрут карабля, на якім ён апынуўся.

— Значыць, вы выбралі Калькуту адпраўным пунктам свайго падарожжа, пане Паганель? — запытаў Гленарван.

— Так, пане. Усё сваё жыццё я марыў убачыць Індыю! І гэта мара майго жыцця хутка здзейсніцца! Можаце ўявіць маю радасць!

— Значыць, каб вы трапілі замест Індыі ў другую краіну...

— Я быў-бы вельмі засмучаны,— перапыніў яго Паганель. — У мяне ёсць рэкамендацыйныя пісьмы к віцэкаралю Індыі, лорду Самерсету, і даручэнне ад Геаграфічнага таварыства, якое неабходна выканаць.

— Ага, дык у вас ёсць даручэнне...

— Так. Мне прапанавалі арганізаваць цікавую і важную экспедыцыю, праграму якой распрацаваў мой вучоны сябра і калега Вів’ен дэ-Сен-Мартэн. Справа тычыцца падарожжа па слядах братоў Шлагінвайт, палкоўніка Воу, Веба, Хаджсона, місіянераў Хука і Габэ, Муркрофта, Жуля Рэмі і раду іншых славутых даследчыкаў. Я хачу дабіцца поспеху там, дзе ў 1846 годзе меў няўдачу місіянер Крык. Карацей кажучы, я маю намер даследаваць плынь ракі Яру-Дзангбо-Чу, якая абвадняе Тібет на працягу паўтары тысячы міль і цячэ ўздоўж паўночнага падножжа Гімалая. Трэба ўрэшце даведацца, ці не ўпадае гэта рака ў Брамапутру на паўночным усходзе Асама! Вы разумееце, панове, падарожніку, які вырашыць гэту найцікавейшую геаграфічную задачу, забяспечан вялікі залаты медаль!

Паганель быў надзвычайны. Ён гаварыў з вялікім захапленнем. Крыллі яго палкага ўяўлення занеслі яго ўжо ў паднябессе. Спыніць яго гаворку было такой-жа цяжкай задачай, як перагарадзіць плацінай плынь Рэйна каля Шафузскіх парогаў.

— Пане Жак Паганель,— пачаў Гленарван, скарыстаўшы перапынак яго прамовы. — Я не сумняваюся, што вы зробіце гэта важнае адкрыццё і што навука будзе вельмі ўдзячна вам. Але я не магу болей захоўваць ад вас, што вы памыліліся: вам давядзецца, на некаторы час, прынамсі, адмовіцца ад уцехі наведаць Індыю!

— Адмовіцца?! Але чаму?

— Таму што вы з кожнай хвілінай усё болей аддаляецеся ад Індыйскага поўвострава!

— Што такое, капітан Бертон...

— Я не капітан Бертон,— адказаў Джон Мангльс.

— Але-ж гэта «Шатландыя»?

— Не, гэты карабль не «Шатландыя».

Немагчыма апісаць здзіўленне Паганеля. Ён па чарзе абвёў позіркам нязменна сур’ёзнага Эдуарда Гленарвана, Элен і Мэры, на тварах якіх свяцілася шчырае спачуванне, вясёлага Джон Мангльса і абсалютна спакойнага маёра Мак-Набса. Потым, паціснуўшы плячыма і ссунуўшы акуляры з ілба на пераноссе, ён закрычаў:

— Якія нягодныя жарты!

— Але тут яго ўзброеныя акулярамі вочы прачыталіі зроблены поўкругам подпіс на коле штурвала:

— «Дункан»! «Дункан»! — з адчаем закрычаў ён і, пераскакваючы праз чатыры сходкі, пабег уніз па лесніцы да сябе ў каюту.

Як толькі незадачлівы вучоны знік, усе прысутныя пры гэтай сцэне, за выключэннем маёра, нястрымна зарагаталі. Можна памыліцца і сесці ў эдынбургскі поезд замест думбартонскага — гэта яшчэ поўбяды! Але памыліцца караблём, плыць у Чылі, калі імкнешся ў Індыю,— гэта ўжо верх безуважлівасці!

— Аднак, мяне не здзіўляе гэта з боку Жака Паганеля,— заўважыў Гленарван. — Гэты вучоны вядомы няўдачамі такога парадку. Аднойчы ён апублікаваў карту Амерыкі, у якую нейкім чынам уставіў Японію! Усё-ж гэта не перашкаджае яму быць выдатным вучоным і адным з лепшых географаў Францыі.

— Але што мы зробім з гэтым няшчасным чалавекам? — запытала Элен. — Не можам-жа мы везці яго з сабой у Патагонію?

— А чаму-б і не? — спакойна запярэчыў Мак-Набс. — Мы не адказваем за яго безуважлівасць. Уявіце сабе, што такі казус здарыўся-б з ім на чыгунцы; не перамянілі-б з-за яго прызначэнне поезда?

— Не, але ён злез-бы на бліжэйшай станцыі,— адказала Элен.

— Што-ж, і тут ён зробіць тое самае — злезе на бліжэйшай станцыі,— сказаў Гленарван.

У гэту хвіліну усхвалёваны і збянтэжаны Паганель, упэўніўшыся, што яго багаж знаходзіцца на «Дункане», зноў падняўся на палубу.

Ён безупынна паўтараў: «Дункан», «Дункан», і нібы іншых слоў у яго лексіконе не засталося. Ён хадзіў узад і ўперад, аглядаў аснашчэнне яхты, дапытліва з выглядам поўнага замяшання пазіраў на гарызонт.

Урэшце ён падышоў да Гленарвана.

— І куды накіроўваецца... «Дункан»? — запытаў ён.

— У Амерыку, пане Паганель.

— А больш дакладна?

— У Кансепсіён.

— У Чылі! У Чылі! — усклікнуў няшчасны географ.— А што будзе з даручэннем таварыства! Што скажа пан Катрфаж, старшыня цэнтральнай камісіі! А пан Авезіа! А пан Картамбер! А Вів’ен дэ-Сен-Мартэн! Як-жа я цяпер з’яўлюся на паседжанні таварыства?

— Паслухайце, пане Паганель,— сказаў Гленарван.— Не трэба адчайвацца. Усё ўладзіцца найлепшым чынам, і вы патраціце параўнаўча мала часу. Яру-Дзангбо-Чу нікуды не дзенецца з Тібецкіх гор. Мы хутка прыпынімся каля Мадэры і там вы сядзеце на карабль, які будзе варочацца ў Еўропу.

— Дзякую вам за спачуванне, пане. Сапраўды, прыдзецца згадзіцца з гэтым... Але падумайце, якая незвычайная прыгода! Толькі са мной гэта і магло здарыцца! А каюта на «Шатландыі» так і прапала...

— Так, «Шатландыю» вам лепш было-б забыць... на некаторы час, прынамсі!

— Дазвольце,— працягваў Паганель пасля нядоўгага маўчання,— «Дункан» як быццам весяліцельная яхта?

— Зусім справядліва, сэр,— сказаў Джон Мангльс,— яна належыць містэру Гленарвану.

— Які рады бачыць вас госцем у сябе,— дадаў Гленарван.

— Тысячу разоў дзякую,— адказаў Паганель. — Мяне кранае ваша любезнасць. Але дазвольце мне зрабіць адну заўвагу. Індыя — надзвычай прыгожая краіна... Сюрпрызы і дзівоты падсцерагаюць там падарожнікаў літаральна на кожным кроку. Дамы, напэўна, ніколі не былі ў Індыі... Штурвальнаму варта толькі павярнуць руль, і яхта «Дункан» таксама лёгка паплыве да Калькуты, як і да Кансепсіёна. А так як вы робіце весяліцельную паездку, вам усёроўна...

Глянуўшы на Гленарвана і заўважыўшы, што ён паківаў галавой, вучоны змоўк, не закончыўшы сказу.

— Пане Паганель,— сказала Элен,— каб мы рабілі звычайную весяліцельную прагулку, то я першая адказала-б вам: едзем у Індыю! І я не сумняваюся, што мой муж таксама не супярэчыў-бы. Але «Дункан» плыве ў Патагонію, каб вярнуць сем’ям і радзіме маракоў, якія пацярпелі караблекрушэнне.

За некалькі хвілін француз-падарожнік быў азнаёмлены з усімі папярэднімі падзеямі; ён з шчырым хваляваннем выслухаў гісторыю знаходкі дакументаў, расказ пра няўдалыя клопаты ў адміралцействе і пра вялікадушную прапанову Элен Гленарван.

— Місіс,— сказаў ён,— я ў захапленні ад вашай мужнасці і дабраты. Дазвольце мне перад усімі заявіць вам гэта. Ваша яхта павінна прадаўжаць свой шлях. Я ніколі не дараваў-бы сабе, каб затрымаў яе хаця-б на адзін дзень!

— Ці не жадаеце вы далучыцца да нашай экспедыцыі? — прапанавала Элен.

— На вялікі жаль, я пазбаўлены гэтай магчымасці: я абавязан выканаць ускладзеныя на мяне даручэнні. Таму я выйду на бераг на першай-жа стаянцы.

— Гэта значыць у Мадэры,— сказаў Джон Мангльс.

— Няхай гэта будзе ў Мадэры. Адтуль усяго семсот шэсцьдзесят кілометраў да Лісабона, і спосабы зносін з сухазем'ем не прымусяць, напэўна, доўга чакаць.

— Вельмі добра, пане Паганель,— сказаў Гленарван,— мы выканаем ваша жаданне. Што да мяне, дык я рады, што вы ў нас пагасціце яшчэ некалькі дзён. Спадзяюся, вы не вельмі будзеце сумаваць у нашай камнаніі.

— О, містэр Гленарван,— крыкнуў вучоны,— я шчаслівы, што так удачна памыліўся судном! Хаця трэба прызнацца, што нічога не можа быць больш смешнае, як тое, калі чалавек, сабраўшыся ехаць у Індыю, плыве ў Амерыку!

Не зважаючы на гэту меланхалічную заўвагу, Паганель пагадзіўся з думкай аб адтэрмінаванні пачатку яго даследаванняў, якой ён не мог перашкодзіць. Ён аказаўся вясёлым, далікатным і прыемным спадарожнікам. Не мінула і дня, як ён пасябраваў ужо з усімі. Гленарван, па яго настойлівай просьбе, паказаў яму знойдзеныя дакументы. Ён на працягу доўгага часу ўважліва вывучаў іх і потым аб’явіў, што тлумачэнне Гленарвана адзіна правільнае і ніякага іншага тлумачэння не можа быць. Ён з найвялікшай павагай паставіўся да Мэры і Роберта Грант і зрабіў усё, што залежала ад яго, каб узмацніць у іх надзею на хуткае спатканне з бацькам. Яго прадраканне аб поспеху, які чакае экспедыцыю на «Дункане», нават выклікала ўсмешку на вуснах заўсёды сумнай Мэры.

— Чэснае слова,— закончыў ён,— каб не даручэнне Геаграфічнага таварыстіва, я з ахвотай прыняў-бы ўдзел у пошуках капітана Гранта!

Калі ён даведаўся, што Элен Гленарван — дачка славутага Вільяма Туфнеля, яго захапленню не было канца. Ён ведаў яе бацьку. Які гэта быў адважны падарожнік! Колькі пісем яны пісалі адзін аднаму, калі Вільям стаў членам-карэспандэнтам парыжскага Геаграфічнага таварыства! Ён сам разам з Мальт-Брунам высунуў яго кандыдатуру ў члены таварыства. Якая нечаканая сустрэча! Які гонар плаваць разам з дачкой Вільяма Туфнеля! У заключэнне ён папрасіў у Элен дазволу расцалаваць яе, на што маладая жанчына, пачырванеўшы, згадзілася.

РАЗДЗЕЛ ВОСЬМЫ Адным добрым чалавекам стала больш на "Дункане"

Між тым «Дункан», карыстаючыся спадарожнымі паўночнаафрыканскімі плынямі, хутка набліжаўся да экватара. 30 жніўня на гарызонце паказалася Мадэра. Застаючыся верным свайму абяцанню, Гленарван прапанаваў свайму нечаканаму госцю зрабіць прыпынак, каб высадзіць яго на бераг.

— Дарагі Гленарван,— адказаў Паганель,— скажыце мне шчыра, ці меркавалі вы прыпыняцца на Мадэры да таго, як я трапіў к вам на борт?

— Не,— сказаў Гленарван.

— У такім выпадку дазвольце мне скарыстаць сваю няшчасную безуважлівасць. Мадэра даследавана вучонымі ўдоўж і ўпоперак. Яна больш не прадстаўляе ніякай цікавасці для географа. Аб гэтай групе астравоў напісаны цэлыя тамы. Дарэчы, яе вінаградарства знаходзіцца зараз у поўным заняпадзе. Уявіце сабе, на Мадэры амаль не засталося вінаграднікаў. У 1813 годзе гадавая вытворчасць віна дасягнула значнай лічбы ў дваццаць дзве тысячы піп[17]; у 1845 годзе яна знізілася да двух тысяч шасцісот шасцідзесяці дзевяці піп; у сучасны-ж момант яна ледзь дасягае пяцісот піп! Згадзіцеся самі, што гэта сумныя лічбы! Калі вам усёроўна, ссадзіце мяне на Канарскіх астравах...

— Можна спыніцца і каля Канарскіх астравоў, яны таксама знаходзяцца па нашай дарозе.

— Я гэта ведаю, дарагі Гленарван. Бачыце, на Канарскіх астравах можна вывучыць усе тры групы... не кажучы ўжо пра пік Тенерыф, які мне заўсёды хацелася ўбачыць.

Гэта рэдкі выпадак. Я скарыстаю яго і, чакаючы прыходу судна, якое накіроўваецца ў Еўропу, падымуся на гэту славутую гару.

— Як хочаце, дарагі Паганель,— адказаў Гленарван, стрымліваючы ўсмешку.

Ён меў права ўсміхацца.

Канарскія астравы знаходзяцца недалёка ад Мадэры. Гэтыя дзве групы размешчаны адна супроць другой ледзь у двухстах пяцідзесяці мілях. Гэтая адлегласць зусім нікчэмная для такога шпаркага судна, як «Дункан».

31 жніўня а другой гадзіне папаўдні Джон Мангльс і Паганель прахаджваліся па палубе. Француз засыпаў свайго субяседніка пытаннямі пра Чылі; раптам капітан перапыніў яго і, паказваючы на нейкую кропку на гарызонце, сказаў:

— Пане Паганель!

— Што, мой дружа? — адказаў вучоны.

— Зірніце ў гэты бок... Вы нічога не бачыце?

— Нічога.

— Вы пазіраеце не туды, куды трэба. Трэба глядзець не на гарызонт, а вышэй яго, у воблакі.

— У воблакі? Нічога не бачу...

— Глядзіце на кончык бушпрыта. Бачыце перад ім у воблаках чорную кропку?

— Не.

— Вы проста не хочаце бачыць! Не гледзячы на тое, што мы амаль у сарака мілях, пік Тенерыф выразна відзен над гарызонтам!

Хацеў Паганель бачыць ці не, але праз некалькі гадзін яму давялося скласці зброю перад відавочнасцю і або абвясціць сябе сляпым, або прызнацца, што і ён убачыў пік Тенерыф.

— Значыць, урэшце вы яго бачыце? — запытаў Джон Мангльс.

— Так, так, вельмі добра бачу,— адказаў Паганель. — Гэта і завецца пікам Тенерыф?

— Так.

— Нешта, мне здаецца, ён не вельмі высокі.

— Аднак ён узвышаецца на адзінаццаць тысяч футаў над узроўнем мора.

— Гэта ніжэй за Манблан[18].

— Магчыма, але калі вы пачнеце ўзбірацца на яго, вы з вялікай павагай паставіцеся да яго вышыні.

— Узбірацца на Тенерыф? На якое ліха, дарагі капітан? Гэта ўжо зрабілі раней за мяне! Гумбольдт і Банплан! Вось сапраўды геній, гэты Гумбольдт! Ён ўзабраўся на гэтую гару, даў вычарпальнае апісанне яе, да якога не дабавіш ні аднаго слова, адзначыў пяць зон: вінаграднікаў, зону лаўровых дрэў, зону сосен, зону альпійскіх лугоў і бясплодную зону. Ён забраўся на самую верхавіну піка, дзе не было нават месца для таго, каб сесці! Адтуль позірк яго аглядаў плошчу, роўную чвэрці ўсёй Іспаніі. Потым ён апусціўся ў жарало вулкана, на самае дно яго патухлага кратэра. Што мне застаецца рабіць тут пасля гэтага вялікага чалавека?

— Ваша праўда,— адказаў Джон Мангльс. — Пасля Гумбольдта вам сапраўды тут няма чаго рабіць. Вельмі шкада, што вы будзеце сумаваць, чакаючы судна ў Тенерыфскім парту. Тут цяжка разлічваць на які-небудзь занятак.

— О,— смеючыся, адказаў Паганель,— пацехі я знайду усюды. Узяць хаця-б астравы Зялёнага мыса. Хіба там няма выгодных месц для стаянкі?

— Колькі хочаце. Няма нічога лягчэй, чым прычаліць да Віла-Прайа.

— У гэтым ёсць адна вялікая перавага, якую-б я не хацеў скарыстаць,— адказаў Паганель. — Яна заключаецца ў тым, што астравы Зялёнага мыса знаходзяцца вельмі блізка ад Сенегала, дзе я сустрэну сваіх землякоў. Я вельмі добра ведаю, што гэты архіпелаг лічыцца сумным, бясплодным, дзікім і нездаровым. Але для географа ўсё ўяўляе цікавасць. Бачыць — значыць вучыцца. Ёсць шмат людзей, якія не ўмеюць бачыць. Будучы ў падарожжы, у іх застаецца не больш свежых уражанняў, чым у якога-небудзь слімака. Паверце, я не належу да такіх.

— Я вельмі рады, што гэта так, пане Паганель,— адказаў Джон Мангльс. — Я ўпэўнен, што геаграфічная навука шмат выйграе ад вашага прабывання на астравах Зялёнага мыса. Мы ўсёроўна павінны будзем спыніцца там, каб зрабіць запас вугалю, і вы зусім не затрымаеце нас.

Сказаўшы гэта, капітан змяніў курс, каб абыйсці Канарскія астравы з захаду; вядомы пік застаўся ззаду, і «Дункан», ідучы з ранейшай шпаркасцю, 2 верасня а пятай гадзіне раніцы ўжо мінуў тропік Рака. Надвор’е вельмі змянілася. Паветра зрабілася цяжкім і вільготным, як гэта звычайна бывае ў перыяд дажджоў.

Дрэнны час для падарожнікаў, але вельмі карысны для жыхароў афрыканскіх астравоў, дзе няма дрэў, а значыцца, і вільгаці!

Бурлівае мора не дазваляла пасажырам часта выходзіць на палубу, але размовы ў салоне не сталі ад гэтага менш ажыўленыя.

Трэцяга верасня Паганель пачаў рыхтавацца да высадкі на бераг. «Дункан» у гэты час праходзіў між астравоў Зялёнага мыса. Ён мінуў ужо востраў Соль, сапраўдную пясчаную магілу, пустэльную і бясплодную, абышоў каралавыя рыфы, пакінуў ззаду востраў св. Якава, перасечаны з поўначы на поўдзень ланцугом базальтавых гор, які ўзнімаецца двума высокімі вяршынямі. Урэшце «Дункан» увайшоў у бухту Віла-Прайа і кінуў якар на глыбіні васьмі сажань, каля самога горада. Надвор’е было жахлівае, прыбой быў надзвычай моцны, не гледзячы на тое, што бухта добра затулена ад вятроў. Праз вялікі дождж ледзь можна было ўгледзець горад, размешчаны на раўніне каля вулканічных гор, вышынёй у трыста футаў. Востраў меў вельмі сумны выгляд.

Элен не настойвала больш на сваім першапачатковым рашэнні наведаць горад. Пагружаць вугаль тут было вельмі цяжка.

Пасажыры «Дункана» прымушаны былі сядзець у каютах да таго часу, пакуль мора і неба не прымуць свайго звычайнага выгляду.

Пытанне аб надвор'і, натуральна, стала сталым прадметам гутаркі на барту яхты. Кожны выказваў сваю думку за выключэннем маёра, які да сусветнага патопу паставіўся-б, напэўна, з такой самай спакойнасцю.

Паганель хадзіў узад і ўперад па каюце, ківаючы галавой.

— Як не шанцуе!.. Нібы наўмысля! — гаварыў ён.

— Сапраўды, — адказаў Гленарван, — сілы прыроды ўзброіліся супроць вас.

— Я пастараюся ўлагодзіць іх!

— Не можаце-ж вы высадзіцца на бераг у такі дождж! — сказала Элен.

— Я-то змагу, але мае рэчы і мае інструменты! Яны загінуць!

— Непрыемны толькі самы момант высадкі,— сказаў Гленарван,— але, апынуўшыся ў Віла-Прайа, вы ўладзіцеся нядрэнна, хаця магчыма і не зусім камфартабельна. Кампанія свіней і малпаў не заўсёды прыемная і не можа, вядома, замяніць людской, але падарожнік не павінен быць асабліва патрабавальным. Дый апрача таго можна спадзявацца, што праз сем-восем месяцаў вам удасца выбрацца адсюль у Еўропу.

— Сем-восем месяцаў! — закрычаў Паганель.

— Не менш. Астравы Зялёнага мыса не вельмі часта наведваюць караблі ў перыяд дажджоў. Але вы зможаце гэты час добра скарыстаць. Гэты архіпелаг яшчэ вельмі мала вывучаны. У галіне тапаграфіі, кліматалогіі, этнаграфіі і гіпсаметрыі тут ёсць над чым папрацаваць...

— Вы можаце даследаваць рэкі,— сказала Элен.

— Іх няма,— запярэчыў Паганель.

— Ну, дык рэчкі.

— Іх таксама няма.

— Можа ручаіны?

— Ніводнай!

— Ну, што-ж,— сказаў маёр,— вы папрацуеце ў лясах.

— Для таго, каб быў лес, патрэбны дрэвы, а дрэў тут таксама няма.

— Маляўнічая краіна, няма чаго сказаць! — заўважыў маёр.

— Супакойцеся, мілы Паганель,— падтрымаў яго Гленарван,— горы-то на ўсякі выпадак тут ёсць.

— О, яны зусім невысокія і нецікавыя. К таму-ж яны даўно даследаваны.

— Што-ж... — развёў рукамі Гленарван.

— Звычайна, мяне праследуюць няўдачы. Калі на Канарскіх астравах я павінен быў-бы ісці па слядах Гумбольдта, дык тут мяне апярэдзіў геолаг Шарль Сент-Клэр Дэвіль.

— Ці магчыма гэта?

— Няма ніякага сумнення,— адказаў Паганель плаксіва. — Гэты вучоны быў на барту французскага карвета «Рашучы» ў час яго стаянкі каля астравоў Зялёнага мыса. Ён пабываў на вяршыні найбольш выдатнай з гор архіпелага, на вулкане вострава Фого. Што мне застаецца тут рабіць пасля яго?

— Гэта сапраўды вельмі прыкра,— сказала Элен. — Што-ж вы ўсё-такі думаеце рабіць, Паганель?

Паганель маўчаў.

— Сапраўды,— сказаў Гленарнан,— там варта было-б высадзіцца каля берагоў Мадэры, хаця там і няма больш віна.

Вучоны сакратар Геаграфічнага таварыства ўсё яшчэ маўчаў.

— На вашым месцы, Паганель, я пачакаў-бы,— сказаў маёр такім самым тонам, якім ён сказаў-бы: «Я не чакаў-бы».

— Дарагі Гленарван,—запытаў урэшце Паганель,— дзе вы мяркуеце яшчэ прыпыніцца?

— О, не раней, чым каля Кансепсіёна...

— Пракляцце! Гэта зусім аддаліць мяне ад Індыі!

— Ніколькі. Пасля таго, як «Дункан» міне мыс Горн, вы пачнеце набліжацца да яе.

— Сумняваюся.

— Аднак,— прадаўжаў вельмі сур’ёзна Гленарван,— ці не ўсёроўна, трапіце вы ў Ост- ці Вест-Індыю, ці не?

— Чорт вазьмі, сэр! — закрычаў Паганель. — Вось довад, які зусім выскачыў у мяне з галавы!

— Па-другое, мой мілы Паганель, залаты медаль можна заслужыць абы дзе. Усюды можна знайсці, што шукаць, што адкрываць,— як на хрыбтах Кардыльер, таксама і ў Тібецкіх гарах.

— А даследаванні плыні ракі Яру-Дзангбо-Чу?

— Глупства! Вы заменіце яго даследаваннем плыні Каларадо! Вось гэта сапраўды цікавая рака! Яе шлях нікому дакладна не вядомы, і карты...

— Я ведаю гэта, дарагі сэр. Карты бясконца хлусяць. О, я не сумняваюся, што па маёй просьбе Геаграфічнае таварыства таксама ахвотна накіравала-б мяне ў Патагонію, як і ў Індыю, але я не падумаў пра гэта.

— Вынік вашай звычайнай безуважлівасці.

— Выходзіць, Паганель, што вы будзеце суправаджаць нас?— сказала Элен самым ветлівым тонам.

— А мая місія, пані?..

— Папярэджваю вас, што мы пройдзем праз Магеланаў праліў,— дадаў Гленарван.

— Вы спакуснік, сэр!

— Я дадам яшчэ, што мы наведаем порт Голада,— сказаў Джон Мангльс.

— Порт Голада? — крыкнуў француз, на якога наступалі з усіх бакоў. — Гэты славуты ў летапісах геаграфіі порт?!

— Географ будзе вельмі карысны для нашай экспедыцыі. А што можа быць лепшае, за тое, як прымусіць навуку служыць на карысць чалавецтву? — падхапіла Элен.

— Гэта вельмі добра сказана, місіс!..

— Францыя і Шатландыя прымуць такім чынам удзел у гэтай справе,— прадаўжаў Гленарван,

— Застаньцеся з намі, пане Паганель! — весела сказаў Роберт Грант.

— Ведаеце, што я вам скажу, мае дарагія сябры,— праказаў урэшце Паганель,— я бачу, вам вельмі хочацца, каб я застаўся.

— А вы, Паганель, вы аж паміраеце ад жадання застацца,— весела сказаў Гленарван.

— Вядома! — ускрыкнуў Паганель. — Але я так баяўся быць навязчывым!

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТЫ Магеланаў праліў

Усе насельнікі «Дункана» прышлі ў захапленне, даведаўшыся пра рашэнне Паганеля. Роберт кінуўся к яму на шыю з такой жвавасцю, што паважаны сакратар Геаграфічнага таварыства ледзь не паваліўся.

— Моцны хлопчык,— сказаў ён. — Я навучу яго геаграфіі!

Відавочна, Роберту належала зрабіцца незвычайным чалавекам. Усе збіраліся перадаць яму свае якасці: Джон Мангльс хацеў зрабіць з яго марака, Гленарван — чалавека з мужным сэрцам, Элен —вялікадушнага і добрага чалавека, маёр — стрыманага адважнага воіна, і ўрэшце Мэры — чалавека, які ўмее цаніць добрыя ўчынкі.

«Дункан» шпарка закончыў пагрузку вугалю і, пакінуўшы панурыя астравы Зялёнага мыса, паплыў на захад. Знайшоўшы спадарожную плынь, якая ішла ад берагоў Бразіліі, ён 7 верасня пры свежым паўночным ветры пераплыў экватар і ўвайшоў у паўднёвае паўшар’е.

Пераход пакуль што праходзіў добра. Усе лічылі гэта добрай прыметай. Здавалася, што шансы на паспяховы канец экспедыцыі ўзрастаюць з кожным днём. Джон Мангльс быў цвёрда ўпэўнен, што экспедыцыя знойдзе капітана Гранта. Праўда, гэта ўпэўненасць была вынікам галоўным чынам палкага жадання бачыць Мэры Грант шчаслівай і спакойнай — капітана Джона не на жарты зацікавіла маладая дзяўчына, і ён так удала хаваў сваё зароджанае пачуццё да яе, што пра яго ведалі ўсе на яхце, апрача Мэры і яго самога.

Што датычыць вучонага-географа, дык, ён, бясспрэчна, быў самым шчаслівым чалавекам ва ўсім паўднёвым паўшар’і. Цэлыя дні ён вывучаў геаграфічныя карты. Імі былі завалены ўсе сталы ў кают-кампаніі, к вялікаму незадавальненню Ольбінета, якому яны заміналі накрываць стол. У спрэчках з буфетчыкам Паганеля падтрымлівалі ўсе пасажыры яхты, апрача маёра, надзвычай абыякавага да геаграфічных праблем наогул, а ў часе яды асабліва.

Паганелю пашчасціла знайсці ў куфэрку памочніка капітана некалькі разрозненых кніг, у тым ліку адну іспанскую, і ён рашыў вывучаць іспанскую мову. Ніхто з пасажыраў і каманды «Дункана» ёй не валодаў, а між тым на чылійскім узбярэжжы без іспанскай мовы нельга было абыйсціся. Будучы здольным лінгвістам, Паганель спадзяваўся зразумець таямніцы гэтай мовы яшчэ да прыходу яхты ў Кансепсіён, а пакуль заўзята працаваў, цэлыя дні, мармычучы сабе пад нос нейкія дзіўныя словы. У кароткія хвіліны адпачынку ён клікаў Роберта і побач з практычнымі ведамі з геаграфіі расказваў яму гісторыю берагоў, да якіх так шпарка набліжаўся «Дункан».

10 верасня яхта знаходзілася пад 5°37' шыраты і 31°15' даўгаты. У гэты дзень Гленарван даведаўся пра адну гістарычную дэталь, невядомую для большасці нават самых адукаваных людзей. Паганель расказваў гісторыю адкрыцця Амерыкі. Гаворачы пра вялікіх мораплаўцаў, па маршруту якіх цяпер плыла яхта, ён зазначыў, што

Хрыстафор Калумб памёр, так і не даведаўшыся, што ён адкрыў Новы Свет.

Усе недаверліва ўскрыкнулі і запратэставалі. Але Паганель настойваў на сваім сцвярджэнні.

— Гэта зусім верна,— гаварыў ён. — Я не хачу змяншаць славу Калумба, але гэта бясспрэчны факт. У канцы пятнаццатага стагоддзя ўсе розумы былі заняты адным: палегчыць спосабы гандлёвых зносін з Азіяй, знайсці новую дарогу на Усход,— адным словам, знайсці карацейшы шлях у «краіну пранасцей» — Індыю. Гэту задачу ставіў перад сабой і Калумб. Ён зрабіў чатыры падарожжы і падыходзіў да берагоў Куманы, Гандураса, Маскітнаму берагу, Нікарагуа, Верагуа, Коста Рыкі і Панамы, лічачы іх за берагі Японіі і Кітая, і памёр, так і не заўважыўшы існавання адкрытага ім вялізнага мацерыка.

— Я хачу вам верыць, дарагі Паганель,— сказаў Гленарван. — Тым не менш я не магу супакоіцца ад здзіўлення. Скажыце хаця-б, хто з мораплаўцаў заўважыў памылку Калумба?

— Яго паслядоўнікі: Охеда, які суправаджаў яго ў падарожжах, Вінсент Пінсон, Амерыго Веспучы, Мендоса, Басцідас, Кабраль, Соліс, Бальбоа. Гэтыя мораплаўцы прайшлі ўздоўж усходніх берагоў Амерыкі, з поўначы на поўдзень, унасімыя тою-ж плыняй, якая праз трыста шэсцьдзесят гадоў уносіць нас! Ведайце, сябры мае, мы пераплылі экватар на тым самым месцы, дзе ў апошнім годзе пятнаццатага стагоддзя пераплыў яго Вінсент Пінсон, а цяпер мы набліжаемся да восьмага градуса паўднёвай шыраты, пад якім ён прычаліў да берагоў Бразіліі. На год пазней партугалец Кабраль забраўся яшчэ далей — да цяперашняга порта Сегура. Потым Веспучы, у 1502 годзе, у час трэцяй сваёй экспедыцыі, заплыў яшчэ далей на поўдзень. У 1508 годзе Вінсент Пінсон і Соліс злучыліся для сумеснага даследавання берагоў новага мацерыка. У 1514 годзе Соліс адкрыў вусце Ла-Платы і быў з’едзены тубыльцамі, аддаўшы Магелану славу першым абыйсці мацярык. Гэты вялікі мораплаўца ў 1519 годзе накіраваўся ў плаванне на чале экспедыцыі з пяці караблёў, праплыў уздоўж берагоў Патагоніі, адкрыў порт Жаданы, порт св. Юліяна, адкрыў пад пяцьдзесят другім градусам шыраты праліў Адзінаццаці тысяч дзяўчын, які павінен быў пазней атрымаць яго імя, і ўрэшце 28 лістапада 1520 года апынуўся ў Ціхім акіяне. Падумаць толькі, як павінна было біцца сэрца ў гэтага чалавека, якую радасць павінен быў ён перажыць, убачыўшы гэта новае мора, якое заблішчэла на кругавідзе пад сонечнымі праменнямі!..

— О, пане Паганель,— ускрыкнуў Роберт, захапіўшыся хваляваннем вучонага,— як-бы я хацеў быць там у гэты час!

— І я таксама, мой хлопчык! Я-б не прамінуў такога выпадку, каб меў магчымасць радзіцца на чатыры стагоддзі раней!

— Як нам падзякаваць неба за тое, што вы нарадзіліся ў наш час? — сказала Элен. — Інакш вы не былі-б з намі на палубе «Дункана», і мы-б не даведаліся пра гэтую гісторыю!

— Вам-бы яе расказаў другі які-небудзь безуважлівы географ. І ён дадаў-бы, што даследаванне заходняга ўзбярэжжа мацерыка было здзейснена братамі Пізаро. Гэтыя смелыя авантурысты заснавалі тут шмат гарадоў. Куско, Квітко, Ліма, Сант-Яго, Віла-Рыка, Вальпарайзо і Кансерпсіён, к якому накіроўваецца цяпер «Дункан», былі закладзены імі. Адкрыцці Пізаро і Магелана дазволілі нанесці на карту прыкладны контур новага мацерыка, на вялікую радасць вучоных Старога Свету.

— О, каб я быў на іх месцы, я не задаволіўся-б гэтым,— сказаў Роберт.

— Чаму? — запытала Мэры, мацярынскі гледзячы на малодшага брата, вочкі якога заблішчэлі пры расказе аб адкрыццях.

— Скажы, чаму, мой хлопчык? — у сваю чаргу папрасіў Гленарван, і ўхвальна ўсміхнуўся Роберту.

— Таму што я не супакоіўся-б, пакуль не даведаўся-б, што знаходзіцца далей на поўдзень ад Магеланава праліва!

— Брава, мой хлопчык! — сказаў Паганель. — Я таксама пастараўся-б даведацца, ці ёсць на поўдні яшчэ якія-небудзь землі ці да самага полюса цягнецца адкрытае мора, як меркаваў ваш, сябры мае, зямляк Дрэк. Не сумняваюся, што каб Роберт Грант і Жак Паганель жылі ў семнаццатым стагоддзі, яны-б пайшлі разам з Ван-Схоутэнам і Лемерам, двума галандцамі, якія паставілі сабе за мэту раскрыць гэту геаграфічную загадку.

— Гэта былі вучоныя? — запытала Элен.

— Не, гэта былі проста адважныя купцы, якіх мала турбавала навуковае значэнне адкрыццяў. Тады існавала галандская Ост-Індская кампанія, што ўладала прывілеяй на ўвесь гандаль, які ажыццяўляўся праз Магеланаў праліў. А таму што ў той час іншага марскога шляху ў Азію праз захад не ведалі, гэта прывілея Ост-Індскай кампаніі звязвала свабоду гандлю. Некаторыя купцы рашылі змагацца з гэтай манаполіяй, стараючыся знайсці другі праліў. У ліку гэтых апошніх быў нехта Ісаак Лемер, чалавек разумны і адукаваны. Ён арганізаваў за свой кошт экспедыцыю пад начальствам свайго пляменніка Якава Лемера з горада Горна, выдатнага марака Ван-Схоутэна. Адважныя маракі адплылі з Галандыі ў чэрвені 1615 года, праз сто гадоў пасля Магелана. Яны адкрылі праліў Лемера між Вогненнай Зямлёй і зямлёй Штатаў і 12 лютага 1616 года абышлі славуты мыс Горн, які яшчэ больш чым яго сабрат, мыс Добрай Надзеі, заслужыў прозвішча мыса Бур.

— О, як-бы я хацеў быць з імі! — зноў крыкнуў Роберт.

— Так, каб ты быў з імі, мой хлопчык, дык перажыў-бы нямала незабыўных момантаў,— прадаўжаў Пагацель. — Ці можа быць на свеце большае здавальненне, большая радасць, чым радасць і здавальненне марака, які наносіць на карту сваё адкрыцце? Перад яго вачыма, міля за міляй, адкрываюцца новыя землі, востраў за востравам, мыс за мысам як-бы ўсплываюць на паверхню вады, паўстаюць з небыцця! Спачатку рысы контура новаадкрытай зямлі расплывістыя, перарыўныя, няўпэўненыя. Тут — самотная даліна, там — адасобленая бухта, воддаль — заліў, які знікае ў смузе туманаў. Але паступова запас вестак расце, лініі ўдакладняюцца, месца прабелаў займаюць цвёрда праведзеныя штрыхі. Дакладна акрэсленыя выгіны бухт урэзваюцца ў берагі, мысы ўвеньчваюць зямельныя масівы, і ўрэшце новы мацярык з усімі сваімі азёрамі, рэкамі і ручаямі, горамі, раўнінамі і далінамі, вёскамі, гарадамі і сталіцамі разгортваецца на глобусе ва ўсёй сваёй прыгажосці! Ах, сябры мае, даследчык новых земляў — гэта той самы вынаходца! Ён пазнае такую-ж радасць, ён адчувае і перажывае так-жа востра. Але ў іншыя дні, на жаль, крыніц адкрыццяў ужо амаль няма... Людзі ўсе бачылі, усё апісалі, і мы, географы, нарадзіўшыся апошнімі, асуджаны на пакутную бяздзейнасць.

— Няверна, дарагі Паганель! — запярэчыў Гленарван.

— Што-ж нам рабіць?

— Тое, што робім мы!

«Дункан» між тым з надзвычайнай шпаркасцю плыў па шляху Веспучы і Магелана. 15 верасня ён пераплыў тропік Казерога і накіраваўся ў славуты праліў. Удзень можна было разгледзець на гарызонце ледзь прыкметную палоску — берагі Патагоніі. Яхта ішла прыкладна за дзесяць міль ад берагу, і на такой адлегласці нават надзвычай добрая падзорная труба Паганеля давала свайму гаспадару толькі вельмі цмянае ўяўленне аб гэтым амерыканскім узбярэжжы.

Дваццаць пятага верасня «Дункан» апынуўся каля ўваходу ў Магеланаў праліў. Джон Мангльс спакойна ўвёў у яго яхту. Гэты шлях звычайна выбіраецца параходамі, якія ідуць з Атлантычнага ў Ціхі акіян. Дакладная даўжыня праліва — трыста семдзесят шэсць міль; ён усюды суднаходны нават для караблёў з глыбокай асадкай; дно яго вельмі добра трымае якары; шматлікія вадаёмы з прэснай вадой, багатыя рыбай рэкі, дваццаць выгодных і бяспечных якарных стаянак — усё гэта разам узятае дае яму бясспрэчную перавагу ў вачах морахода перад небяспечным пралівам Лемера і страшнымі скаламі мыса Горн, з яго безупыннымі бурамі і ўраганамі.

На працягу першых гадзін плавання па Магеланаву праліву, гэта значыць праз шэсцьдзесят — восемдзесят міль, берагі яго застаюцца нізіннымі і пясчанымі.

Жак Паганель не спускаў позірку з зямлі, прагна разглядаючы кожны каменьчык. Пераход павінен быў заняць не болей трыццаці шасці гадзін, і рухавая панарама асветленых цудоўным паўднёвым сонцам берагоў, безумоўна, апраўдвала шумнае захапленне вучонага. Ні аднаго тубыльца не было відаць на паўночным беразе праліва. Толькі некалькі гаротных, схудалых дзікуноў бадзяліся па голых скалах Вогненнай Зямлі.

Паганель вельмі засмуціўся, што патагонцы не паказваюцца, і бурчэнне вучонага з гэтай прычыны нямала пазабавіла яго спадарожнікаў.

— Што-ж гэта за Патагонія, калі тут няма ніводнага патагонца? — гаварыў ён.

— Цярплівасць, дарагі географ,— адказаў Гленарван. — Хутка вы ўбачыце патагонцаў!

— Я ўжо не веру ў гэта!

— І тым не менш яны існуюць,— сказала Элен.

— Я мала веру ў гэта, бо не бачу іх.

— Трэба меркаваць, што імя «патагонец», якое па-іспанску азначае «даўганогі», было дадзена рэальна існуючым людзям, а не зданям?

— О, імя нічога не даказвае,— адказваў Паганель, які настойваў на сваім, каб не даць астынуць спрэчкам. — Апрача таго, наогул невядома, як іх завуць!

— Аднак! — усклікнуў Гленарван.— Вось гэта навіна!.. Ці чулі вы пра гэта, маёр?

— Не,— адказаў Мак-Набс,— але я не даў-бы меднага граша, каб даведацца пра гэта.

— І тым не менш вы даведаецеся, роўнадушны вы чалавек!— сказаў Паганель.—Магелан назваў тубыльцаў «патагонцамі», гэта верна; але фіджыйцы завуць іх «цірэменеі», чылійцы — «каукалу», каланісты Кармена — «цегуельхі», арауканцы — «уіліхі»; Бугенвіль дае ім імя «чаухі», а самі сябе яны называюць «іпакен». Дазвольце запытаць у вас, якім-жа імем называць іх і наогул ці можа існаваць народ, у якога столькі імён?

— Вось гэта сур’ёзны доказ,— засмяялася Элен.

— Прымаю яго,— сказаў Гленарван,— але я спадзяюся наш агульны друг Паганель прызнае, што калі існуе сумненне наконт імя патагонцаў, то ў адносіне іх росту няма разыходжання?

— Ніколі я не пацверджу гэтай страшэннай недарэчнасці! —жвава адказаў географ.

— Яны велізарнага росту? — настойваў Гленарван.

— Не ведаю.

— Яны нізкія? — падказала Элен.

— Гэта нікому невядома.

— Сярэдняга росту? — запытаў Мак-Набс, каб усіх памірыць.

— Не магу вам сказаць.

— Ну, гэта ўжо занадта! — усклікнуў Гленарван.— Падарожнікі, якія бачылі іх...

— Гэтыя падарожнікі надта пярэчаць адзін аднаму,— перапыніў яго Паганель. — Магелан, напрыклад, сцвярджаў, што яго галава ледзь даходзіла ім да пояса.

— Вось бачыце!

— Бачу. Але Дрэк гаворыць, што самы высокі патагонец ніжэй сярэдняга англічаніна.

— Ну, наконт англічан я сумняваюся,— пагардліва зморшчыўся маёр. — Вось каб ён гаварыў пра шатландцаў, тады была-б іншая справа.

— Кэвендыш запэўняе, што яны моцныя і высокія людзі! — прадаўжаў Паганель. — Гаукінс называе іх веліканамі. Лемер і Ван-Схоутэн сцвярджаюць, што яны адзінаццаці футаў ростам.

— Вось гэта сведчанні, якія варты веры,— сказаў Гленарван.

— У такой-жа ступені, як сведчанні Вуда, Нарборо і Фалькнера аб тым, што патагонцы людзі сярэдняга росту.

З другога боку, Байран, Ла-Жыродэ, Бугенвіль, Уэльс і Картрэ вызначаюць іх рост у шэсць футаў шэсць дзюймаў, а д’Орбін’і вучоны, які як быццам лепш за ўсіх ведае гэтую краіну, за сярэдні рост патагонца лічыць пяць футаў чатыры дзюймы.

— Але-ж як вызначыць, якое з гэтых супярэчлівых сведчанняў — праўда? — запытала Элен.

— Вы пытаецеся, дзе праўда? — адказаў Паганель. — Праўда ў тым, што ў патагонцаў доўгае тулава і кароткія ногі. Усе супярэчнасці можна змірыць, калі прызнаць, што патагонцы ростам у шэсць футаў, калі сядзяць, і ў пяць футаў, калі стаяць.

— Брава! вось гэта дасціпна сказана! — крыкнуў Гленарван.

— Але гэта будзе праўдай у тым выпадку, калі яны сапраўды існуюць; калі-ж гэты народ не існуе, супярэчнасці самі па сабе адпадаюць. Дарэчы, сябры мае, Магеланаў праліў цудоўны і без патагонцаў!

У гэты час «Дункан» абыходзіў выступ поўвострава Брунсвік. З абодвух бакоў яхты разгортваліся цудоўныя панарамы. У сямідзесяці мілях ад мыса Грэгоры яхта пакінула за штырбортам папраўчую турму Пунта-Арэна. Чылійскі флаг і шпіль званіцы мільганулі між дрэваў і зніклі. Праліў выгінаўся цяпер між унушальнага выгляду гранітнымі масівамі. Падножжы гор былі захованы ў нетрах густых лясоў, а верхавіны іх, упрыгожаныя шапкамі вечнага снегу, былі ахутаны пялёнкай воблакаў. На паўднёвым захадзе ўзнімалася на шэсць з паловай тысяч футаў верхавіна гары Тарн.

Пасля доўгага змроку настала ноч: дзённае святло павольна раставала, афарбоўваючы мясцовасць у невыразныя поўтоны. Неба ўкрылася трапяткімі зоркамі. Яркае сузор’е Паўднёвага Крыжа паказвала напрамак паўднёвага полюса.

Сярод гэтай ззяючай цемры, пры святле зорак, якія замяняюць тут маякі цывілізаваных краін, яхта смела ішла па свайму шляху, не жадаючы перачакаць ноч, на адной з выгодных якарных стаянак, якіх даволі многа ёсць у Магеланавым праліве. Часам верхавіны яе мачт чапляліся за галінкі антарктычных букаў, схіленых над вадой з высокага берагу; часта вінт яхты бударажыў спакойную ваду вусцяў вялікіх рэк, абуджаючы качак, гусей, бекасаў, чыркоў і ўсё астатняе пярнатае насельніцтва гэтых мясцін. Нечакана з цемры выплылі няясныя абрысы каменных глыб, якія рабілі велічнае і грандыёзнае ўражанне. Гэта былі сумныя руіны пакінутай калоніі. «Дункан» праплываў міма порта Голада.

Тут у 1581 годзе пасяліўся з чатырмястамі эмігрантаў іспанец Сарміенто. Пасяленцы заснавалі тут горад Сант-Феліпе. Суровая зіма спустошыла колонію, а неўраджай і голад даканалі тых, каго памілаваў холад. Карсар Кэвендыш, наведаўшы калонію ў 1587 годзе, застаў жывым апошняга з чатырохсот няшчасных эмігрантаў, які паміраў ад голаду на руінах горада, што праіснаваўшы каля шасці гадоў, выглядаў шасцівяковым.

На золаку «Дункан» апыніўся ў вузкай частцы праліва. З двух бакоў над вадой густа раслі букі, ясені, бярозы; з гушчароў падымаліся к небу зялёныя купалы ўзгоркаў, якія зараслі густым маладняком ясеня-востраліста.

«Дункан» праплыў міма раструба бухты св. Нікалая, якую некалі Бугенвіль назваў «Бухтай французаў». Воддаль відаць былі жвавыя астаткі цюленяў і кітоў, відавочна, гіганцкіх памераў, бо фантаны, якія яны выкідвалі, можна было заўважыць за чатыры мілі.

Урэшце ён абышоў мыс Фроуорд, які яшчэ тапырыўся апошнімі нерасталымі ільдзінамі. На паўднёвым беразе праліва, на Вогненнай зямлі, узвышалася гара Сарміенто, вялікая грамада скал, узнятых на шэсць тысяч футаў над ўзроўнем мора.

Амерыканскі мацярык канчаецца іменна мысам Фрауорд, бо мыс Горн толькі самотная, закінутая ў моры скала на пяцьдзесят шостым градусе паўднёвай шыраты.

Далей на ўсход ад мыса Фроуорд праліў яшчэ болей звужваецца. Тут ён праходзіць між поўвостравам Брунсвік і Зямлёй Роспачы, расцягнутым у даўжыню востравам, падобным на тушу вялізнага кіта, якога выкінулі хвалі на камяністы бераг.

Тут замест ураджайных зялёных берагоў яхту абступілі з двух бакоў бясплодныя, дзікія на выгляд, згруджаныя адна на адну скалы, усе на пячорах, якія ўтвараюць безвыходныя лабірынты.

Як адрозніваецца гэта надзвычай зрэзаная паўднёвая аканечнасць Амерыкі ад шырокіх, закругленых аканечнасцей Афрыкі і Індыі! Якая касмічная катастрофа так пакалечыла гэты вялікі мацярык, які служыць водападзелам для двух акіянаў?

Не сцішваючы ходу і не хістаючыся, «Дункан» выбіраў сабе шлях сярод капрызных звілін берагоў; клубы дыму з трубы яхты мяшаліся з клоччамі разарваных скаламі воблакаў. Не спыняючыся, яхта праплыла міма некалькіх іспанскіх факторый. Каля мыса Тамар праліў зноў пашырыўся. Яхта абышла скалісты востраў Нарборо і паплыла ўздоўж яго паўднёвага берагу.

Урэшце пасля трыццаці шасці гадзін плавання па праліву паказалася скала мыса Пілар на ўскраі Зямлі Роспачы. Бязмежны прастор акіяна разгарнуўся наперадзе яхты.

Жак Паганель, з захапленнем вітаючы новае мора, быў, напэўна, усхвалёваны не менш, чым Фердынанд Магелан у той момант, калі яго «Трынідад» загайдаўся на хвалях Ціхага акіяна.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕСЯТЫ Трыццаць сёмая паралель

Праз восем дзён пасля таго, як мыс Пілар застаўся ззаду, «Дункан» шпарка імчаўся к бухце Талькагуано, надзвычай добрай натуральнай гавані, даўжынёй у дваццаць міль і шырынёй у дзевяць. Надвор’е было вельмі добрае. З лістапада да сакавіка неба гэтай краіны не зацяпваецца ні адной хмаркай, і паўднёвы вецер нязменна дзьме па ўсім узбярэжжы, якое абаронена ад мора хрыбтом Анд. Джон Мангльс, слухаючыся указанняў Гленарвана, вёў яхту ўвесь час паблізу берагоў архіпелага Чылоэ, гэтых шматлікіх абломкаў амерыканскага кантынента. Каб на ўзбярэжжы ўдалося знайсці хаця якія-небудзь сляды катастрофы карабля — паламаны рангоут ці проста кавалак дрэва, апрацаваны чалавечымі рукамі,— экспедыцыя адразу-ж пачала-б пошукі тых, хто пацярпеў катастрофу. Але нічога выдатнага не сустрэлі, і «Дункан», ідучы сваёй дарогай, праз сорак два дні пасля выхаду з туманнага Клайда, кінуў якар у парту Талькагуано.

Гленарван загадаў спусціць шлюпку і ў суправаджэнні Паганеля высадзіўся каля эстакады. Вучоны-географ думаў выкарыстаць тут сваё веданне іспанскай мовы, на вывучэнне якой ён затраціў столькі працы. На вялікае яго здзіўленне, ён не разумеў ні аднаго слова з мовы тубыльцаў.

— У мяне, відавочна, дрэннае вымаўленне! — сказаў Паганель.

У таможні пры дапамозе некалькіх англійскіх слоў, якія суправаджаліся красамоўнымі жэстамі, ім удалося даведацца, што рэзідэнцыя брытанскага консула знаходзіцца ў Кансепсіёне. Адсюль было на гадзіну язды. Гленарван хутка знайшоў два верхавых кані, і праз вельмі кароткі час ён з Паганелем ужо ўязджалі ў вялікі горад. Гэты горад абавязан сваім узнікненнем адважнаму генію Вальдывіа, мужнага калегі Пізаро[19].

Але што засталася ад былой раскошы гэтага горада!

На яго не раз нападалі тубыльцы, напалову знішчаны пажарам у 1819 годзе, пустэльны і ўвесь на руінах, з пачарнелымі ад полымя сценамі, ён меў толькі восем тысяч жыхароў. Нават Талькагуано перарос яго! Пад лянівымі крокамі абываталяў вуліцы яго зараслі травой і ператварыліся ў луг. Ніякага гандлю, ні следу дзелавога жыцця! З кожнага балкона даляталі гукі мандаліны, праз апушчаныя жалюзі чутны былі млявыя спевы. Кансепсіён, старадаўні горад храбрых, ператварыўся ў вёску, заселеную як быццам аднымі жанчынамі і дзяцьмі!..

У Гленарвана не было аніякага жадання шукаць прычын гэтага заняпаду, хаця Паганель і спрабаваў пачаць размову на гэту тэму. Не трацячы ні адной хвіліны, ён накіраваўся да жылля містэра Бентока, брытанскага консула.

Консул прыняў іх вельмі ласкава і, як толькі даведаўся пра гісторыю капітана Гранта, прапанаваў сабраць весткі аб ім.

На пытанне, ці спынялася «Брытанія» на трыццаць сёмай паралелі каля чылійскіх ці арауканскіх берагоў, ён адказаў адмоўна. Ніякіх вестак аб гэтым не атрымлівала ні брытанскае консульства, ні консульствы іншых краін.

Гленарван не разгубіўся ад гэтай весткі. Ён вярнуўся ў Талькагуано і, не лічучыся з турботамі, не шкадуючы грошай, накіраваў людзей на пошукі па ўсяму ўзбярэжжу. Але пошукі гэтыя аказаліся дарэмнымі. Самыя старанныя роспыты ўзбярэжных жыхароў нічога не далі. «Брытанія» не пакінула ў гэтай мясцовасці ніякіх слядоў сваёй прысутнасці.

Гленарван расказаў сябрам аб няўдалых выніках арганізаваных пошукаў.

Мэры Грант і яе брат не маглі захаваць сваёй роспачы. Гэта адбылося праз шэсць дзён пасля прыбыцця «Дункана» ў Талькагуано. Усе пасажыры сабраліся ў салоне. Элен спрабавала — не словамі, што яна магла сказаць? — як умела, супакоіць бедных дзяцей капітана Гранта. Паганель зноў выцягнуў дакументы і пачаў разглядаць іх з падвоенай увагай, стараючыся знайсці ў іх што-небудзь новае. Цэлую гадзіну ён разглядаў іх з усіх бакоў.

Гленарван парушыў яго разважанні.

— Паганель,— сказаў ён,— я звяртаюся да вашай мудрасці. Хіба мы няправільна вытлумачылі значэнне гэтага дакумента? Хіба сэнс гэтых радкоў не такі, як мы думаем?

Паганель маўчаў.

— Можа, мы памыляемся адносна месца катастрофы? — прадаўжаў Гленарван.— Але хіба слова «Патагонія» не кідаецца адразу ў вочы колькі-небудзь пранікліваму чалавеку?

Паганель па-ранейшаму маўчаў.

— І ўрэшце, хіба слова indi, якое мы лічым за пачатак слова indien—індзеец не пацвярджае гэтай здагадкі?

— Безумоўна,— сказаў Макс-Набс.

— У такім выпадку хіба не ясна, што пацярпеўшыя крушэнне ў момант, калі пісаліся гэтыя дакументы, штохвілінна чакалі, што індзейцы возьмуць іх у палон?

— Дазвольце перапыніць вас тут, дарагі Гленарван,— сказаў Паганель.— Калі да гэтага часу ваша заключэнне здавалася мне правільным, дык у гэтым пункце я з вамі не згодзен.

— Што вы хочаце гэтым сказаць? — запытала Элен.

Усе позіркі накіраваліся на географа.

— Я хачу сказаць,— адказаў урачыста Паганель,— што капітан Грант у сучасны момант з’яўляецца палонным у індзейцаў, і я дадаю, што адносна гэтага дакументы не выклікаюць ніякіх сумненняў!

— Растлумачце, калі ласка,— папрасіла Мэры Грант.

— Няма нічога больш лёгкага: замест таго, каб чытаць: «трапяць у палон да лютых індзейцаў», трэба чытаць: «трапілі ў палон». Тады ўсё будзе зразумелым.

— Але гэта немагчыма! — сказаў Гленарван.

— Немагчыма! чаму? — усміхаючыся, запытаў Паганель.

— Таму што бутэльку маглі кінуць у акіян у той момант, калі карабль ляцеў на скалы. Адсюль выходзіць, што градусы даўгаты і шыраты, адзначаныя ў дакументах, павінны паказваць іменна месца крушэння.

— Нішто не даказвае, што гэта меркаванне правільнае,— жвава запярэчыў Паганель.— Чаму нельга меркаваць, што пацярпеўшых крушэнне індзейцы завялі ў глыб краіны і ўжо адтуль яны прабавалі паведаміць свету аб сваім палоне?

— Гэта прапанова не вытрымлівае крытыкі, дарагі Паганель,— усміхнуўся Гленарван.— Для таго, каб кінуць бутэльку ў акіян, трэба быць на беразе акіяна.

— Ці, на благі канец, на беразе ракі, якая ўпадае ў акіян,— урачыста адказаў географ.

Глыбокае маўчанне запанавала ў каюце пасля гэтага нечаканага і тым не менш зусім праўдападобнага адказу. Па бляску вачэй сваіх слухачоў Паганель зразумеў, што ў глыбіні душы ў кожнага зноў цяплілася надзея.

Элен загаварыла першая.

— Вось гэта дык думка! — сказала яна.

— І якая геніяльная! — наіўна падхапіў географ.

— Значыцца... вы думаеце, што...— пачаў Гленарван.

— Я думаю, што трэба пачаць з месца, дзе трыццаць сёмая паралель перасякае амерыканскі мацярык на беразе Ціхага акіяна, і перасячы ўвесь мацярык, не адхіляючыся ні на поўградуса ад гэтай паралелі да таго самага месца, дзе яна даходзіць да берагу Атлантычнага акіяна. Спадзяюся, што па дарозе мы наткнемся на афяры крушэння «Брытаніі».

— Слабая надзея,— заўважыў маёр.

— Якая-б слабая яна ні была,— пераканаўча адказаў Паганель,— нельга яе адкінуць. Калі спраўдзіцца маё меркаванне пра тое, што бутэлька была кінута не проста ў акіян, а ў раку, якая ўпадае ў яго, мы немінуча напаткаем, дзе-небудзь сляды палонных. Паглядзіце, сябры мае, на карту гэтай краіны. Я зараз давяду вам, што я правы!

Пры гэтых словах Паганель разгарнуў на стале карту Чылі і аргентынскіх правінцый.

— Глядзіце,— прадаўжаў ён,— ідзіце за мной у гэтай прагулцы цераз амерыканскі кантынент. Пераступім вузкую палоску Чылі. Асілім Кардыльеры і апусцімся ў пампасы. Колькі рэк, шматводных і глыбокіх, абвадняюць гэтыя мясцовасці! Рыо-Негро, Рыо-Каларадо, іх прытокі ў дзесяці месцах перасякаюцца трыццаць сёмай паралеллю. Усе яны маглі данесці бутэльку з дакументамі да акіяна. Можа там, у стойбішчы індзейцаў, на берагах якога-небудзь малавядомага ручая, у цяснінах с’ер, чакаюць дапамогі тыя, каго я маю права называць нашымі сябрамі! Няўжо мы не апраўдаем іх надзей? Хіба вы не згодны са мной, што мы абавязаны перасячы гэту краіну па прамой лініі, якую нарысаваў на карце мой ногаць? А калі, супроць усякага чакання, мы не знойдзем іх тут, то павінны будзем ісці ўздоўж трыццаць сёмай паралелі да канца, нават у тым выпадку, каб давялося зрабіць для гэтага кругасветнае падарожжа!

Гэтыя палкія і шчырыя словы географа зрабілі вельмі вялікае ўражанне на ўсіх слухачоў. Усе паўскаквалі з сваіх месц і наперабой стараліся паціснуць яму руку.

— Я ведаю! Бацька знаходзіцца там! — крыкнуў Роберт Грант, не зводзячы позірку з карты.

— Дзе-б ён ні быў, мой хлопчык,— адказаў Гленарван, мы яго знойдзем! Прапанова нашага сябра Паганеля зусім лагічная, і мы павінны без хістанняў пайсці па паказаным ім шляху! Капітан Грант можа быць палоннікам або шматлікага і сільнага племені індзейцаў, або якога-небудзь заняпалага і слабага роду. У апошнім выпадку мы яго вызвалім сілай. У першым выпадку мы сустрэнем «Дункан» на ўсходнімі беразе Амерыкі, паедзем у Буэнос-Айрэс, дзе маёр Мак-Набс арганізуе там атрад, які здольны будзе перамагчы ўсіх індзейцаў аргентынскіх правінцый.

— Вельмі добра сказана, сэр! — усклікнуў Джон Мангльс.— Я дадам, што пераход цераз амерыканскі мацярык не ўяўляе ніякай небяспекі.

— Ні цяжкасці, ні небяспекі! — падхапіў Паганель.— Шмат людзей ужо зрабілі яго, а ў іх не было ні тых матэрыяльных сродкаў, што ў нас, ні той ганаровай мэты, якая падтрымлівае наш энтузіязм. Хіба ў 1782 годзе нехта Базіліо Вілармо не прайшоў ад Кармена да Кардыльераў? А хіба ў 1806 годзе алькад правінцыі Кансепсіён, чыліец дон Луіс дэ-ля-Круц, выехаўшы з Антуко, не дабраўся праз сорак дзён да Буэнос-Айрэса, прабіраючыся якраз па гэтай-жа трыццаць сёмай паралелі? Нарэшце палкоўнік Мартын дэ-Мусі таксама абхадзіў усю гэту краіну уздоўж і ўпоперак, робячы для навукі тое, што мы хочам зрабіць у імя міласэрддзя і гуманнасці.

— Пане Паганель! — сказала Мэры Грант прыглушаным ад хвалявання голасам.— Як нам падзякаваць вам за тое, што вы гатовы перажыць столькі небяспек для выратавання нашага бацькі?

— Небяспек? — ускрыкнуў Паганель.— Хто тут вымавіў слова «небяспека»?

— Толькі не я! — адказаў Роберт Грант, бліснуўшы вочкамі.

— Небяспекі! — паўтарыў Паганель! — Але адкуль яны возьмуцца? Іх няма! Справа тычыцца толькі падарожжа ў трыста пяцьдзесят лье[20],— мы-ж пойдзем па прамой лініі,— пра падарожжа пад шыратой, на якой у паўночным паўшар’і ляжаць Іспанія, Сіцылія, Грэцыя, пра падарожжа ў ідэальных кліматычных умовах, пра падарожжа, на якое, урэшце, трэба менш месяца! Уласна кажучы, гэта проста прагулка, а не падарожжа!

— Пане Паганель,— запытала Элен,— вы думаеце, што індзейцы, да якіх трапілі ў палон пацярпеўшыя крушэнне, захавалі ім жыццё?

— Ці думаю я пра гэта? Так, я ў гэтым нават пераконан! Індзейцы-ж не людаеды. Адзін з маіх землякоў, нехта Гінар,— я з ім пазнаёміўся ў Геаграфічным таварыстве, на працягу трох гадоў быў у палоне ў індзейцаў. Ён пакутваў там, з ім дрэнна абыходзіліся, але, як бачыце, ён усё-ж застаўся жывым. Еўрапеец — карысны чалавек у гэтых мясцінах. Індзейцы ведаюць ім цану і ахоўваюць іх, як завадскіх дамашніх жывёлін, як добрых коней!

— Усё ясна,— сказаў Гленарван.— Трэба ехаць, і як мага хутчэй! Па якім шляху мы накіруемся?

— Шлях будзе лёгкім і прыемным,—адказаў Паганель.— Спачатку некалькі гор, пасля адхонны спуск па ўсходняму схілу Кардыльераў і ўрэшце раўніна, гладкая, роўная, укрытая кветкамі,— нібы сапраўдны сад!

— Паглядзім па карце,— сказаў маёр.

— Калі ласка, дарагі Мак-Набс. Мы пачнем падарожжа на чылійскім узбярэжжы ў тым месцы, дзе яго перасякае трыццаць семая паралель, гэта значыць між мысам Румена і бухтай Карнейро. Потым, праехаўшы праз сталіцу Арауканіі, мы пяройдзем цераз Кардыльеры Антукскім праходам, пакінуўшы вулкан далёка на поўдні. Далей, мы спусцімся па адхонных схілах гары і, перайшоўшы Рыо-Каларадо, дасягнем пампасаў, возера Салінаса, ракі Гуаміні і С’ера-Тапалькен, гэта значыць граніцы правінцыі Буэнос-Айрэс. Мы пяройдзем яе, узбярэмся на С’ера-Тандыль і адтуль апусцімся проста к мысу Медано на Атлантычным акіяне.

Намячаючы маршрут экспедыцыі, Паганель ні разу не зірнуў на карту, якая ляжала перад ім. Яму гэта было не патрэбна. У яго дзівоснай памяці змяшчаліся ўсе працы Фрэз'е, Моліна, Гумбольдта, М’ера, д’Орбін'і, і ён беспамылкова і не хістаючыся выбіраў найлепшы напрамак. Закончыўшы свой геаграфічны пералік, ён дадаў:

— Так, сябры мае, шлях зразумелы. Мы пройдзем яго за трыццаць дзён і прыдзем на ўсходняе ўзбярэжжа раней, чым туды дабярэцца «Дункан», асабліва калі яму давядзецца змагацца з сустрэчнымі вятрамі.

— Значыць «Дункан» павінен будзе крэйсіраваць між мысам Карыентэс і мысам св. Антонія? — запытаў Джон Мангльс.

— Зусім верна.

— Скажыце, дарагі Паганель,— пачаў Гленарван,— хто, на вашу думку, павінен прыняць удзел у гэтай экспедыцыі?

— О, зусім мала людзей! Гэта-ж толькі разведачная экспедыцыя, а не баявы атрад, які ставіць перад сабой задачу сілай адбіць капітана Гранта ў індзейцаў. Я мяркую, што ў экспедыцыі павінны ўдзельнічаць містэр Гленарван, маёр Мак-Набс, які, вядома, нікому не перадасць свайго месца, ваш пакорлівы слуга, Жак Паганель...

— І я! — крыкнуў Роберт.

— Роберт, Роберт! — дакорліва сказала Мэры.

— А чаму-б не? — адказаў Паганель.—Падарожжа загартоўвае юнакоў. Ітак, мы ўчатырох і яшчэ чалавекі тры матросаў з «Дункана».

— Як,— пакрыўджана запытаў Джон Мангльс у Гленарвана,— вы лічыце мяне лішнім у гэтай экспедыцыі, сэр?

— Дарагі мой Джон,— адказаў Гленарван,— мы пакідаем на барту «Дункава» пасажырак, гэта значыць самае дарагое, што ў нас ёсць на свеце! Каму-ж мы можам даручыць іх, як не адданаму капітану «Дункана»!

— Значыць, мы не зможам ісці з вамі? — запытала Элен, вочы якой раптам сталі сумнымі.

— Мілая Элен,— адказаў Гленарван.— Наша разлука будзе зусім кароткай...

— Разумею,— сказала Элен.— Едзьце і дабіцеся поспеху?

— Заўважце, што нашу паездку нават нельга назваць падарожжам,— сказаў Паганель.

— А як-жа вы яе назавіцё?

— Гэта невялікая экскурсія. Мы праедзем цераз мацярык, як людзі ездзяць, скажам, з Эдынбурга ў Глазго.

Гэтымі словамі Паганеля скончыліся спрэчкі, калі можна так назваць гутарку, усе ўдзельнікі якой трымаюцца адной думкі.

Падрыхтаванні да экспедыцыі пачаліся ў той-жа дзень. Іх, між іншым, трымалі ў строгім сакрэце, каб не выклікаць падазрэння ў індзейцаў.

Ад’езд быў прызначаны на 14 кастрычніка. Калі падышоў час выбраць трох матросаў для ўдзелу ў экспедыцыі, увесь экіпаж прапанаваў свае паслугі, і Гленарвану цяжка было выбіраць. Каб не пакрыўдзіць нікога, ён рашыў даць выбраць выпадку. Выбар выпаў на долю памочніка капітана Тома Аусціна, Вільсона, здаравеннага хлапца, і Мюльрэдзі, які не спалохаўся-б прыняць выклік ад любога чэмпіёна бокса.

Гленарван з найвялікшай энергіяй рыхтаваўся да ад’езду. Ён вельмі хацеў выехаць у вызначаны тэрмін. Пакуль рыхтаваліся да ад’езду сухапутнай экспедыцыі, Джон Мангльс папаўняў запасы вугалю. Ён хацеў зняцца з якара ў адзін дзень з атрадам, каб раней Гленарвана прыплысці к аргентынскаму берагу. Адсюль пачалося сапраўднае спаборніцтва між начальнікам атрада і капітанам яхты, спаборніцтва, ад якога выйгралі і яхта і экспедыцыя.

14 кастрычніка ў вызначаную гадзіну ўсе былі гатовы. За некалькі хвілін да развітання ўсе пасажыры «Дункана» сабраліся ў кают-кампаніі. Джон Мангльс загадаў ужо развесці пару, і корпус яхты дрыжэў ад работы магутнай машыны. Гленарван, Паганель, Мак-Набс, Роберт Грант, Том Аусцін, Вільсон і Мюльрэдзі, узброеныя дальнебойнымі карабінамі і рэвальверамі Кольта, рыхтаваліся пакінуць яхту. Правацнікі і мулы ўжо чакалі іх на ўзбярэжжы.

— Пара! — сказаў урэшце Гленарван.

— Шчаслівай дарогі! — адказала Элен, ледзь стрымліваючы хваляванне.

Гленарван прыціснуў яе да грудзей, у той час як Роберт кінуўся на шыю Мэры.

— А цяпер, дарагія мае,—сказаў Паганель,— паціснем адзін аднаму руку так моцка, каб хапіла да самай сустрэчы каля берагоў Атлантыкі!

Паганель дамагаўся немагчымага. Аднак некаторыя з развітальных абдымкаў, бадай, адпавядалі патрабаванню паважанага вучонага. Усе вышлі на палубу, і сем удзельнікаў экспедыцыі пакінулі яхту. Хутка шлюпка даставіла іх на бераг, які знаходзіўся ў поўкабельтове[21] адлегласці.

Элен у апошні раз крыкнула:

— Шчаслівай дарогі і поспеху, сябры!

— Поспеху мы даб'емся, абяцаю вам! — адказаў з берагу Паганель.

— Поўны ход наперад! — загадаў Джон Мангльс механіку.

— Наперад! — адказаў яму з берагу Гленарван.

І ў тую секунду, калі коннікі прышпорылі сваіх мулаў, «Дункан» крануўся ў дарогу, успеньваючы хвалі ўдарамі вінта.

РАЗДЗЕЛ АДЗІНАЦЦАТЫ Цераз Чылі

Гленарван наняў групу праваднікоў — трох мужчын і аднаго хлопчыка. Старшым сярод іх быў англічанін, які пражыў у гэтай мясцовасні больш дваццаці гадоў. Ён аддаваў мулаў на часовае карыстанне падарожнікам і сам служыў у гэтых падарожнікаў за правадніка ў пераходах цераз кардыльерскія перавалы. Спусціўшыся з гор, ён перадаваў падарожнікаў аргентынскім праваднікам — бакеано, якія добра ведалі ўсе дарогі ў пампасах.

Англічанін, не гледзячы на тое, што ён увесь апошні час быў у асяроддзі індзейцаў, не забыў яшчэ сваёй роднай мовы. Гэта значна дапамагло начальніку атрада, Гленарвану, аддаваць усякія распараджэнні, бо іспанскай мовы Паганеля пакуль што яшчэ не разумелі тубыльцы. Правадніку-англічаніну, па мясцовай тэрміналогіі «катапацу» дапамагалі два пеоны-тубыльцы і хлопчык гадоў дванаццаці. Пеоны сачылі за муламі, якія неслі паклажу экспедыцыі, а. хлопчык вёў за повад важака каравана мулаў — мадрылу — нізкарослага коніка з званочкамі на шыі. На сямі мулах ехалі падарожнікі, на восьмым — катапац, а два апошніх неслі запасы правізіі і кускі матэрыі, прызначаныя ў падарунак раўнінным кацыкам[22], каб лягчэй было весці перагаворы. Пеоны, па свайму звычаю, ішлі пешкам. Такім чынам падарожжа цераз паўднёва-амерыканскі кантынент павінна было адбывацца ў найбольш спрыяльных умовах як з пункту гледжання яго бяспекі, так і хуткасці.

Пераход цераз ланцуг Кардыльераў — не звычайнае падарожжа. Яго не рэкамендуюць рабіць, не маючы моцных мулаў. Асабліва каштоўнымі ў такіх выпадках з’яўляюцца выгадаваныя ў Аргентыне пароды, якія маюць шмат уласцівасцей, якіх няма ў дзікіх мулаў. Гэтая жывёліна непатрабавальная да харчу, п’е толькі адзін раз на дзень, лёгка праходзіць дзесяць лье за восем гадзін і лёгка нясе паклажу ў чатырнаццаць аробаў[23].

На ўсім шляху ад акіяна да акіяна няма ні гасцініц, ні харчэўняў. Падарожнікі павінны карміцца сушаным мясам, рысам і дзічынай, калі ім удаецца застрэліць яе па дарозе. Для піцця служыць вада горных патокаў, ручаёў, рэк, якая прыпраўлена некалькімі кропелькамі рому і захоўваецца ў мяшках з бычынай скуры, так званых «чыфль». (Падарожнікі павінны пазбягаць у дарозе ўжывання спіртных напіткаў, бо прабыванне ў гарах і без таго надзвычай моцна ўзбуджае нервовую сістэму.) Што датычыць пасцельных прылад, то ўсе яны заключаюцца ў тубыльным сядле — «рэкадо». Гэтае сядло зроблена з «пеліонаў» — баранніх аўчын, выдубленых з аднаго боку і пакрытых поўсцю з другога. Аўчыны на дзень звязваюцца шырокімі ўзорыстымі рамянямі і служаць сядлом, а ноччу замяняюць выгодную цёплую коўдру. Падарожнік, укруціўшыся такой коўдрай, смела можа начаваць пад адкрытым небам ва ўсякую пару года.

Будучы вопытным падарожнікам, Гленарван прывык прыстасоўвацца да звычаяў розных краін. Таму ён дастаў для ўсяго складу экспедыцыі і для сябе самога чылійскае адзенне. Паганель і Роберт, сапраўдныя дзеці, ледзь не пачалі скакаць ад здавальнення, калі адзелі нацыянальнае «панчо» — шырокі плашч з клетчатай матэрыі з квадратовай дзіркай для галавы пасярэдзіне, і высокія боты, зробленыя са скуры задніх ног маладых коней. Варта было на іх паглядзець, калі яны гарцавалі на сваіх мулах! Заўсёды няўважлівы Паганель, калі садзіўся на мула, ледзь-ледзь не зарабіў удару капытом. Але затое, апынуўшыся ў сядле, з сваёй неразлучнай падзорнай трубой за плячыма, ён цалкам даверыўся мулу і ні разу не меў падставы каяцца ў сваёй даверлівасці. Што тычыцца Роберта, дык ён выявіў надзвычайныя здольнасці да верхавой язды, абяцаючы стаць бліскучым наезнікам.

Маленькі атрад рушыў. Надвор’е было цудоўнае, на небе — ні воблачка; але, не гледзячы на тое, што сонца пякло неміласэрна, было не горача — з мора бесперапынна чуў свежы ветрык.

Падарожнікі хуткім маршам накіраваліся ўздоўж берагу бухты Талькагуано, к, трыццаць сёмай паралелі, якая была ў трыццаці мілях на поўдзень. У гэты першы дзень падарожнікам, якія прабіраліся скрозь густыя хмызнякі чаротаў на высахлых балотах, было не да гутарак. Сцэна развітання зрабіла вялікае ўражанне на ўсіх, і кожны зноў і зноў перажываў яе. Яшчэ можна было бачыць на гарызонце дымок «Дункана». Агульнае маўчанне парушаў толькі Паганель: старанны географ сам сабе даваў голасна пытанні па-іспанску і адказваў на іх. Ён хацеў удасканаліць свае веды па новай мове.

Катапац аказаўся панурым па натуры чалавекам, ды і прафесія яго не гарнула да балбатні. Ён не размаўляў нават са сваімі пеонамі і даваў ім загады знакамі. Пеоны добра ведалі сваю справу. Калі які-небудзь мул пачынаў наравіцца і прыпыняцца, пеон моцна крычаў, каб прымусіць яго ісці далей. Калі крык не дапамагаў, ён трапна шпурляў каменнем у яго спіну, і ўціхаміраны мул зноў станавіўся жвавым, як і раней. Калі слабла падпруга, пеон здымаў з сябе панчо, накрываў ім галаву мула, хутка папраўляў няспраўнасць, і караван зноў ішоў па свайму шляху.

Паганятыя мулаў прывыклі выходзіць у дарогу а восьмай гадзіне раніцы, пасля снедання, і ісці без прыпынку да чатырох гадзін папаўдні. Гленарван рашыў прытрымлівацца гэтага звычая. Калі ў гэты першы дзень надышоў час прывала, падарожнікі былі ўжо каля самага горада Арауко, што ляжыць на паўднёвым канцы бухты Талькагуано. Атрад увесь дзень не пакідаў узбярэжжа, і падарожнікі нястомна шукалі па дарозе слядоў крушэння.

Адсюль да трыццаць сёмай паралелі трэба было прайсці на захад яшчэ міль дваццаць — да бухты Каркейро. Але гэты ўчастак узбярэжжа быў ужо агледжаны пасланцамі Гленарвана, таму паўторнае даследаванне было-б бескарысным.

Гленарван, параіўшыся з Паганелем, рашыў таму накіравацца з Арауко проста ў глыб краіны і, вышаўшы на трыццаць сёмую паралель, ні на крок не адступаць ад прамой лініі.

Маленькі атрад увайшоў у горад і прыпыніўся нанач у заезжым дварэ.

Арауко — сталіца Арауканіі, невялікай дзяржавы, якая займае плошчу даўжынёй у шэсцьсот і шырынёй у сто дваццаць кілометраў. Жывуць у Арауканіі молухі — кроўнае чылійцам гордае і мужнае племя. Дарэчы, гэта адзінае з амерыканскіх пляменняў, якое ніколі не спрабавала чужаземнага прыгнёту. Сам горад Арауко некалі захапілі іспанцы, але насельніцтва яго не здалося прыгнятальнікам і жорстка змагалася з імі, як змагаецца і зараз з захватніцкімі тэндэнцыямі Чылі.

Сцяг Арауканіі — белая зорка на блакітным полі — да гэтага часу горда і незалежна развяваецца на ўмацаваным узгорку, які абараняе горад.

Пакуль на пастаялым дварэ рыхтавалі вячэру, Гленарван, Паганель і катапац вышлі пагуляць. У горадзе былі адны маленькія домікі з саламянымі стрэхамі і, калі не лічыць адной старадаўняй царквы і руін францысканскага манастыра, разглядаць яго не было ніякай цікавасці.

Гленарван спрабаваў сабраць хоць-бы якія-небудзь весткі, па пытанню, якое яго цікавіла, але гэта было дарэмна. Паганель быў у роспачы: тубыльцы не разумелі ні слова з таго, што ён гаварыў. Яны гаварылі толькі на арауканскай мове, распаўсюджанай усюды да самага Магеланава праліва, і іспанская мова Паганеля аказалася тут такой-жа бескарыснай, як скажам, старадаўнегрэчаская.

Пазбаўлены магчымасці трэніраваць свой слых, вучоны ўзнагароджваў сябе тым, што даваў работу сваім вачам. Ён прагна ўглядаўся ва ўсіх сустрэчных, запамінаючы асаблівасці будовы прадстаўнікоў расы молухаў, і ўвогуле быў зусім задаволены.

Мужчыны-молухі былі высокага росту, з плоскім безбародым тварам бронзавага колеру і вялікай галавой з доўгімі чорнымі валасамі. Яны недаверліва пазіралі на падарожнікаў. Звыклыя ваякі, не ведаючы, што з сабой рабіць у мірны час, мужчыны-арауканцы бяздзейнічалі цэлымі днямі. Іх жонкі, гаротныя і няшчасныя на выгляд, надрываліся ад цяжкой хатняй работы, пасвілі коней, чысцілі зброю, аралі, хадзілі на паляванне і апрача таго знаходзілі яшчэ час ткаць тыя сінія панчо, якія патрабуюць не меней двух гадоў работы і каштуюць кожнае не таней як сто долараў.

Увогуле патрэбна сказаць, што молухі — малацікавае племя з даволі дзікімі норавамі і звычаямі. Яны маюць амаль усе чалавечыя хібы і толькі адну добрачыннасць — любоў да свабоцы.

— Гэта сапраўдныя спартанцы! — паўтараў Паганель увечары, пасля прагулкі, седзячы за абедзеным сталом.

Вучоны-географ відавочна пераўвялічваў. Гэта было незразумела. Але яшчэ менш яго зразумелі, калі ён у час абеда заявіў, што яго французскае сэрца вельмі білася ў часе прагулкі па горадзе Арауко. Калі маёр асцярожна запытаўся пра прычыны гэтага нечаканага біцця сэрца, ён адказаў, што яно вельмі натуральна, бо адзін з яго землякоў некалі займаў трон Арауканіі. Маёр папрасіў назваць імя гэтата манарха. Жак Паганель горда назваў пана дэ-Тоннена, былога перыгорскага адваката, дадаўшы, што цараванне яго было кароткім «з прычыны непаслухмянасці падданых». Маёр усміхнуўся, уявіўшы сабе былога адваката, якога зганялі са сходак трона «непаслухмяныя падданыя», але Паганель сур’ёзна адказаў, што лягчэй адвакату стаць добрым каралём, чым каралю добрым адвакатам. Гэта заўвага выклікала рогат, і ўсе ўзнялі свае шклянкі за здароўе Орэлія-Антовія I, былога караля Арауканіі. А яшчэ праз некалькі хвілін падарожнікі, ухутаўшыся ў свае панчо, моцна заснулі.

Назаўтра, роўна а восьмай гадзіне раніцы, маленькі атрад з мадрылай наперадзе і пеонамі ў ар’ергардзе крануўся ў дарогу. Трыццаць сёмая паралель перасякала тут ураджайную зямлю Арауканіі, багатую вінаграднікамі і гуртамі жывёлы. Але мала-па-малу мясцовасць рабілася пустэльнай. Хацінкі растрэадораў, вядомых на ўсю Амерыку ўсмірыцеляў дзікіх коней, трапляліся ўсё радзей і радзей, і экспедыцыі даводзілася праходзіць цэлыя мілі, не сустрэўшы ні аднаго жылля.

У гэты дзень падарожнікам давялося пераправіцца цераз дзве ракі — Рыо-Раке і Рыо-Тубаль. Катапац абодва разы хутка знаходзіў брод. Ланцуг Кардыльераў вырысоўваўся на гарызонце, заметна ўзвышаўся і памнажаў колькасць сваіх вяршынь у напрамку к поўначы. Але гэта было толькі яшчэ прадгор’е вялікага станавога хрыбта Новага Свету.

А чацвертай гадзіне папаўдні, прайшоўшы трыццаць пяць міль, атрад спыніўся на прывал пад адкрытым небам, каля гушчару гіганцкіх міртавых дрэў. Мулаў рассядлалі і пусцілі пасвіцца на лугу з густой і сакавітай травой. З сядзельных сумак дасталі традыцыйнае сушанае мяса і рыс. Пеліоны, пасланыя на траве, замянілі стол, крэслы, а пад вечар і пасцель, і кожны знайшоў на іх адпачынак і аднаўляючы сілы сон. Катапац і пеоны ўсё ноч па чарзе вартавалі.

Назаўтра атрад без прыгод пераправіўся цераз імклівы паток Рыо-Бель, а ўвечары, на прывале каля берагоў Рыо-Біабіо, якая аддзяляе іспанскае Чылі ад незалежнага Чылі, Гленарван мог запісаць у паходны дзённік яшчэ трыццаць пяць пройдзеных за суткі міль. Выгляд мясцовасці пакуль што не мяняўся. Па-ранейшаму навакол цвілі палі амарылій, фіялак, дурману, залатых кветак кактуса. З птушак былі тут чаплі, совы, певуны, дразды і нырцы. Чацвераногія хаваліся ў нетрах лясоў.

Атрад амаль не сустракаў на сваім шляху тубыльцаў. Дзе-ні-дзе міма, як цень, прашмыгалі гуасы, мяшанцы індзейцаў з іспанцамі, удараючы ў акрываўленыя бакі сваіх коней вялікай шпорай, прывязанай да босай нагі. Не было ў каго запытаць, не было дзе атрымаць неабходных даведак. Гленарван аднак прыміраўся з гэтым. Ён гаварыў сам сабе, што індзейцы, узяўшыя капітана Гранта ў палон, безумоўна завялі свайго палонніка на супроцьлеглы бок хрыбта Кардыльераў. Значыцца, пошукі могуць закончыцца поспехам толькі ў пампасах, не раней. Трэба было ўзброіцца цярплівасцю і рушыць наперад, без прыпынкаў і шпарка.

Раніцой 17-га чысла атрад вышаў у звычайны час і ў звычайным парадку. Гэты парадак быў вельмі цяжкі для Роберта, які ўвесь час імккнуўся апярэдзіць мадрылу. Гленарвану даводзілася строга гукаць, каб хлопчык вярнуўся на сваё месца ў страі.

У гэты дзень, па меры прасоўвання атрада наперад, мясцовасць усё больш губляла раўнінны характар; з’явіліся складкі, што бываюць паблізу гор; зямлю зрэзалі шматлікія рэчкі і ручаі з бурымі, імклівымі плынямі.

Паганель часта заглядаў у карту. Калі спатканага ім ручайка не было на карце, кроў географа закіпала, і абурэнню яго не было канца.

— Ручай без назвы,— крычаў ён,— гэта ўсёроўна, што чалавек без права грамадзянства: ён не існуе для геаграфіі!

І ён, не саромячыся, даваў назвы безымянным рыо[24]. Ён адзначаў іх на карце і старанна запісваў толькі што выдуманыя ім пышныя іспанскія назвы.

— Якая мова! — не пакідаў ён захапляцца.—Якое гучэнне, якая ўрачыстасць! Гэта металічная мова! Я ўпэўнен, што яна складаецца з сямідзесяці васьмі частак медзі і дваццаці двух волава, як лепшая бронза, з якой робяць званы!

— Ці ёсць у вас поспехі па вывучэнню гэтай мовы? — запытаў у яго аднойчы Гленарван.

— Вядома, дарагі сэр. Эх, каб не гэта вымаўленне! Яно псуе ўсю справу!

І, чакаючы лепшага часу, Паганель па дарозе, не шкадуючы горла, стараўся авалодаць іспанскім вымаўленнем, не забываючы пры гэтым рабіць і геаграфічныя назіранні. У гэтай галіне ён быў надзвычай моцны, і цяжка было-б знайсці яму суперніка. Так, калі Гленарван звяртаўся да катапаца з пытаннем наконт якой-небудзь асаблівасці мясцовасці, ён заўсёды апярэджваў адказ правадніка, і таму заставалася толькі здзіўлена пазіраць на географа.

У гэты дзень, 17-га, каля дзесяці гадзін раніцы, атрад перайшоў праз нейкую дарогу.

Гленарван запытаў у катапацы, што гэта за дарога, і на гэта пытанне, як звычайна, адказаў яму Жак Паганель:

— Гэтая дарога з Юмбеля ў Лос-Анжэлос.

Гленарван зірнуў на катапаца.

— Зусім верна,— сказаў той і, звяртаючыся да географа, дадаў:— вы, відавочна, ужо вандравалі па гэтай мясцовасці?

— Зразумела,— адказаў Паганель.

— На муле?

— Не, седзячы ў крэсле.

Катапац не зразумеў і, паціснуўшы плячыма, вярнуўся на сваё месца на чале атрада.

Каля пяці гадзін папаўдні экспедыцыя прыпынілася ў неглыбокай цясніне ў некалькіх кілометрах ад горада Лоха.

Гэтую ноч падарожнікі начавалі каля падножжа с’ер, першых сходак вялікага хрыбта Кардыльераў.

РАЗДЗЕЛ ДВАНАЦЦАТЫ 12000 футаў над узроўнем мора

Да гэтага часу пераход цераз Чылі быў зусім няцяжкім. Але, пачынаючы з гэтага месца, атрад чакалі ўсе перашкоды і небяспекі, з якімі звязана ўзыходжанне на высокія горы. Тут павінна была пачацца жорсткая барацьба з прыродай.

Перад выхадам далей давялося вырашыць вельмі важнае пытанне: якім перавалам пры пераходу цераз Кардыльеры патрэбна карыстацца, каб як мага менш ухіліцца ад прамога шляху?

Першым чынам гэтае пытанне было пастаўлена перад катапацам.

— Я ведаю толькі два даступных перавалы ў гэтай частцы хрыбта,— адказаў ён.

— Перавал Арыка,— запытаў Паганель,— адкрыты Вальдзівіа Мендасой?

— Правільна.

— І перавал Віярыка, які знаходзіцца крыху на поўдзень?

— Так.

— Дык вось, сябры мае,— прадаўжаў географ,— у абодвух гэтых перавалаў той недахоп, што яны прымусяць нас ухіліцца ад прамога шляху — першы к поўначы, а другі — на поўдзень.

— Ці можаце вы параіць нам трэці праход? — запытаў маёр.

— Вядома,— адказаў Паганель,— перавал Антуко, размешчаны на вулканічным спадзе пад трыццаці сямі градусамі трыццаці мінутамі, гэта значыць ледзь на поўградуса ў баку ад нашага шляху. Ён знаходзіцца на вышыні шасці тысяч футаў і быў адкрыты Замнудзіо з Круца.

— Вельмі добра,— сказаў Гленарван.— Ці ведаеце вы перавал Антуко, катапац?

— Ведаю, сэр. Мне здаралася праходзіць гэтым перавалам. Я не гаварыў аб ім таму, што ім карыстаюцца толькі індзейцы-пастухі для прагону жывёлы з усходняга схілу гор.

— Што-ж, мой дружа,— адказаў Гленарван,—там, дзе могуць прайсці статкі кабыл, авечак і быкоў, мы безумоўна зможам прайсці. Значыцца, калі перавал Антуко дазваляе нам не ўхіляцца ад прамой, выбіраем гэты перавал!

У той момант падалі сігнал к паходу, і атрад паглыбіўся ў лагчыну Лао-Лехас, якая ляжала між двума стромкімі сценамі крысталізаванага вапняку. Пачатага тут уздыму нельга было заўважыць, бо быў адхонны спад. Каля адзінаццаці гадзін атраду давялося абыйсці невялікае вельмі маляўнічае возера, у якім прызначалі адзін аднаму спатканні ўсе навакольныя ручайкі. Яны зліваліся туды з ціхім журчэннем і без следу знікалі ў яго спакойнай празрыстасці. Вакол возера разглядаўся вялікі прастор, заняты льяносамі— густа зарослымі травой раўнінамі, на якіх пасуцца статкі індзейцаў. Пазней атрад трапіў у балота і шчасліва выбраўся з яго толькі дзякуючы інстынкту мулаў.

У гадзіну дня паказаліся руіны форта Баленарэ, які некалі горда ўзвышаўся на грэбені скалы. Атрад не спыняўся каля яго. Уздым станавіўся ўсё страмчэйшы, глеба стала камяністай, і з-пад капытоў мулаў вырываліся і з шумам каціліся ўніз каскады камення. Каля трох гадзін дня, падарожнікі ўбачылі руіны яшчэ аднаго форта, разбуранага ў час паўстання 1770 года.

— Відаць, гор недастаткова, каб падзяліць людзей,— заўважыў Паганель,— патрэбна яшчэ будаваць на горах крэпасці!

З гэтага моманту дарога зрабілася труднай і нават небяспечнай. Вугал уздыму стаў большы; сцежачкі звузіліся, з’явіліся глыбокія прорвы. Мулы асцярожна ступалі, прыгнуўшыся мордай да зямлі, быццам вынюхвалі дарогу. Атрад расцягнуўся ланцугом. Часам мадрыла знікала за раптоўным паваротам, і тады атрад ішоў, кіруючыся ледзь чутным звонам званочкаў. Здаралася, што звіліны ўздыму здвойвалі рады падарожнікаў, і тады катапац, які ішоў наперадзе атрада, мог перагаварыцца з заднімі пеонамі праз непраходнае бяздонне, якое пры шырыні ў тры-чатыры метры цягнулася на дзвесце і болей метраў у глыбіню.

Зеляніна яшчэ паспяхова змагалася тут з наступам камення, але адчувалася, што хутка мінеральнае царства пераможа расліннае. Блізкасць вулкана Антуко выяўлялася тым, што ўсё часцей сталі сустракацца патокі застылай лавы.

Награмаджаныя адна на адну скалы, здавалася, вось-вось упадуць, і можна было толькі здзіўляцца, што яны так доўга трымаюцца насуперакі ўсім законам роўнавагі. Можна было не сумнявацца, што пры першым-жа землетрасенні мясцовасць зусім зменіцца. Зірнуўшы на гэтыя пазбаўленыя падпорак пікі, нахіленыя набок верхавіны, недарэчна вытырклыя купалы ясна было відаць, што тут гораўтвараючы працэс яшчэ не закончыўся.

У гэтых умовах нялёгка было знаходзіць дарогу. Частыя землетрасенні заўсёды змяняюць профіль яе, знішчаюць ці перамяшчаюць распазнавальныя вехі. Таму катапац часта хістаўся ў выбары напрамку; ён прыпыняўся, азіраўся навакол, нібы маліўся скалам, шукаючы на камяністай глебе слядоў індзейцаў.

Гленарван ні на крок не адступаў ад правадніка; ён разумеў, што яму надзвычай цяжка арыентавацца ва ўмовах заўсёды зменнага рэльефа. Ён не адважваўся распытваць яго. У душы, напэўна, ён больш разлічваў на інстынкт мулаў, чым на памяць і веды паганятага.

Так блукалі яны, як быццам наўдачу, некалькі гадзін, узбіраючыся аднак усё вышэй і вышэй на гару. Але раптам катапац спыніўся — далей ходу не было. Атрад быў у вузкай цясніне, закрытай з аднаго канца заваленай скалой. Катапац пільна ўглядаўся ў скалы, але, не знайшоўшы выйсця, злез з мула і скрыжаваў рукі на грудзях.

Гленарван пад’ехаў да яго.

— Вы заблудзіліся? — запытаў ён.

— Не, сэр,— адказаў катапац.

— Але-ж мы не дайшлі да перавала Антуко?

— Наадварот, мы на самым перавале.

— Вы не памыляецеся?

— Я не памыляюся. Вось рэшткі вогнішча індзейцаў, а вось сляды праходу гуртоў авечак і коней.

— Значыць, гэты перавал непраходны?

— Быў праходным да апошняга землетрасення, а цяпер зрабіўся непраходным...

— Для мулаў,— запярэчыў маёр,— але не для людзей!

— Гэта ўжо ваша справа,—адказаў катапац.— Я зрабіў усё, што залежала ад мяне. Я гатовы завярнуць мулаў назад і, калі вы згодны вярнуцца, прывесці вас к другому перавалу праз Кардыльеры.

— На колькі дзён гэта затрымае нас!

— Дні на тры, не менш.

Гленарван моўчкі слухаў катапаца. Той трымаўся прыстойна. Было зусім відавочна, што перавал Антуко непраходны для мулаў. Але, калі катапац прапанаваў вярнуцца назад, Гленарван запытаў у сваіх спадарожнікаў:

— Ці згодны вы паспрабаваць асіліць гэты перавал, не гледзячы ні на якія цяжкасці?

— Мы гатовы ісці за вамі,— адказаў за ўсіх Том Аусцін.

— І нават ісці наперадзе вас,— дадаў Паганель.— Пра што, урэшце, ідзе гутарка? Пра тое, каб перабрацца цераз хрыбет, супроцьлеглы спад якога таксама зручны для спуску, як манмартрскі[25] брук. Як толькі мы спусцімся з гор, мы знойдзем бакеано, гатовых служыць нам праваднікамі цераз пампасы, і выдатных аргентынскіх коней, якія прызвычаены да ўмоў мясцовасці. Прапаную, не думаючы, ісці наперад!

— Наперад! — крыкнулі ўсе спадарожнікі Гленарвана.

— Вы пойдзеце з намі? — запытаў Гленарван у катапаца.

— Я паганяты мулаў,— адказаў той.

— Як хочаце!

— Абыйдземся без праваднікоў,— сказаў Паганель.— На тым баку перавала мы знойдзем сцежку, і я бяру на сябе абавязак давесці вас да хрыбта не горш, чым любы праваднік па Кардыльерах!

Гленарван разлічыўся з катапацам і пусціў дадому яго самога, пеонаў і мулаў. Зброю, інструменты і невялікі запас харчоў падзялілі між сабой сем удзельнікаў экспедыцыі. Усе далі згоду адразу пачаць уздым і ўзбірацца, калі трэба будзе, хоць усю ноч.

На ўсходняй сцяне цясніны пакручвалася на гару, як змяя, сцежка, недаступная для мулаў. Як не цяжка было, але пасля двух гадзін уздыму Гленарван і яго спадарожнікі пералезлі цераз скалу, якая перагараджвала ім дарогу.

Насуперакі жаданню Паганеля, ім нідзе не ўдалося знайсці старых сцежак — землетрасенне знішчыла ўсе сляды праходу людзей і ўсё змяніла навакол.

Географ вельмі засмуціўся. Гэта вымушала экспедыцыю перамагаць у лоб цяжкі ўздым к вяршыням Кардыльераў, вышыня якіх хістаецца ад адзінаццаці да дванаццаці тысяч шасцісот футаў. На шчасце, пара года спрыяла гэтаму; неба было празрыстае, і надвор’е стаяла ціхае. Зімой, ад мая да кастрычніка[26], такі ўздым быў-бы зусім немагчымым: халады даканалі-б неасцярожных падарожнікаў, каб нават іх пакінулі жывымі страшныя «тэмпаралес» — ураганныя вятры, уласцівыя для гэтых мясцовасцей.

Падымаліся ўсю ноч. Чапляючыся за ледзь прыкметныя выступы, падарожнікі карабкаліся на стромкія сцены. Яны пераскаквалі цераз расколіны; плечы замянялі ім лесніцы, рукі, злучаныя з рукамі, замянялі вяроўкі. Гэтыя бясстрашныя людзі часамі нагадвалі групу акрабатаў, якія рэпетыруюць галаваломныя трукі перад выступленнем. Тут аказаліся вельмі патрэбнымі і спрытнасць Вільсона і сіла Мюльрэдзі. Гэтыя два бравыя шатландцы паспявалі ўсюды, дапамагалі ўсім; тысячу разоў іх адважнасць і шчырая адданасць выручалі маленькі атрад.

Гленарван не зводзіў позірку з Роберта, баючыся, што дзіцячая гарачнасць штурхане яго на неасцярожныя ўчынкі, якія ў гэтых умовах могуць скончыцца нядобра.

Паганель лез наперад з уласцівай французам лютасцю. Што да маёра, дык ён пасоўваўся мерна, трацячы якраз столькі энергіі, колькі гэта было неабходна, каб перамагчы чарговую перашкоду, і ні на кроплю больш. Ці заўважаў ён, што падымаецца на гару вось ужо шмат гадзін? Гэтага нельга было сказаць пэўна. Магчыма, яму здавалася, што ён спускаецца з гары.

А пятай гадзіне раніцы барометр паказаў, што маленькі атрад знаходзіцца на вышыні сямі тысяч пяцьсот футаў. Тут праходзіла мяжа распаўсюджання дрэўнай расліннасці. Падарожнікі заўважылі некалькі жывёлін, выгляд якіх прывёў-бы ў захапленне кожнага паляўнічага. Гэта былі ламы,—горныя жывёлы, якія могуць замяняць барана, быка і каня, і жывуць у такіх мясцінах, дзе не мог-бы жыць нават непераборлівы мул. Ламы, відаць, былі ўжо знаёмыя з людзьмі, бо палахліва ўцякалі ад атрада. Тут былі і шэншылы, маленькія, рахманыя і палахлівыя грызуны з вельмі прыгожай густой поўсцю. Шэншыла займае сярэдняе месца між зайцам і тушканчыкам. Будова яе задніх ног робіць яе падобнай да кенгуру. Не гледзячы на стомленасць, падарожнікі не маглі не заглядзецца, бачачы, як лёгка і грацыёзна гэтая маленькая жывёліна бегае па галінках дрэва.

— Гэта яшчэ не птушка,— заўважыў Паганель,— але гэта ўжо не чацвераногае!

Аднак гэтыя звяркі не былі апошнімі прадстаўнікамі свету жывёлін. На вышыні дзевяці тысяч футаў, на мяжы вечных снягоў, падарожнікі сустрэлі цэлы гурт надзвычай прыгожых бязрогіх коз са стройным і ганарлівым выглядам і вельмі тонкай поўсцю. Нечага было і думаць падыйсці да іх: яны ледзь толькі дазволілі зірнуць на сябе і пабеглі, нячутна дакранаючыся да бліскучага белага снежнага дывана.

Цяпер горы набылі зусім іншы выгляд. Вялікія ледзяныя глыбы, якія адсвечвалі сіняватасцю на пераломах, адбівалі першыя праменні дня.

Уздым рабіўся вельмі небяспечным. Перш чым ступіць, даводзілася ўтыкаць палку ў снег, каб упэўніцца, што пад ім не захавана яма. Вільсон узначаліў атрад, і яго спадарожнікі, выстраіўшыся адзін за адным, стараліся ступаць толькі ў яго сляды. Яны баяліся голасна сказаць слова, бо невялікі шорах, скалануўшы паветра, мог выклікаць абвал снежнай масы, якая павісла над самымі іх галовамі на вышыні сямісот-васьмісот футаў.

Яны знаходзіліся яшчэ ў зоне хмызнякоў. Яшчэ праз паўтары тысячы футаў хмызнякі змяніліся кактусамі. На вышыні адзінаццаці тысяч футаў і гэтыя расліны зніклі, і глеба стала зусім бясплоднай.

Падарожнікі спыняліся на адпачынак толькі адзін раз — а восьмай гадзіне раніцы. Хутка паснедаўшы, каб папоўніць сілы, яны мужна аднавілі ўздым, перамагаючы небяспеку, якая з кожным крокам станавілася ўсё больш і больш грознай. Ім даводзілася то ўзлазіць на вострыя кручы, то пералазіць цераз бяздонні, глыбіню якіх вока баялася вымераць. Шмат дзе яны сустракалі драўляныя крыжы, маўклівыя сведкі былых катастроф. Каля двух гадзін папаўдні яны вышлі на вялікае зусім пустое плато, размешчанае сярод голых горных верхавін. Паветра было сухое, неба — густой цёмнасіняй афарбоўкі. На гэтай вышыні дажджоў не бывае, і вадзяная пара асядае толькі ў выглядзе снегу ці граду. Там і тут некалькі базальтавых і парфіравых валуноў чарнелі ў белай пеляне, як косці шкілета. Часамі ад холаду абломкі кварца ці гнейса калоліся на часткі з глухім трэскам, ледзь чутным у гэтай разрэджанай атмасферы.

Не гледзячы на сваю мужнасць, маленькі атрад зусім знясіліўся. Гленарван, бачачы, што яго спадарожнікі не могуць стаяць на нагах ад стомленасці, пачаў шкадаваць, што не падумаўшы забраўся так далёка ў горы. Роберт з усіх сіл стараўся трымацца на нагах, але ён не мог ісці далей, гэта было відавочна. А трэцяй гадзіне папаўдні Гленарван загадаў спыніцца.

— Трэба адпачыць,— сказаў ён, бачачы, што ніхто першым не асмельваецца прапанаваць.

— Дзе-ж тут адпачываць? — запытаў Паганель.— Навакол няма ніякага прытулку.

— І тым не менш неабходна зрабіць прывал, хаця-б дзеля Роберта.

— Не, не, сэр! Не прыпыняйцеся з-за мяне,— адказаў адважны хлопчык.— Я яшчэ здольны хадзіць!

— Мы панясем цябе, мой хлопчык,— сказаў Паганель,— але ва што-б та ні стала мы павінны дабрацца да ўсходняга спаду! Можа там мы знойдзем які-небудзь прытулак. Я лічу, што нам трэба ісці яшчэ не больш двух гадзін.

— Ці ўсе згодны з Паганелем? — запытаў Гленарван.

— Усе! — у адзін голас адказалі яго спадарожнікі.

Мюльрэдзі дадаў.

— Я паклапачуся аб дзіцяці.

І атрад зноў рушыў у дарогу. Яшчэ дзве пакутлівых гадзіны прадаўжаўся ўздым на верхавіну гары. Разрэджанае паветра затрудняла дыханне і выклікала прыступы ўдушша. Кроў сачылася з дзяснаў і губ з прычыны таго, што атмасферны ціск знадворку цела быў меншы, чым унутры. Каб удыхнуць неабходную для лёгкіх колькасць кіслароду з разрэджанага паветра, даводзілася часта-часта дыхаць; гэта было вельмі ўтомна. Пад канец усіх пакут у падарожнікаў нязносна захварэлі вочы ад блеску сонечных праменняў, адсвечаных снегавым насцілам. Якія не былі моцныя воляй гэтыя людзі, але надышоў момант, калі нават самыя дужыя з іх аслабелі. У давяршэнне няшчасця ва ўсіх пачалося галавакружэнне — гэты страшны вяшчун горнай хваробы, якая пазбаўляе людзей не толькі фізічных сіл, але і мужнасці. Відаць, сапраўды нельга стамляць арганізм да такой ступені. Неўзабаве людзі пачалі часта спатыкацца. Некаторыя ўпалі, і ўпаўшы, ужо не маглі стаць на ногі і паўзлі наперад на каленях.

З хвіліны на хвіліну стомленасць павінна была палажыць канец гэтаму занадта доўгаму пераходу. Гленарван з жахам думаў пра тое, што чакае яго атрад, пазбаўлены прытулку сярод бязмежных снегавых прастораў, сярод холаду, панаваўшага ў гэтых панурых мясцінах, сярод ночы, цені якой хутка ўспаўзалі на хмурыя вяршыні гор... У гэты момант маёр палажыў яму руку на плячо і спакойна сказаў:

— Хацінка!

РАЗДЗЕЛ ТРЫНАЦЦАТЫ Спуск з Кардыльераў

Усякі іншы на месцы Мак-Набса сто разоў прайшоў-бы міма, побач, нават над гэтай хацінкай, не заўважыўшы яе існавання. Толькі снегавая гурба адрознівала яе ад навакольных скал. Давялося раскапваць уваход у яе. Пасля поўгадзіны бесперапыннай работы Вільсон і Мюльрэдзі вызвалілі ўрэшце дзверы ад снегу, і маленькі атрад улез у сярэдзіну «казухі», як завуць тубыльцы такія будынкі.

Гэтую хацінку індзейцы пабудавалі з «адоба» — падобнага на цэглу, апаленую на сонцы. Яна мела форму куба, кожны бок якой быў у даўжыню дванаццаць футаў, і была пабудавана на верхавіне базальтавай скалы. Лесніца, высечаная ў схіле скалы, вяла да дзвярэй — адзінай дзіркі ў казуху. Аднак, якія вузкія не былі гэтыя дзверы, але вецер, снег, і град умудраліся пралазіць праз іх у сярэдзіну хацінкі, калі ў гарах зрываўся з хрыбта буйны тэмпаралес.

Унутры хацінкі было дастаткова месца для дзесяці чалавек. Якой прымітыўнай не была гэтая будыніна, але ўсё-ж можна было схавацца ад холаду. Акрамя таго нейкае падабенства камінка з цагляным комінам дазваляла распаліць агонь і больш паспяхова змагацца з дзесяціградусным марозам вольнага паветра.

— Вось вам і прыстанішча! — сказаў Гленарван.— Можа яно недастаткова камфартабельнае, але тым не менш гэта ўсё-такі прытулак!

— Вы няўдзячныя, дарагі Гленарван! — запярэчыў Паганель.— Гэта сапраўдны палац! Нехапае толькі прыдворных і варты! Мы тут добра размесцімся.

— Асабліва калі добры агонь запылае ў ачагу,— дадаў Том Аусцін.— Мы-ж церпім ад холаду не менш, чым ад голаду. Праўду кажучы, я памяняў-бы цяпер самы смачны абед на бярэмя дроў!

— Што-ж, Том, з-за гэтага справа не стане,— адказаў Паганель,— пастараемся знайсці гаручае.

— Гаручае на вяршыні Кардыльераў! — усклікнуў Мюльрэдзі, недаверліва паківаўшы галавой.

— Калі ў хацінцы ёсць ачаг, значыцца, тут недзе павінна быць паліва,— заўважыў маёр.

— Сэр Мак-Набс праўду кажа,— сказаў Гленарван.— Падрыхтуйце прадукты для вячэры; я пайду па паліва.

— Я з вамі,— адказаў Паганель.

— І я,— сказаў Вільсон.

— І я таксама,— сказаў Роберт, падымаючыся з месца.

— Не, дружа, ты застанешся,— адказаў Гленарван.— Прарочу табе, што ты станеш сапраўдным мужчынам, у той час як твае аднагодкі будуць яшчэ дзяцьмі.

Гленарван, Паганель і Вільсон вышлі з хацінкі. Было шэсць гадзін вечара. Сінь неба пачала гусцець, і горныя вяршыні былі асветлены касымі праменнямі заходзячага сонца. Паганель, захапіўшы з сабою барометр, сказаў, што ртуць трымаецца на ўзроўні 495 міліметраў. Паніжэнне ртутнага слупа адпавядала вышыні ў адзінаццаць тысяч семсот футаў над узроўнем мора. Такім чынам месца іх начлегу на Кардыльерах было толькі на дзевяцьсот дзесяць метраў ніжэй вяршыні Манблана. Каб Кардыльеры мелі для падарожнікаў столькі перашкод, колькі швейцарскі гігант для альпіністаў, каб на іх наваліліся ўраганы ці проста моцны вецер, яны не здолелі-б перамагчы гэты горны хрыбет.

Гленарван і Паганель забраліся на высокую парфіравую скалу і акінулі позіркам увесь гарызонт. Яны знаходзіліся на вяршыні «невады», і граніцы гарызонта рассунуліся перад імі на сорак міль ва ўсе бакі. На ўсходзе быў відаць адхонны схіл. Пеоны, апускаючыся з яго, часта слізгаюцца на спіне па некалькі соцень сажняў. Удалечыні відаць былі доўгія ўздоўжныя складкі марэн—груды абломкаў горных парод, якія ўпалі на паверхню ледавікоў. Даліна ракі Каларадо ўжо ахуталася начнымі ценямі. Толькі на ўсходзе грэбені складак глебы, выступаў і пікаў былі асветлены касымі праменнямі заходзячага сонца. Змрок паступова ахутваў увесь усходні схіл Кардыльераў. На захадзе святло залівала яшчэ прадгор’і. Скалы і ледавікі, асветленыя барвова-чырвонымі праменнямі, былі асляпляюча прыгожымі. На поўнач аддаляўся ланцуг узгоркаў, якія паступова зніжаліся і зліваліся ў адну, падобную на хвалі лінію, нібы праведзеную алоўкам па зямлі нечай дрыжачай рукой. Канец яе губляўся ў туманнай далечыні. Затое на поўдні малюнак быў сапраўды грандыёзны, і набліжэнне ночы толькі ўзмацняла яго пышнасць. Вока магло бачыць ва ўсёй сваёй магутнасці разбушаваны, як казачнае страшыдла, вулкан Антуко, які выкідаў вялікія клубы дыму і полымя. Спады гор, якія акружалі вулкан, здаваліся ахопленымі пажарам. Град распаленага камення асляпляючым фейерверкам узлятаў над кратэрам; струменні гарачай лавы сцякалі на раўніну; слуп чырвонага дыму ўзнімаўся ў гару. Зараза ахапіла ўсё неба, перамагаючы апошнія бледныя праменні дзённага свяціла, якое хавалася за цёмнай лініяй гарызонта.

Паганель і Гленарван, як зачараваныя, доўга не маглі адарваць позірку ад гэтага сапраўды асляпляючага малюнка барацьбы нябеснага і зямнога агню. Але менш захоплены Вільсон вярнуў іх да ўсведамлення рэчаіснасці. Дрэў, вядома, навакол не было, але, на шчасце, на спадах было шмат сухога моху. Імправізаваныя лесарубы дастаткова нарыхтавалі моху, а таксама каранёў расліны льярэта — даволі каштоўнага паліва ў гэтай мясцовасці. Каштоўнае гаручае заняслі ў казуху і злажылі на камінку. Распаліць агонь было вельмі цяжка, але яшчэ цяжэй было падтрымліваць яго. У разрэджаным паветры было мала кіслароду для гарэння, прынамсі, так растлумачыў Паганель.

— Затое,— дадаў ён,— вада не павінна будзе награвацца да ста градусаў, каб закіпець. Аматары кофе, згатаванага на стоградуснай вадзе, павінны будуць задавальняцца меншай тэмпературай, бо на гэтай вышыні вада кіпіць прыкладна пры дзевяноста градусах[27].

Усе з вялікай асалодай па некалькі разоў глытнулі гарачага кофе. Сушанае мяса спаткалі з меншым энтузіязмам. З’яўленне яго выклікала ў Паганеля заўвагу, безумоўна не пазбаўленую праўдзівасці, але якая не мела ніякай практычнай вартасці.

— Чорт вазьмі,— сказаў ён,— біфштэкс з ламы быў-бы куды прыямнейшым! Кажуць, што гэта жывёліна можа замяніць быка і барана. Я хацеў-бы ведаць, ці праўда гэта з пункту гледжання... кулінарнага!

— Што такое, мой вучоны сябра? Вы нездаволены сваёй вячэрай? — запытаў маёр.

— Не, мой храбры маёр, я ў захапленні ад яе. Але гэта не перашкаджае мне сцвярджаць, што кавалак дзічыны не быў-бы лішнім на вячэру.

— Да вы, аказваецца, сібарыт! — сказаў Мак-Набс.

— Прымаю гэтае азначэнне, маёр; але скажыце шчыра, што і вы не адмовіліся-б ад кавалка біфштэкса?

— Магчыма.

— І каб вас папрасілі пайсці на паляванне, вы, напэўна. не супярэчылі-б, не зважаючы на холад і ноч.

— Не супярэчу...

Спадарожнікі Мак-Набса не паспелі выказаць маёру падзяку за яго поўную гатоўнасць быць паслужным, як здалёк данёсся нейкі рык. Усе пачалі прыслухоўвацца. Гэта не быў крык адной жывёлы, а рык вялікага гурта. Шум набліжаўся вельмі шпарка.

— Няўжо выпадак будзе такім добрым, што апрача начлегу мы будзем мець яшчэ гарачае мяса на вячэру? — выказаў голасна сваю думку географ.

Але Гленарван сцішыў яго радасць, сказаўшы, што ніякае чатырохногае не магло забрацца на гэты высокі пояс Кардыльераў.

— У такім выпадку адкуль гэты шум? — запытаў Том Аусцін.— Чуеце, ён набліжаецца.

— Можа гэта шум ад лавіны? — няўпэўнена сказаў Мюльрэдзі.

— Не, гэта рык жывёлы! — запярэчыў Паганель.

— Пойдзем паглядзім! — прапанаваў Гленарван.

— І на ўсякі выпадак возьмем з сабой стрэльбы,—сказаў маёр.

Усе выбеглі з хаціны. Ноч ужо настала, цёмная і зорная. Дыск месяца яшчэ не паказаўся з-за гарызонта. Вяршынь гор на поўначы і на ўсходзе не відаць было ў цемры, і позірк распазнаваў навакол толькі фантастычныя абрысы скал. Рык—рык спалоханай жывёлы — усё набліжаўся. Статак бег аднекуль з цемры Кардыльераў. Што адбывалася?

Раптам на падарожнікаў наляцела лавіна, але не снежная і не каменная, а лавіна жывых стварэнняў, звар’яцелых ад жаху. Здавалася, што ад тупату іх ног задрыжэла ўся гара. Жывёлы было сотні, можа нават тысячы, і, не гледзячы на разрэджанасць паветра, яны рабілі аглушальны шум. Былі гэта дзікія звяры з пампасаў ці проста статак лам? Не паспелі падарожнікі кінуцца ніцма на зямлю, як на іх наляцеў жывы віхор. Паганель хацеў устаць, каб лепш бачыць, але вокамгненна быў павалены на зямлю.

У гэты момант грымнуў стрэл: маёр страляў наўздагад у статак. Яму здалося, што адна жывёліна ўпала за некалькі крокаў ад іх, у той час як увесь статак з нястрыманым парывам і страшэнным рыкам збег уніз па схілу гары, асветленай водбліскам вывяржэння вулкана.

— Знайшоў! — пачуўся з цемры голас Паганеля.

— Што вы знайшлі? — запытаў Гленарван.

— Ды мае акуляры! Аж дзіва, як яны не пабіліся ў такім тлуме!

— Вы не ранены?

— Не, толькі памяты крыху. Але што гэта была за жывёла!

— Зараз даведаемся,— адказаў маёр, цягнучы да хаціны толькі што застрэленую ім жывёлу.

Усе хутка вярнуліся ў хаціну і там пры святле агню ў ачагу разглядзелі «дзічыну» Мак-Набса.

Гэта быў прыгожы звер, які нагадваў з выгляду маленькага бязгорбага вярблюда, у яго была малюсенькая галава, худое цела, доўгія і тонкія ногі, шаўкавістая мяккая поўсць колеру кофе з малаком з белымі плямамі на жываце.

Паганель, толькі зірнуўшы на жывёлу, адразу пазнаў яе:

— Гэта гуанако!

— А што такое гуанако? — запытаў Гленарван.

— Зусім ужыўная жывёліна,— адказаў Паганель.

— І смачная?

— Надзвычай. Ежа, вартая Лукула. Я адчуваў, што ў нас на вячэру будзе свежае мяса! І якое яшчэ мяса!

Але хто возьмецца выпатрашыць тушу?

— Я,— сказаў Вільсон.

— А я згатую з яе жаркое,— адказаў Паганель.

— Хіба вы повар, пане Паганель?—запытаў Роберт.

— Вядома, мой хлопчык, я-ж француз, а кожны француз па натуры крыху повар.

Праз пяць хвілін Паганель палажыў вялікія кавалкі «дзічыны» на гарачае вугалле.

Яшчэ праз дзесяць хвілін вучоны-кухар запрасіў сваіх спадарожнікаў паспытаць «філей гуанако» — так пышна назваў ён сваё гатаванне. Ніхто не сароміўся, і ўсе прагна накінуліся на гарачае мяса. Але, на вялікае здзіўленне географа, ледзьве паспытаўшы «філей гуанако», усе скрывіліся і павыплёўвалі недажаваныя кавалкі.

— Якая погань! — сказаў адзін.

— Гэта немагчыма есці,— пацвярдзіў другі.

Небарака вучоны сам паспытаў кавалак «філея» і павінен бый згадзіцца, што гэтай смажаніны не еў-бы нават чалавек, які памірае ад голаду. Таварышы пачалі насміхацца з лукулаўскай стравы Паганеля; сам ён не мог здагадацца, чаму мяса гуанако, сапраўды смачнае і ацэненае гастраномамі, у яго руках раптам стала нясмачным. Раптам у яго мільганула думка.

— Зразумеў! — крыкнуў ён.— Я зразумеў!

— Можа мяса было нясвежае? — спакойна запытаў Мак-Набс пры агульным рогаце.

— Не, ехідны маёр, мяса-то было свежае, але жывёла занадта доўга бегла! Як я мог забыцца на гэта!

— Што вы гэтым хочаце сказаць, пане Паганель? — запытаў Том Аусцін.

— Мяса гуанако смачнае толькі тады, калі жывёліну забіваюць як яна спакойная; калі-ж за ёю доўга ганяюцца, калі яе прымушаюць доўга бегаць, мяса яе робіцца нясмачным. Такім чынам, па смаку мяса гэтай жывёліны я магу смела заявіць, што яна, а значыцца, і ўвесь статак, прыбеглі здалёк.

— Вы ўпэўнены ў гэтым? — запытаў Гленарван.

— Цалкам упэўнен,— адказаў вучоны.

— Але што магло так напалохаць жывёлу, якая ў такую пару ночы павінна была спакойна спаць у сваім логавішчы.

— Не ведаю, дарагі Гленарван. На гэта пытанне я не магу вам адказаць,— сказаў Паганель.— Але не варта ламаць сабе галаву над гэтай загадкай. Лепш ляжам спаць. Што да мяне, дык я паміраю ад жадання спаць! Будзем спаць, маёр?

— Будзем спаць, Паганель!

Падкінуўшы паліва ў ачаг і пажадаўшы адзін аднаму добрай ночы, усе захуталіся ў свае панчо, і хутка па ўсёй хаціне разносіўся шматгалосны хропат.

Толькі адзін Гленарван не мог заснуць. Думка яго ўвесь час вярталася да статка, які бег з такой вялікай трывогай. Што прымусіла яго з такім перапалохам імчацца да бяздоння Антуко? Ніякія дзікія звяры не маглі спалохаць гуанако. На такой вышыні іх не магло быць, таксама як і паляўнічых. Што-ж было прычынай гэтага перапалоху?

Гленарван пакутваў ад прадчування блізкага няшчасця.

Аднак асалода спакою пасля такой стомы хутка дала іншы напрамак яго думкам, і страхі змяніліся надзеяй. Ён уяўляў сабе, як заўтра яны будуць ужо на раўнінах каля падножжа Кардыльераў. Толькі там пачнуцца пошукі капітана Гранта, і хутка яны закончацца поспехам. Гленарван уяўляў, як яны выратоўваюць ад пакутнага палону капітана Гранта і яго таварышоў. Самыя рознастайныя малюнкі адзін за адным мільгалі ў яго галаве і знікалі, як толькі ўвага яго адрывалася ўспышкамі іскраў у ачагу, якія асвятлялі твары сонных таварышоў і кідалі мімалётныя цені на сцены казухі. Але следам за тым дрэннае прадчуванне авалодвала ім з большай сілай. Тады Гленарван настарожваўся, імкнуўся ўлавіць нейкія дзіўныя гукі, што даносіліся з-за дзвярэй, невядома адкуль узнікшыя ў гэтых бязлюдных і пустэльных гарах. Раптам яму здалося, што недзе далёка нарастае нейкі грукат, глухі, грозны, як гром, як падземны гул. Гэты шум мог быць толькі водгуллем навальніцы, якая разыгралася дзе-небудзь каля падножжа гор, за некалькі тысяч футаў пад імі, але тым не менш Гленарван захацеў упэўніцца ў гэтым сам і вышаў з хаціны.

Месяц нядаўна выплыў з-за гарызонта. Ні аднаго воблачка не было ні на небе, ні на схілах гор. Колькі Гленарван не ўглядаўся ў цемру, нідзе не было ніякіх прымет навальніцы. Нават бліскавіцы не зыркалі на ясным небе. Толькі адсветы полымя вулкана скакалі на чорных базальтах. У зеніце паблісквалі тысячы тысяч зорак. І тым не менш гул чутны быў вельмі выразна. Здавалася, што ён набліжаецца, ідучы ўздоўж хрыбта Кардыльераў.

Гленарван яшчэ ў большым неспакоі вярнуўся назад у хаціну. Ён запытваў у сябе, якая існуе сувязь між гэтым падземным грукатам і ўцёкамі статка гуанако? Ці не быў гэты грукат прычынай спалоху жывёлы?

Ён зірнуў на гадзіннік. Было дзве гадзіны ночы. Ён не асмеліўся будзіць сваіх таварышоў, якія моцна спалі, і самога яго авалодала цяжкое забыццё.

Аглушаны грукат абудзіў Гленарвана. Здавалася, што тысячы падвод з артылерыйскімі зараднымі скрынкамі імчацца па бруку. Раптам ён адчуў, што падлога ўцякае з-пад яго ног. Хаціна захісталася і трэснула сцяна.

— Уставайце! — крыкнуў ён.

Але яго спадарожнікі і без гэтага прачнуліся. Ды і дзіўна было-б не прачнуцца, калі нешта штурхала іх у кучу і цягнула з вялікай шпаркасцю ўніз па схілу гары.

Ужо развіднівала, і страшэннае відовішча паўстала перад вачыма. Абрысы гор раптоўна зменьвалі форму. Вяршыні іх гойдаліся на сваёй аснове, а потым са страшэнным трэскам кудысьці правальваліся, нібы ў расчынены люк. Цэлы ўчастак хрыбта шырынёй на некалькі міль сарваўся з месца і рушыў уніз ў напрамку да раўніны[28].

— Гэта землетрасенне! — крыкнуў Паганель.

Вучоны-географ не памыляўся. Гэта было сапраўды землетрасенне, частая з’ява ў гарах Чылі, а асабліва ў тым месцы, дзе цяпер былі падарожнікі. Тут за чатырнаццаць гадоў горад Капіяно быў разбураны два разы, а горад Сант-Яго — чатыры разы. Гэтая частка зямной кары закрывае гіганцкі ачаг падземнага агню, і вулканы яе яшчэ маладога горнага ланцуга маюць недастатковыя клапаны для выпускання пары і газаў, якія збіраюцца пад зямлёй. Вынікам гэтага з’яўляюцца бесперапынныя падземныя штуршкі, іх мясцовае насельніцтва называе «трамблорэс».

Між тым адарваная частка гары, на якой знаходзіліся і нашы сем падарожнікаў, усё яшчэ імчалася ўніз з хуткасцю кур’ерскага поезда, гэта значыць пяцідзесяці міль у гадзіну. Ашаломленыя, перапалоханыя людзі чапляліся за зямлю, за мох. Не было чаго і думаць уцякаць куды-небудзь. Немагчыма было нават крычаць: падземны гул, страшэнны грукат абвалаў, шум ад сутычак гранітных і базальтавых каменняў рабілі дарэмнай ўсякую спробу згаварыцца. Часамі глеба пад імі слізгала плаўна і мякка, без штуршкоў; але часам пачыналася гойданне і калыханне, больш моцнае, чым на караблі ў час урагана. Падарожнікі імчаліся ўніз з неймавернай шпаркасцю, з жахам назіраючы, як правальваюцца ў сустрэчныя бяздонні велізарныя глыбы зямлі, як з карэннем вырываюцца з зямлі стагоднія дрэвы, як згладжваюцца, нібы вялікай касой, усе ўзгоркі, усе складкі ўсходняга схілу. Немагчыма ўявіць сабе сілу, якую развівала маса вагой у шмат мільярдаў тон, коцячыся з усё ўзрастаючай хуткасцю па нахілу ў пяцьдзесят градусаў.

Ніхто з падарожнікаў не мог вызначыць, колькі часу прадаўжалася гэта падзенне. Ніхто з іх не адважыўся нават падумаць, у якім бяздонні яно скончыцца. Задыхаючыся ад хуткасці падзення, аслепленыя снегавым віхорам, працятыя рэзкім холадам, трацячы часамі прытомнасць, яны ўсё-такі чапляліся за зямлю, пакараючыся ўсемагутнаму інстынкту самазахавання.

Раптоўна, страшны штуршок адарваў іх ад падаючага вострава. Сіла інерцыі рванула іх наперад, і яны пакаціліся па апошніх выступах схілу. Адарваная частка гары наткнулася на перашкоду і адразу спынілася.

На працягу некалькіх хвілін ніхто не варушыўся. Пасля першым, хістаючыся, стаў на ногі маёр. Ён выцер запыленыя вочы, і паглядзеў навакол. Яго спадарожнікі ляжалі вакол яго нерухома, нібы нежывыя. Маёр пералічыў іх. Усе былі тут апрача аднаго. Нехапала Роберта Гранта.

РАЗДЗЕЛ ЧАТЫРНАЦЦАТЫ Выратавальны стрэл

Усходні схіл Кардыльераў уяўляў з сябе рад пласкасцей, якія паступова апускаюцца ўніз і неўзаметку пераходзяць у раўніну. Саслізнуўшы да нізу гэтага схілу, адарваны ўчастак гары спыніўся. Падарожнікі апынуліся раптоўна ў новай краіне: густая трава ўкрывала прэрыю; пышныя яблыні з залацістымі пладамі ўтваралі цэлыя лясы. Можна было падумаць, што яны трапілі ў куток пладаноснай Нармандыі, якая цудам перанесена ў Новы Свет. Пры ўсякіх іншых абставінах яны-б надзвычай здзівіліся з такіх раптоўных кантрастаў між неўраджайнасцю пустэльных снегавых вяршынь і квітнеючай прэрыяй, між пануючай угары лютай зімой і тутэйшым цёплым летам.

Глеба зноў стала нерухомай і ўстойлівай. Землетрасенне скончылася. Безумоўна, падземныя сілы прадаўжалі сваю руйнуючую работу дзе-небудзь далей у ланцугу Кардыльераў, які заўсёды пераносіць падземныя штуршкі і хістанні глебы, але тут панаваў поўны спакой.

Толькі што ўціхаміранае землетрасенне адрознівалася выключнай сілай. Абрысаў гор зусім нельга было пазнаць. Новая панарама вяршынь, грэбняў і пікаў разгортвалася на фоне блакітнага неба, і дарэмна праваднік па пампасах шукаў-бы ў іх звыклых адметных пунктаў.

Дзень выдаўся цудоўны. Праменні сонца, якое паднялося з сваёй вільготнай пасцелі Ціхага акіяна,—прабеглі ўжо па аргентынскіх прэрыях, каб выкупацца ў вадзе Атлантычнага акіяна. Было восем гадзін раніцы. Гленарван і яго спадарожнікі дзякуючы клопатам маёра пакрысе ачунялі. Урэшце іх толькі аглушыла. Ніхто нават не атрымаў драпіны ў часе спуску. Яны засталіся-б нават задаволены тым сродкам перасоўвання, якім яны дасягнулі прэрыі, каб у дарозе не знік Роберт Грант.

Усе любілі гэтага храбрага хлопчыка—і Паганель, які зжыўся з ім, як з родным, і звычайна няласкавы маёр, і асабліва Гленарван. Калі Гленарван даведаўся, што няма Роберта, яго апанавала роспач. Ён уяўляў сабе няшчаснага хлопчыка на дне прорвы, які дарэмна прасіў дапамогі...

— Сябры мае, сябры мае,— паўтараў ён, ледзь стрымліваючы слёзы,— трэба шукаць Роберта, трэба знайсці яго! Мы не маем права пакідаць нашага хлопчыка! Мы павінны агледзець усе цясніны, усе западзіны, да самага дна! Вы абвяжаце мяне вяроўкай і я сам агледжу, ўсе ямы. Вы чуеце? Я патрабую гэтага! О, каб ён толькі быў жывы! Як мы адважымся паказацца бацьку, калі сына няма ўжо жывога? Нашто выратоўваць капітана Гранта, калі гэта выратаванне каштавала жыцця Роберту?

Спадарожнікі Гленарвана слухалі яго моўчкі. Адчуваючы, што ёй стараецца знайсці ў іх позірках хоць пробліск надзеі, яны адварачваліся ў другі бок.

— Вы маўчыцё? — працягваў Гленарван.— Вы не адказваеце мне? Значыцца, вы ні на што не спадзяецеся? Ні на што?

У адказ яму зноў было глыбокае маўчанне.

Потым загаварыў Мак-Набс.

— Ці памятае хто-небудзь той момант, калі знік Роберт? — запытаў ён.

Ніхто не адказаў на гэтае пытанне.

— Скажыце хоць-бы, ля каго быў хлопчык у час спуску з Кардыльераў?—прадаўжаў ён.

— Каля мяне,— адказаў Вільсон.

— Да якога часу вы бачылі яго каля сябе? Успомніце, Вільсон! Падумайце!

— Вось усё, што я памятаю,— адказаў Вільсон.— Роберт Грант быў побач са мной яшчэ за дзве хвіліны да таго, як раптоўны штуршок спыніў наша падзенне.

— За дзве хвіліны, не больш? Глядзіце, Вільсон, уяўленне аб часе павінна было зблытацца ў вас, і хвіліны маглі здавацца вельмі доўгімі. Ці не памыліліся вы?

— Не... Думаю, што не памыліўся... Не больш як за дзве хвіліны да штуршка я яшчэ бачыў Роберта... Я ручаюся за гэта...

— Добра,— прадаўжаў Мак-Набс.— З якога боку быў Роберт, з правага ці з левага ад вас?

— З левага. Я прыпамінаю, што полы яго панчо білі мяне па твару.

— А з якога боку вы былі ад нас?

— Таксама з левага боку.

— Значыцца, Роберт мог знікнуць толькі ў гэтым напрамку,— сказаў маёр, паварочваючыся тварам да гары і паказваючы направа.—Калі прыняць пад увагу, што ад моманту яго знікнення да прыпынку абваленага землянога масіва прайшло ўсяго дзве хвіліны, дык ясна будзе тое, што шукаць яго трэба толькі на ўчастку ад падножжа гары да вышыні ў дзве тысячы футаў. Падзелім гэты ўчастак на квадраты і пачнем зараз-жа шукаць!

Ніхто не дадаў ні аднаго слова да прапановы маёра. Шэсць чалавек, узышоўшы на схіл гары, энергічна пачалі аглядаць кожны свой квадрат. Яны нязменна трымаліся правай граніцы абвалу, аглядаючы самыя маленькія складкі глебы, апускаючыся на дно ям, напалавіну закіданых абломкамі горнага масіва, і вылазілі адтуль з акрываўленымі рукамі і нагамі і парваным на шматкі адзеннем. Неаднаразова кожны з іх рызыкаваў жыццём. Усю гэтую частку гары, за выключэннем некалькіх недаступных высокіх пляцовак, самым дакладнейшым чынам агледзелі. На пошукі патрацілі шмат гадзін, але ніхто і не падумаў пра адпачынак. Аднак усе намаганні былі дарэмнымі. Роберт знайшоў у гарах не толькі магілу, але і помнік у выглядзе якога-небудзь велізарнага абломка скалы.

Прыблізна ў гадзіну дня Гленарван і яго спадарожнікі, змучаныя і знясіленыя, зноў сышліся ў даліне. Гленарван быў у вялікай роспачы. Ён ледзьве мог гаварыць. Часамі толькі яго збялелыя губы паціху шапталі:

— Я не пайду адсюль. Не пайду!

Усе разумелі гэтую ўпартасць і ставіліся да яе з павагай.

— Пачакаем, — ціха сказаў Паганель маёру і Тому Аусціну.— Адпачнем крыху і адновім свае сілы. Так ці інакш, ці для далейшых пошукаў, ці для далейшага паходу, але гэта неабходна зрабіць!

— Так,— адказаў Мак-Набс,— але мы застанемся тут, бо гэтага хоча Эдуард. Ён яшчэ мае надзею. На што?..

— Небарака Роберт! — сказаў Том Аусцін.

— Так, бедны Роберт! — паўтарыў Паганель, выціраючы вочы.

У даліне расло мноства Дрэў. Маёр абраў групу высокіх ражковых дрэў і пад імі размясціў часовы лагер. У падарожнікаў засталося яшчэ некалькі коўдраў, стрэльбаў, крыху сушанага мяса і рысу. Паблізу цякла рэчка, у якой яны набралі вады для піцця, яшчэ мутнай ад заваленай у яе лавы. Мюльрэдзі распаліў агонь з сухой травы і згатаваў для Гленарвана кубак гарачага кофе. Але Гленарван адмовіўся піць.

Так мінуў дзень. Ноч настала ціхая і спакойная. Гленарван паследаваў прыкладу сваіх спадарожнікаў і лёг адпачыць на сваё панчо, але не мог заснуць. Сярод ночы ён зноў устаў і пайшоў на гару. Ён забраўся вельмі высока: часта прыпыняючыся, ён то прыслухоўваўся да ледзь чутнага шолаху, стрымліваючы біццё сэрца, то крычаў у роспачы на ўвесь пустэльны схіл.

Усю ноч небарака Гленарван блукаў па гары. Маёр і Паганель па чарзе хадзілі з ім, гатовыя яму дапамагчы на гэтых слізкіх спусках, на краях бяздонняў, да якіх ён неасцярожна падыходзіў. Але ўсе пошукі былі дарэмнымі, і на тысячы разоў кінуты ў паветра вокліч: «Роберт! Роберт!» адказвала толькі рэха...

Пачало развідніваць. Маёру і Паганелю сілком давялося завесці Гленарвана ў лагер. Ён быў у роспачы. Хто адважыўся-б прапанаваць яму ісці далей і пакінуць гэтую сумную даліну?

Аднак запасы прадуктаў канчаліся. Недалёка ад месца стаянкі атрада павінны былі знаходзіцца аргентынскія праваднікі, пра якіх гаварыў катапац. Ісці назад было-б цяпер цяжэй, чым ісці наперад, не кажучы ўжо пра тое, што з «Дунканам» умовіліся спаткацца ў Атлантычным акіяне. Усе гэтыя важныя меркаванні не дазвалялі надоўга затрымлівацца ў даліне; у агульных інтарэсах было не адкладваць выхаду ў дарогу.

Мак-Набс паспрабаваў развесяліць Гленарвана. Ён загаварыў з ім, але той як быццам не чуў яго слоў і толькі ківаў галавой. Але ўрэшце словы маёра, відаць, дайшлі да яго свядомасці.

— Пара выходзіць у дарогу? — паўтарыў ён.

— Так пара! — сказаў маёр.

— Яшчэ хоць адну гадзінку!

— Добра, пачакаем яшчэ гадзіну! — адказаў маёр.

Калі гадзіна мінула, Гленарван выпрасіў яшчэ адну гадзіну. Можна было падумаць, што прыгавораны да кары смерці просіць, каб яму прадоўжылі жыццё. Так адкладвалі выхад прыкладна да поўдня. Урэшце Мак-Набс не вытрымаў і ад імя ўсіх таварышоў заявіў Гленарвану, што далей адкладваць выхад немагчыма, бо ад гэтага залежыць жыццё ўсіх.

— Так, так...— адказаў Гленарван.— Пойдзем... Пойдзем...

Але, адказваючы Мак-Набсу, ён не глядзеў на яго. Позірк яго быў накіраваны на неба, дзе відна была нейкая чорная кропка. Раптам ён падняў руку і застыў так, нібы акамянеўшы.

— Паглядзіце! — закрычаў ён.— Паглядзіце туды!

Усе позіркі былі накіраваны на кропку ў небе, на якую Гленарван так загадна паказваў. Гэтая кропка хутка разрасталася. Гэта была птушка, якая ляцела высока ў небе.

— Гэта кандор,— сказаў Паганель.

— Ага, кандор,— паўтарыў Гленарван.— Хто ведае? Ён набліжаецца! Ён спускаецца! Пачакаем!

На што спадзяваўся Гленарван? Няўжо ён звар’яцеў? Ён сказаў: «Хто ведае?»...

Птушка з кожнай секундай набліжалася. Паганель не памыліўся: гэта сапраўды быў кандор — цар кардыльерскіх птушак. Сіла ў кандора незвычайная. Здараецца, што ён кідае быка ў бяздонне. Ён кідаецца на баранаў, жарабят, маладых бычкоў, што пасуцца на прэрыях, і нясе іх у сваё гняздо, змешчанае на недаступнай вышыні. Часта бывае, што ён падымаецца на вышыню ў дваццаць тысяч футаў, і адтуль, нябачны нават праз лепшы бінокль, аглядае мясцовасць і выбірае сабе афяру. Кандор з такой вышыні можа добра бачыць самых дробных звяроў. Надзвычайная дальназоркасць кандора застаецца нерастлумачанай загадкай для даследчыкаў прыроды.

Што ўбачыў кандор на зямлі? Можа цела Роберта Гранта?

— Хто ведае?..— паўтараў Гленарван, не зводзячы позірку з кандора.

Вялікая птушка набліжалася, то лунаючы ў паветры, то падаючы як камень уніз. Хутка яна пачала кружыцца на вышыні амаль пяцісот метраў над зямлёй. Цяпер можна было добра разгледзець кандора. Магутныя крыллі падтрымлівалі яго ў паветры амаль без руху: вялікія птушкі лётаюць з велічным спакоем, у той час, як мошкі, для таго каб трымацца ў паветры, павінны рабіць у секунду тысячы махаў крылцамі.

Маёр і Вільсон узяліся за карабіны. Гленарван знакам спыніў іх. Кандор кружыўся цяпер над недаступнай скалой у чвэрці мілі ад схілу гары. Ён усё паскараў свой палёт, раскрываючы і закрываючы сваю страшную дзюбу і матляючы храшчаватай галавой.

— Ён там! Там! — закрычаў Гленарван.

Раптам нечаканая думка маланкай бліснула ў яго мазгах.

— Што, калі Роберт жывы! — дзіка закрычаў ён.— Гэта-ж кандор... Страляйце! Страляйце-ж!

Але было ўжо позна. Кандор схаваўся за высокім выступам скалы. Праз секунду, не больш, але гэтая секунда цягнулася цэлае стагоддзе для Гленарвана, і вялікая птушка зноў узнялася ў паветра, але на гэты раз больш павольна, бо яна несла цяжар. Кандор трымаў у кіпцюрах цела Роберта Гранта. Птушка была цяпер над стаянкай падарожнікаў на адлегласці паўтары сотні футаў. Заўважыўшы людзей, кандор пачаў часцей махаць крыллямі, каб схавацца з сваім цяжкім грузам.

— Ах! — крыкнуў Гленарван.— Лепш-бы цела Роберта разбілася аб скалы, чым дасталося...

Не скончыўшы гэтага, ён вырваў з рук Вільсона карабін і пачаў цэліцца, але рука яго дрыжэла, і ў вачах было поўна слёз. Ён не мог узяць на мушку.

— Пусціце мяне! — сказаў маёр.

І цвёрдай рукой ён нацэліўся ў драпежніка, які ўжо быў на вышыні трохсот футаў.

Але не паспеў маёр націснуць на спуск, як аднекуль з даліны пачуўся гук стрэлу. Кандор, ранены ў галаву, пачаў павольна падаць.. Распластаныя крыллі служылі яму парашутам і затрымлівалі падзенне. Ён не выпусціў сваёй здабычы і мякка ўпаў на зямлю ў дзесяці кроках ад берагу ручая.

— Роберт! — крыкнуў Гленарван, бегучы к месцу падзення.

Яго спадарожнікі таксама пабеглі за ім.

Кандор быў нежывы. Цела Роберта не было відаць пад яго распластанымі крыллямі. Гленарван апусціўся на калені і, вызваліўшы хлопчыка з кіпцюроў птушкі, паклаў на траву і прылажыў вуха да яго грудзей.

Ніколі яшчэ крык радасці не быў такім гучньпм у Гленарвана, як гэты:

— Ён жывы! Ён дыхае яшчэ!

Мігам Роберта раздзелі. Яго скроні змачылі вадой. Ён паварушыўся, расплюшчыў вочы і прашаптаў:

— Гэта вы, сэр... мой другі бацька!

Гленарван не мог гаварыць. Хваляванне сціскала горла. Апусціўшыся на калені поруч з хлопчыкам, цудам выратаваным, ён заплакаў.

РАЗДЗЕЛ ПЯТНАЦЦАТЫ Іспанская мова Жака Паганеля

Роберту, толькі што выратаванаму ад адной страшнай небяспекі, пагражала другая, не менш страшная — быць замучаным пяшчотамі. Які-б ён не быў слабы, але ні адзін з падарожнікаў не стрымаўся, каб не абняць яго. Аднак, відавочна, ад абдымкаў і пацалункаў хворыя не паміраюць, бо хлопчык ад іх не загінуў.

Пасля таго як мінулі першыя хвіліны ўзрушальнай радасці, што Роберт жывы, падарожнікі ўспомнілі аб выратавальніку. Першым падумаў пра яго маёр. Азірнуўшыся, ён убачыў кроках за пяцьдзесят ад ручая, унізе гары, чалавека вельмі высокага росту, які стаяў нерухома, як статуя, абапіраючыся на доўгую стрэльбу.

Ростам ён быў больш шасці футаў. У яго былі шырокія плечы, на якія звісалі доўгія прамыя валасы, абвязаныя скураным раменьчыкам на ілбе. Лоб яго быў афарбаваны ў белы колер, пераноссе ў чырвоны, а павекі ў чорны. Ён быў апрануты, як пагранічныя патагонцы, у пышны плашч з шаўкавістай поўсцю наверх, з чырвонай аблямоўкай па краях. Плашч гэты быў зроблены са скуры, знятай з шыі і ног гуанака, і сшыты страусавымі жыламі. Пад плашчом відаць было нацельнае адзенне з лісіных скурак, падперазанае па таліі поясам, к якому быў прывязаны мяшочак з фарбамі для твара. Абуткам яму служыла бычыная скура, у якую былі абкручаны ногі і якая падтрымлівалася накрыж пераплеценымі раменьчыкамі.

Твар у патагонца быў прыгожы, не гледзячы на размалёўку, і выяўляў вялікі розум. Ён спакойна чакаў прыняўшы позу чалавека, які адносіцца да сябе з павагай. Яго нерухомая і велічная фігура, якая стаяла на каменным п’едэстале, здавалася высечанай з каменя.

Заўважыўшы патагонца, маёр паказаў на яго Гленарвану. Той пабег к выратавальніку Роберта. Патагонец ступіў два крокі наперад. Гленарван схапіў яго руку і моцна сціснуў абодвума рукамі.

У позірку Гленарвана, ва ўсмешцы на ўвесь твар было столькі падзякі, што патагонец не мог не зразумець такіх гарачых пачуццяў. Ён павольна схіліў галаву і сказаў некалькі слоў на невядомай ні маёру, ні Гленарвану мове.

Разгледзеўшы ўважліва чужаземцаў, патагонец загаварыў на іншай мове. Але новы яго сказ быў такі-ж незразумелы, як і першы. Аднак Гленарвану здалося, што ў яго вымаўленні ёсць нешта, падобнае на іспанскую мову, на якой ён ведаў некалькі агульнавядомых слоў.

— Іспанскі? — запытаў ён.

Патагонец некалькі разоў кіўнуў галавой.— Жэст, які аднолькава азначае згоду ва ўсіх народаў.

— Добра,— сказаў маёр,—гэта датычыцца нашага сябра Паганеля. Якое шчасце, што ён уздумаў вывучаць іспанскую мову!

Паклікалі Паганеля. Ён умомант прыбег і вітаў патагонца з чыста французскай грацыяй, якую патагонец наўрад ці ацаніў. Вучонаму-географу расказалі ўсё па парадку.

— Надзвычайна,— сказаў ён.

І, шырока раскрыўшы рот, каб выразней вымаўляць словы, ён сказаў:

— Vos sois um homem de bem[29].

Тубылец уважліва слухаў, але нічога не адказаў.

— Ён не разумее,— сказаў географ.

— Можа вы няправільна ставіце націск? — выказаў сваё меркаванне маёр.

— Гэта магчыма. Пракляты акцэнт.

І Паганель зноў пачаў выказваць свае любезнасці. Яны мелі такі-ж самы поспех.

— Пераменім сказ,— сказаў ён і павольна, настаўніцкім тонам, сказаў наступныя словы:

— Sem duvida, um Patagâo?[30]

Патагонец быў нямы, як рыба.

— Dizeime[31] — дадаў Паганель.

Тубылец маўчаў.

— Vos compriendeis?[32] — закрычаў Паганель так голасна, што ў яго ледзь не лопнулі галасавыя звязкі.

Было добра відаць, што індзеец нічога не разумее, бо ён адказаў урэшце па-іспанску.

— No comprendo[33].

Надышла чарга Паганелю здзіўляцца. Ён з абурэннем пачаў перасоўваць акуляры з вачэй на лоб і назад.

— Хай мяне павесяць,— сказаў ён,— калі я разумею хоць адно слова з гэтай праклятай гаворкі. Гэта арауканская мова, я ўпэўнены!

І ён павярнуўся да патагонца.

— Іспанскі? — паўтарыў ён.

— Si, si,[34]— адказаў патагонец.

Здзіўленне Паганеля было бязмежным.

Маёр і Гленарван скоса паглядалі на яго.

— Я баюся, мой вучоны сябра,— сказаў маёр, і ўхмылка прабегла па яго губах,— што вы зноў сталі афярай сваёй разгубленасці.

— Што? — здзіўлена запытаў географ.

— Так, зусім відавочна, што патагонец гаворыць па-іспанску.

— Ён?

— Ён! І калі вы з-за сваёй разгубленасці вывучылі іншую моцу...

Мак-Набс не скончыў. Абуранае «О!» вучонага і суровае пацісканне плеч, прымусіла яго змаўчаць.

— Маёр, вы занадта далёка заходзіце са сваімі жартамі,— суха сказаў Паганель.

— Але-ж ён не разумее вас! — адказаў Мак-Набс.

— Напэўна, гэты тубылец сам дрэнна гаворыць па-іспанску,— нецярпліва запярэчыў географ.

— Вы не разумееце яго, і таму вам здаецца, што ён дрэнна гаворыць,— спакойна запярэчыў маёр.

— Мак-Набс,— пачаў з імі гутарку Гленарван,— ваша меркаванне неабгрунтаванае. Які-б не быў разгублены наш сябра Паганель, не можа быць, каб ён вывучыў адну мову замест другой.

— Тады, мілы Эдуард, ці лепш вы, Паганель, растлумачце мне, што тут робіцца?

— Я нічога не збіраюся растлумачваць,— адказаў Паганель.— Зараз я вам пакажу кнігу, па якой я штодзённа вывучаў іспанскую мову. Паглядзіце на яе, і вы ўбачыце, ці памыліўся я!

Сказаўшы гэта, Паганель пачаў шукаць у сваіх шматлікіх кішэнях. Пасля некалькіх хвілін маўчання, ён дастаў з кішэні парваны том і з выглядам поўнага пераканання падаў яго маёру.

Маёр узяў кнігу і пачаў разглядаць яе.

— Што гэта за твор? — запытаў ён.

— Гэта «Лузіяда»,— адказаў Паганель,— славутая эпапея, якая...

— «Лузіяда»?! — крыкнуў Гленарван.

— Так, дружа мой, ні больш, ні менш, як «Лузіяда» вялікага Камаэнса!

— Камаэнса? — паўтарыў Гленарван.— Але, мой небарака сябра, Камаэнс — партугалец, і, значыцца, іменна партугальскую мову вы так старанна вывучалі на працягу шасці тыдняў!

— Камаэнс! «Лузіяда»! Партугалец!

Паганель не мог выгаварыць больш ні аднаго слова. Позіркі яго бегалі па ўсіх кутках. Вакол яго выбухаў вясёлы смех, бо ўсе падарожнікі былі ўжо тут і акружылі географа.

Патагонец за ўвесь гэты час і вокам не міргнуў. Ён спакойна чакаў тлумачэння гэтай зусім незразумелай для яго сцэны.

— Ах, нікчэмны нягоднік! — крыкнуў урэшце Паганель.— Значыцца, гэта, праўда? Гэта не жарты. І гэта зрабіў я! Я! Гэта-ж неяк страшэнна не шанцуе! Ах, сябры мае, сябры мае, паехаць у Індыю і апынуцца ў Чылі, вывучаць іспанскую мову і вывучыць партугальскую!.. Гэта ўжо занадта. І калі так будзе далей, то ў адзін добры дзень я выкінуся праз акно, замест таго, каб кінуць туды сваю сігару!..

Слухаючы, як Паганель зневажае сябе за сваю няўдачу, назіраючы за яго расчараваннем, нельга было заставацца сур’ёзным. Між іншым, ён першы падаў прыклад весялосці.

— Смейцеся, сябры мае, смейцеся ад усяго сэрца,— казаў ён.— Я сам больш за ўсіх смяюся з сябе!

І ён грымнуў гучным рогатам.

— Такім чынам мы ўсё-жа засталіся без перакладчыка,— спыніў урэшце агульны смех маёр.

— Не бядуйце,— адказаў Паганель.— Іспанская і партугальская мовы сапраўды вельмі падобныя адна на адну, калі я мог так памыліцца. Але гэтае-ж падабенства дапаможа нам выправіць маю памылку. І я зараз падзякую гэтаму добраму патагонцу, на той мове, якой ён так добра валодае.

Паганель казаў праўду, бо праз некалькі хвілін ён ужо мог абмяняцца з тубыльцам некалькімі словамі. Ён даведаўся нават, што патагонца звалі Талькаў, што азначае па-арауканску «гром». Імя гэта ён, відавочна, атрымаў за спрытнае валоданне агнястрэльнай зброяй.

Высветлілася, што патагонец быў прафесіянальным правадніком па пампасах, што надзвычай узрадавала Гленарвана. Гэта палічылі за вельмі добрую прымету. Усе вырашылі, што цяпер без сумнення экспедыцыя закончыцца паспяхова. Ніхто болей не сумняваўся ў тым, што капітана Гранта яны знойдуць.

Падарожнікі і патагонец падышлі да Роберта. Хлопчык усміхнуўся тубыльцу, і той палажыў яму руку на галаву. Ён агледзеў дзіця і абмацаў яго канечнасці. Пасля, усміхаючыся, пайшоў к берагу рэчкі, назбіраў там некалькі пучкоў дзікага сельдэрэя і нацёр ім цела хворага. Пасля масажа, зробленага з незвычайным майстэрствам, Роберт адчуў, што сілы варочаюцца к яму. Ясна было, што некалькі гадзін спакою поўнасцю адновяць іх. Таму было вырашана прабыць яшчэ суткі на гэтым месцы. Заставалася яшчэ вырашыць два вельмі важных пытанні: пра яду і пра транспарт. Ні таго, ні другога ў падарожнікаў не было. На шчасце, Талькаў быў з імі. Праваднік узяўся дастаць усё, чаго нехапала, маленькаму атраду. Ён прапанаваў Гленарвану пайсці ў тальдэрыю індзейцаў, за чатыры мілі адсюль, дзе можна будзе знайсці ўсё неабходнае для экспедыцыі. Паганель сяк-так пераклаў гэты сказ патагонца, і ад яго ўсе былі ў захапленні.

Гленарван і географ, развітаўшыся з таварышамі, пайшлі з патагонцам уверх па плыні ракі. Гадзіны паўтары яны ішлі шпарка, ледзь паспяваючы за веліканам Талькавым.

Увесь гэты прадгорны раён быў надзвычай прыгожы і ўраджайны. Скрозь былі багатыя лугі, яны маглі свабодна пракарміць сотні тысяч жвачнай жывёлы. Срабрыстыя сажалкі, злучаныя між сабой ручайкамі, жывілі сакавітую зеляніну раўнін. Лебедзі з чорнымі галовамі весела гулялі на спакойнай паверхні вады. Птушынае царства было цудоўнае і рознастайнае па складу. Ізакі — горліцы з шэравата-белымі пер’ямі, жоўтыя кардыналы пырхалі з галінкі на галінку, як жывыя кветкі. Галубы-падарожнікі праляталі над самай галавой, вераб'і-чынгалосы, хільгеросы, іманхітасы звонка чырыкалі ў паветры.

Паганель не стамляўся ад захаплення ўсім гэтым. Шматлікія пытанні так і сыпаліся з яго вуснаў, на вялікае здзіўленне патагонца, які лічыў усё гэта самым звычайным: і птушак у паветры, і лебедзяў у сажалках, і пышную зеляніну на лугах. Вучоны зусім не шкадаваў, што прыняў удзел у прагулцы, і не скардзіўся, што яна так доўга цягнецца. Яму здавалася, што яны толькі што вышлі, у той час калі паблізу ужо было індзейскае стойбішча.

Тальдэрыя была ў глыбіні даліны, каля Кардыльераў. Там у хацінах, сплеценых з галля, жылі чалавек трыццаць тубыльцаў-вандроўнікаў. Яны пасвілі тут сваіх кароў, бараноў, быкоў і коней.

Яны пераходзілі з пашы на пашу і заўсёды знаходзілі гатовы харч для сваіх чатырохногіх сяброў.

Андо-перувіянцы — гэта мяшаны тып арауканскай, пэхуэнскай і аукаскай рас. Гэта людзі сярэдняга росту, з бронзавым целам, нізкім ілбом, амаль круглым тварам, тонкімі губамі і вытырклымі сківіцамі; у іх рысах ёсць нешта ад жанчын. Антраполагі адразу-б сказалі, што гэтыя тубыльцы не з’яўляюцца прадстаўнікамі чыстай расы. Але Гленарвана цікавілі не столькі яны самі, колькі іх жывёла. У іх былі коні і быкі. Больш яму нічога не трэба было ад іх.

Талькаў абавязаўся весці гандлёвыя перагаворы. Яны былі кароткія. У абмен на сем маленькіх аргентынскіх конікаў з усёй зброяй, сотні фунтаў сушанага мяса, некалькі мерак рысу і скураных мяшкоў для вады індзейцы згаджаліся ўзяць, замест віна і рому, якія яны спачатку патрабавалі, дваццаць унцый золата. Вартасць яго ім была добра вядома.

Гленарван хацеў купіць восьмага каня для патагонца, але Талькаў жэстам паказаў, што ён яму непатрэбны.

Торг быў закончаны. Гленарван развітаўся са сваімі «пастаўшчыкамі», як іх празваў Паганель, і, менш чым за поўгадзіны, сябры вярнуліся ў лагер. Іх сустрэлі з вясёлымі выгукамі, якія, па праўдзе кажучы, больш датычыліся ежы і коней, чым іх саміх. Усе пачалі есці з воўчым апетытам. Роберт таксама крыху з’еў. Сілы амаль цалкам вярнуліся к яму.

Увесь астатні час адпачывалі. Гаварылі пакрысе пра ўсё: ўспаміналі дарагіх адсутных, «Дункан», капітана Джона Мангльса, яго храбры экіпаж і Гары Гранта, які можа быў недалёка адсюль.

Паганель ні на хвіліну не адступаў ад індзейца. Ён, як цень, усюды хадзіў за ім. Вучоны-географ ад радасці не памятаў сябе, што бачыць жывога патагонца, побач з якім ён сам здаваўся карлікам. Ён надакучваў спакойнаму індзейцу іспанскімі фразамі, але той цярпліва слухаў іх. Гэтым разам географ вучыўся без кніг. Чуваць было, як ён выгаварвае гучныя словы, на ўсю сілу напружваючы галасавыя звязкі, язык і сківіцы.

— Калі я не авалодаю іспанскім акцэнтам,— гаварыў ён маёру,— вы павінны мець да мяне літасць. Хто-б мог падумаць, што ў адзін прыгожы дзень я буду вывучаць іспанскую мову ў патагонца!

РАЗДЗЕЛ ШАСНАЦЦАТЫ Рыо-Каларадо

Назаўтра, 22 кастрычніка, а восьмай гадзіне раніцы, Талькаў падаў сігнал да выхаду. Аргентынская раўніна між дваццаць другім і сорак другім градусам шыраты мае нахіл з захаду на ўсход; падарожнікам такім чынам трэба было праехаць па адхоннаму спаду да самага мора.

Калі патагонец адмовіўся ад каня, Гленарван рашыў, што ён лічыць за лепшае хадзіць пешкам, як некаторыя іншыя праваднікі. Але Гленарван памыліўся.

У момант ад’езду Талькаў раптам засвістаў асаблівым спосабам. Зараз-жа з бліжняй дубровы выбег па выкліку гаспадара добры, незвычайнай прыгожасці, конь. Бліскучая каракавая поўсць, тонкая рухавая морда, шырокія ноздры, агністыя вочы, густая грыва, шырокія грудзі і доўгія бабкі — усё гэта гаварыла, што конь быў гарачы, смелы, шпаркі і трывалы.

Маёр, які добра ведаў коней, шчыра захапляўся гэтым узорам чыстакроўнай пампаскай пароды. Ён бачыў у ёй некаторае падабенства да англійскага «гунтэра». Цудоўная жывёла называлася «Таука», што азначае «птушка», на патагонскай мове, і трэба сказаць, што конь як нельга лепш заслужыў сваё імя.

Як толькі Талькаў ускочыў у сядло, Таука стала дыбка. Вельмі прыгожае відовішча ўяўлялі сабою седак і конь. Да сядла патагонца былі прывязаны дзве рэчы для палявання, патрэбныя звычайна ў аргентынскіх раўнінах: болас і ласо.

Болас складаецца з трох невялікіх шароў, злучаных між сабой скуранымі раменнямі. Індзеец кідае іх з адлегласці ў сто крокаў так трапна, што шары заблытваюцца вакол ног і кідаюць на зямлю праследуемага ворага ці жывёлу. У руках патагонца — гэта страшная зброя, і ён карыстаецца ёю з надзвычайнай спрытнасцю.

Ласо — гэта вяроўка, футаў трыццаць у даўжыню, звітая з двух моцных раменяў, яна канчаецца пятлёй з жалезным кальцом. Гэтую пятлю закідваюць правай рукой, а левай трымаюць самае ласо, канец якога моцна прывязаны да сядла.

Доўгі карабін, павешаны за плячыма, дапаўняў узбраенне патагонца.

Талькаў, не заўважаючы захаплення, выкліканага яго прыроднай грацыяй, вольнай і гордай постаццю, стаў на чале атрада, і падарожнікі рушылі ў дарогу. Яны ехалі то галопам, то шагам,— відавочна, трушок не падабаўся аргентынскім коням.

Роберт добра сядзеў у сядле і даводзіў Гленарвану сваё ўменне ездзіць верхам.

Каля самага падножжа Кардыльераў пачынаюцца пампасы. Іх можна падзяліць на тры часткі. Першая — бліжэйшая да хрыбта — цягнецца міль на дзвесце пяцьдзесят. Яна ўся зарасла невысокімі дрэвамі і хмызнякамі. Другая — шырынёй у чатырыста пяцьдзесят міль — зарасла надзвычай густой травой. Яна канчаецца за сто восемдзесят міль ад Буэнос-Айрэса. Адсюль да самага акіяна падарожнік ідзе па бяскрайняму зарасніку люцэрны і чартапалоха. Гэта трэцяя частка пампасаў.

Вышаўшы з цяснін Кардыльераў, атрад Гленарвана сустрэўся перш за ўсё з вялікай колькасцю пясчаных дзюн, якіх у Патагоніі завуць «мёданос». Дзюны, калі карэнні раслін не ўмацоўваюць іх, робяцца падобнымі на сапраўдныя пясчаныя хвалі, якія перакачваюцца з месца на месца пры кожным подыху ветра. Пясок іх незвычайна дробны, і вецер лёгка падымае яго ў паветра цэлымі хмарамі, утвараючы часам нават сапраўдныя смерчы, якія падымаюцца вельмі высока. Відовішча гэтае адначасова было прыемным і непрыемным. Было цікава назіраць, як смерчы імчацца па раўніне, налятаючы адзін на адзін, рассыпаючыся дашчэнту і ў адзін момант зноў падымаючыся. Непрыемнасць заключалася ў тым, што ад шматлікіх мёданос у паветры вісеў вельмі дробны пясчаны пыл, які залазіў у вочы і ў рот, як-бы шчыльна іх не закрывалі.

Увесь час, пакуль дзьмуў паўночны вецер, гэта значыць значную частку дня, падарожнікі назіралі гэты фенамен. Тым не менш атрад ішоў уперад, не прыпыняючыся, і к шасці гадзінам вечара Кардыльеры, на адлегласці сарака міль, здаваліся ўжо толькі чорнай палоскай на гарызонце, якую ледзь можна было разгледзець скрозь смугу тумана.

Падарожнікі стаміліся, зрабіўшы такі вялікі пераход. Яны радасна сустрэлі вестку аб часе адпачынку. Прывал зрабілі на беразе рэчкі Неуквем, парожыстай, з каламутнай вадой, якая імкліва цячэ між высокіх чырвоных берагоў. Некаторыя географы называюць Неуквем Рамід і Камоэ. Яка пачынаецца з азёр, вядомых толькі індзейцам, і не даследавана яшчэ географамі.

За гэтую ноч і назаўтра не здарылася нічога, пра што можна было гаварыць. Атрад шпарка ішоў наперад. Падарожжа было прыемным і лёгкім дзякуючы добрай дарозе і неспякотнаму надвор’ю. Увечары паўднёва-заходні гарызонт зацягнулі воблакі. Гэта быў надзейны вяшчун перамены надвор’я. Патагонец паказаў географу пальцам на заходнюю частку неба і нешта сказаў па-іспанску.

— Добра, я зразумеў! — адказаў яму Паганель і, звярнуўшыся да сваіх спадарожнікаў, сказаў:— Надвор’е мяняецца к горшаму. Нам прыдзецца пазнаёміцца з памперо.

І ён растлумачыў, што памперо — частая з’ява ў аргентынскіх раўнінах. Гэта надзвычай сухі і моцны паўднёва-заходні вецер.

Талькаў казаў праўду. Ноччу з вялікай сілай пачаў дзьмуць памперо. Ён вельмі мучыў людзей, якія мелі для абароны ад яго толькі свае панчо. Коні ляглі на зямлю, і падарожнікі ўлягліся поруч з імі, згрудзіўшыся ў адну кучу.

Гленарван баяўся, што ўраган затрымае іх, але Паганель, паглядзеўшы на барометр, супакоіў яго.

— Звычайна,— сказаў ён,— памперо падымае буру, якая прадаўжаецца дні тры. У такіх выпадках ртуць у барометры падае вельмі нізка. Але калі барометр падымаецца, як цяпер, ураган хутка канчаецца. Супакойцеся, дружа мой, нас захопяць толькі некалькі шалёных шквалаў, калі можна так сказаць пра сухапутны вецер, і к усходу сонца неба будзе празрыстым і бязвоблачным.

— Вы вяшчаеце, як кніга, Паганель,— заўважыў Гленарван.

— Я і ёсць кніга, і вы можаце, калі для вас будзе патрэбна, перагортваць мяне.

«Кніга» не памылялася. Каля гадзіны пасля поўначы вецер сціх так раптоўна, як і ўскруціўся, і падарожнікі спакойна заснулі. Назаўтра раніцой усе ўсталі бадзёрымі і свежымі, асабліва Паганель; ён пахрустваў касцямі і пацягваўся, як жвавае шчанё.

Гэты дзень быў дваццаць чацвертым днём кастрычніка і дзесятым з моманту ад’езду з Талькагуано. Прыкладна сто пяцьдзесят кілометраў было яшчэ да таго месца, дзе Рыо-Каларадо перасякаецца трыццаць сёмай паралеллю. Інакш кажучы, ім трэба было патраціць тры дні на дарогу ад гэтага месца.

Увесь час падарожжа Гленарван нецярпліва чакаў сустрэчы з тубыльцамі. Ён хацеў распытаць у іх пра капітана Гранта з дапамогай патагонца, з якім, дарэчы, Паганель цяпер даволі добра мог гаварыць. Але яны ехалі па мясцовасці, дзе амаль не бывае індзейцаў, бо праезджыя дарогі, якія вядуць з Аргентынскай рэспублікі да Кардыльераў, жаць на поўначы. Таму яны не сустрэлі да гэтага часу ні вандроўных пляменняў, ні аселых, якія знаходзяцца пад уладай кацыкаў. Калі яны заўважалі на гарызонце адзінокага конніка, той хутка знікаў, відаць, зусім не жадаючы сустрэцца з незнаёмымі. Атрад, які асмеліўся забрацца ў гэтую глуш, павінен быў здавацца кожнаму падазроным як бандыту, якога павінен быў перапалохаць выгляд васьмі добра ўзброеных людзей, так і сумленнаму падарожніку, які сам меў права баяцца іх як бандытаў. Таму Гленарван ні разу не меў магчымасці распытаць ні мірных тубыльцаў, ні разбойнікаў. Ён пачаў ужо марыць хоць-бы аб сустрэчы з бандай сальтэадораў[35], нават у тым выпадку, калі-б гутарка з імі пачалася з перастрэлкі. Але хутка адно здарэнне, якое нечакана пацвердзіла правільнасць тлумачэння дакументаў, усцешыла Гленарвана і дазволіла яму не шкадаваць, што нельга атрымаць вестак пра капітана Гранта ў сустрэчных падарожнікаў.

Некалькі разоў ужо атрад пераходзіў праз сцежкі ў пампасах, у тым ліку праз дарогу з Кармена ў Мендосу, усыпаную касцямі хатняй жывёлы, якая загінула ў часе пераходу.

Да гэтага часу Талькаў не зрабіў ні адной заўвагі наконт гэтага маршрута, хоць ён безумоўна зразумеў ужо, што атрад не шукае ні вялікіх дарог у пампасах, ні вёсак, ні гарадоў Аргентыны. Кожную раніцу атрад ішоў у напрамку да ўзыходзячага сонца, ехаў цэлы дзень, ні на крок не саступаючы ўбок і вечарам прыпыняўся нанач, маючы за сваёй спіной заходзячае сонца. Як праваднік, Талькаў павінен быў здзіўляцца, што не ён вёў атрад, а атрад вёў яго. Але калі ён і здзіўляўся, то нічым не паказваў гэтага, са стрыманасцю, уласцівай індзейцам. Калі атрад праходзіў міма прасёлачных дарог, ён не рабіў ніякіх заўваг. Але сёння, бачачы, што яго спадарожнікі збіраюцца мінаць таксама і вялікую дарогу, ён прыпыніў свайго каня і звярнуўся да Паганеля:

— Дарога ў Кармен,— сказаў ён.

— Правільна, мой храбры патагонец,—адказаў географ,— гэта дарога з Мендосы ў Кармен.

— Мы не паедзем па ёй? — прадаўжаў Талькаў.

— Не,—пацвердзіў Паганель.

— Куды-ж мы едзем?

— Прама на ўсход.

— Гэта азначае нікуды не ехаць.

— Яшчэ не факт.

Талькаў змоўк і з відавочным здзіўленнем паглядаў на вучонага. Ён не здагадаўся, што Паганель жартуе. Заўсёды сур’ёзныя, індзейцы не разумеюць жартаў.

— Значыцца, вы едзеце не ў Кармен? — перапытаў ён.

— Не, не ў Кармен,— адказаў Паганель.

— І не ў Мендосу?

— І не ў Мендосу.

У гэты момант да іх пад’ехаў Гленарван.

Ён запытаў у географа, што гаварыў Талькаў і чаго ён прыпыніўся.

— Ён пытаў у мяне, куды мы едзем: у Кармен ці ў Мендосу,— адказаў Паганель,— і вельмі здзівіўся, атрымаўшы адмоўны адказ на абодва свае пытанні.

— І сапраўды, яму павінен здавацца дзіўным наш маршрут,— сказаў Гленарван.

— Ясна. Ён кажа, што мы «нікуды не едзем».

— Скажыце, Паганель, ці здольны вы растлумачыць яму мэту нашай экспедыцыі і чаму мы едзем увесь час на ўсход?

— Гэта будзе надзвычай цяжка,— сказаў Паганель,— таму што індзейцы нічога не разумеюць у градусах шыраты і даўгаты і гісторыя дакумента здасца Талькаву зусім фантастычнай.

— Вы думаеце,— сур’ёзна запытаў маёр,— што Талькаў не зразумее расказа ці расказчыка?

— Ах, Мак-Набс,— запярэчыў Паганель,— вы ўсё яшчэ не верыце ў маю іспанскую мову!

— Што-ж, паспрабуйце, дарагі сябра!

— Паспрабую.

Паганель зноў пад’ехаў да патагонца і загаварыў з ім, часта спыняючыся з-за недахопу слоў, з-за цяжкасці тлумачэння адцягненых паняццяў дзікуну, які прывык толькі да зусім канкрэтных уяўленняў і вобразаў.

Цікава было глядзець у гэты час на вучонага. Ён паказваў жэстамі, павышаў голас часам да крыку, круціўся ў сядле, грымаснічаў, і буйныя кроплі поту капалі з яго ілба. Калі язык не дапамагаў, ён пускаў у ход рукі. Саскочыўшы з сядла на зямлю, ён нарысаваў на пяску геаграфічную карту з перакрыжаванай сеткай мерыдыянаў і паралеляў, дзе былі паказаны абодва акіяны і праведзена лініяй дарога ў Кармен. Ніколі яшчэ ніводзін настаўнік не быў у такім цяжкім становішчы. Талькаў не перапыняў вучонага і сачыў за ім неадрыўна, але нельга было ўгадаць, ці зразумеў ён хоць што-небудзь з яго слоў. Лекцыя геаграфіі працягвалася каля поўгадзіны. Урэшце Паганель змоўк, выцер пот з зусім мокрага твара і паглядзеў на патагонца.

— Ці зразумеў ён? — запытаў Гленарван.

— Зараз даведаюся,— адказаў Паганель.— Але калі ён не зразумеў, я бяссільны!..

Талькаў стаяў нерухома. Ён маўчаў. Вочы яго пазіралі на рысунак на пяску, які паступова сціраўся ветрам.

— Ну, што-ж? — запытаў яго Паганель.

Талькаў як быццам не пачуў яго пытання. Паганелю ўжо здавалася іранічная ўсмешка на вуснах маёра. Жадаючы выратаваць сваю годнасць, ён зноў пачаў з новай энергіяй паўтараць сваю лекцыю геаграфіі, але патагонец жэстам спыніў яго.

— Вы шукаеце палоннага? — запытаў ён.

— Так,—адказаў Паганель.

— І якраз на лініі, якая ляжыць між усходам і захадам сонца? — прадаўжаў Талькаў.

— Так, так. Іменна так!

— У такім выпадку, едзем на ўсход і калі трэба будзе — да самага сонца! — проста закончыў Талькаў.

Радасны Паганель хутка пераклаў адказ індзейца сваім спадарожнікам.

— Якое разумнае племя! — усклікнуў ён.— З дваццаці маіх землякоў-сялян дзевятнаццаць нічога не зразумелі-б у маіх тлумачэннях!

Гленарван папрасіў Паганеля запытаць у Талькава, ці не чуў ён пра еўрапейцаў, якія трапілі ў палон к якому-небудзь племені індзейцаў.

Паганель пераклаў пытанне і змоўк, чакаючы адказу.

— Як быццам чуў,— адказаў Талькаў пасля некаторай развагі.

Не паспеў Паганель перакласці сваім спадарожнікам гэты адказ, як усе яны шчыльным кругам абступілі патагонца. Яны закідалі яго пытаннямі, забываючы, што ён не разумее іх мовы.

Усхваляваны Паганель, ледзьве падбіраючы словы, прадаўжаў гэты цікавы допыт. Усе вочы былі накіраваны на твар індзейца, імкнучыся прачытаць на ім адказы раней, чым будзе сказана слова.

Паганель перакладаў на англійскую мову гаворку Талькава слова за словам.

— Хто гэты палонны? — запытаў Паганель.

— Гэта чужаземец,— адказаў Талькаў,— еўрапеец.

— Вы бачылі яго?

— Не, але пра яго шмат хто гаварыў. Гэта храбры! У яго сэрца быка.

— Сэрца быка! Які дзіўны вобраз! Вы зразумелі, сябры мае, гэта азначае — мужны чалавек!

— Гэта мой бацька! — крыкнуў Роберт Грант.

І, звяртаючыся да Паганеля, ён запытаў:

— Як сказаць па-іспанску: «Гэта мой бацька»?

— Es mio padre,— адказаў географ.

Роберт, схапіўшы Талькава за руку, усхвалявана сказаў яму:

— Es mio padre.

— Sio padre?[36] — запытаў патагонец, позірк якога загарэўся.

Ён абняў хлопчыка. Зняў яго з сядла і паглядзеў яму ў вочы з выразнай сімпатыяй. Па яго разумнаму твару прабег цень хвалявання.

Але Паганель яшчэ не закончыў допыту: дзе знаходзіцца гэты палонны? Што ён робіць? Калі Талькаў у апошні раз чуў пра яго?

Усе гэтыя пытанні ён выпаліў адразу.

Хутка паследавалі і адказы. Патагонец паведаміў, што еўрапеец быў палонным вандроўнага племені, якое вандравала па пампасах між Рыо-Каларадо і Рыо-Негро.

Дзе-ж ён быў у апошні час?

— У кацыка Кальфукура,— адказаў Талькаў.

— Гэта на дарозе, па якой мы ідзем?

— Так.

— Хто гэты кацык?

— Правадыр індзейцаў поюхаў, чалавек з двума языкамі і двума сэрцамі.

— Гэта азначае двудушны і фальшывы чалавек,— растлумачыў Паганель, перакладаючы сваім спадарожнікам вобразную прамову патагонца.— Ці зможам мы выратаваць свайго сябра? — прадаўжаў ён.

— Магчыма,— адказаў індзеец,— калі ён дагэтуль яшчэ ў тых самых руках.

— Калі вы пра яго апошні раз чулі?

— Ужо даўно. З таго часу сонца двойчы прыносіла лета пампасам.

Радасці Гленарвана не было канца. Супадзенне гэтага тэрміну з датай, якой былі азначаны дакументы, было поўнае. Заставалася высветліць яшчэ адну абставіну. Паганель паспешна запытаў у Талькава:

— Вы гаворыце толькі пра аднаго палоннага. Хіба іх не трое?

— Не чуў,— адказаў Талькаў.

— І вы нічога не ведаеце, што з ім зараз?

— Нічога.

Гэтымі словамі закончылася гутарка. Лёгка можна было дапусціць, што трох палонных разлучылі з самага пачатку. Са слоў патагонца было ясна, што адзін еўрапеец іменна знаходзіцца ў палоне ў індзейцаў. Час, калі ўзялі яго ў палон, месца, дзе ён знаходзіўся, усё, уключаючы і вобразнае вызначэнне патагонцамі яго храбрасці, адносіліся да капітана Гранта.

Назаўтра, 25 кастрычніка, падарожнікі з новай энергіяй вышлі ў дарогу на ўсход. Яны ехалі ў гэты дзень па аднастайнаму пясчанаму ўчастку прэрый, названаму тубыльцамі «травезіяс». Гліністая глеба, выветраная, была ідэальна гладкай паверхняй, без адзінай складкі, без адзінай западзіны, калі не лічыць штучных сажалак, зробленых індзейцамі. Праз вялікія прамежкі часу яны праязджалі міма невысокіх лясоў, цёмная зеляніна якіх месцамі разбівалася групамі белых ражковых дрэў; стручкі гэтых дрэў маюць смачную і саладкаватую мякаць. Зрэдку, яны бачылі таксама маленькія дубровы фісташкавых дрэў, «халараў», і хвойных дрэў, выгляд якіх гаварыў ясней за словы аб засушлівасці глебы.

За дзень 26 кастрычніка вельмі стаміліся. За гэты дзень атрад павінен быў дайсці да ракі Каларадо. Коні, якія ўвесь час прышпорваліся седакамі, не беглі, а ляцелі, і к вечару яны прышлі да гэтай прыгожай ракі пампасаў.

Індзейская назва Каларадо «Кобу Лебу» азначае ў перакладзе «вялікая рака». Прайшоўшы вялікі шлях па пампасах, Каларадо ўліваецца ў Атлантычны акіян. Там, каля яе вусця, з ракой адбываецца дзіўная, дагэтуль не даследаваная вучонымі з’ява: паблізу акіяна аб’ём вады ракі не павялічваецца, як гэта бывае ва ўсіх рэк, а, наадварот, памяншаецца, ці то з прычыны прасочвання ў глебу, ці то з прычыны выпарэння.

Паганель перш за ўсё выкупаўся ў вадзе Каларадо, якая цячэ сярод ружовых берагоў, над дном з чырвонай гліны. Яго вельмі здзівіла глыбіня ракі, але, успомніўшы, што нядаўна раставаў снег, вучоны больш не здзіўляўся. Талая вада настолькі пашырыла раку, што пераправіцца праз яе ўброд было немагчыма. На шчасце, недалёка быў плецены мост, зроблены, напэўна, індзейцамі. Скарыстаўшы гэта, маленькі атрад адразу пераправіўся на левы бераг ракі і там паставіў лагер.

Перш чым легчы спаць, Паганель дакладна вызначыў геаграфічныя каардынаты ракі і падкрэсліў іх на карце з асаблівай дакладнасцю. Гэтым ён адплаціў сабе за тое, што Яру-Дзангбо-Чу сцякала з гор Тібета не даследаванай.

У наступныя два дні, 27 і 28 кастрычніка, не было ніякіх здарэнняў. Тая-ж аднастайнасць пейзажа, тая-ж неўраджайная глеба. Аднак паступова зямля рабілася ўсё болей вільготнай. Атраду даводзілася цяпер перабірацца праз «канады», балотныя нізіны, і «эстэро», вечна мокрыя лагуны з вадзянымі раслінамі.

Вечарам падарожнікі спыніліся каля вялікага возера з вельмі салёнай вадой—Урэ Ланквем, «горкага возера» індзейцаў, на беразе якога ў 1862 годзе аргентынскія карныя атрады ўчынялі крывавую расправу над паўстанцамі. Падарожнікі размясціліся тут, і ноч пераспалі-б спакойна, каб не малпы-сапажу і дзікія сабакі: гэтыя шумныя жывёлы наладзілі такі канцэрт у гонар еўрапейцаў, што кожны модны кампазітар пазайздросціў-бы іх «музычнай» вынаходлівасці.

РАЗДЗЕЛ СЕМНАЦЦАТЫ Пампасы

Аргентынскія пампасы цягнуцца ад трыццаць чацвертага да саракавога градуса паўднёвай шыраты. Слова «пампасы» — арауканскага паходжання і азначае «стэп, які зарос травой». Гэта назва надзвычай адпавядае месцу. Падобныя да дрэва мімозы заходняй часткі пампасаў і густая трава ўсходняй надаюць ім своеасаблівы выгляд. Расліна пускае карэнні ў пласт глебы, якая ляжыць на глініста-пясчанай чырванаватай ці жаўтаватай падглебе. Геолаг зрабіў-бы шмат адкрыццяў, даследаваўшы гэтыя адкладанні трацічнага перыяда[37]. Там захавана бясконца вялікая колькасць касцей першабытных жывёл і людзей. Індзейцы сцвярджаюць, што астаткі гэтыя належаць людзям з вымершага вялікага племені тату. У падглебу, такім чынам, закапана гісторыя першых часоў існавання пампасаў.

Амерыканскія пампасы — такая-ж геаграфічная адасобленая вобласць, як саваны краіны вялікіх азёр ці сібірская тайга. Клімат іх кантынентальны, з вялікай спякотай улетку і марозамі зімой. Амплітуда хістанняў тэмпературы ў іх куды большая, чым у правінцыі Буэнос-Айрэс.

Паганель вытлумачыў гэта тым, што ў прыморскіх краінах акіян улетку забірае цяпло, а зімой памалу аддае яго зямлі[38].

— Адсюль,— дадаў ён,— вывад, што тэмпература паветра на астравах хістаецца менш, чым на кантынентах: там не так горача ўлетку, але затое і не так холадна зімой. З прычыны гэтага і клімат заходняй часткі пампасаў не выдаецца той умернасцю, уласцівай усходняй частцы, якая мяжуе з акіянам. У заходняй частцы бываюць вялікія маразы, вялікая спякота, рэзкая змена тэмпературы. Увосень, гэта значыць у красавіку і маі, там бываюць частыя заліўныя дажджы. Але ў гэтую пару года надвор’е звычайна бывае сухое і гарачае.

Падарожнікі крануліся ў дарогу на світанні. Глеба стала цвёрдай, пяскоў больш не было, а значыцца, зніклі і мёданосы і хмары пылу ў паветры. Коні бадзёра беглі сярод зарасніку пая-брава, высокай травы, якая расце пераважна ў пампасах, у якой індзейцы знаходзяць прытулак ад навальніцы. Час ад часу, чым далей, тым радзей, экспедыцыя сустракала водазборы, вакол якіх расла вярба. Тут коні праганялі смагу.

Талькаў ехаў наперадзе, расчышчаючы дарогу ў кустах. Ён узганяў гадзюк-халінас, небяспечнейшую рознавіднасць віпер, укус якіх забівае быка менш як праз гадзіну. Спрытная Таука пераскаквала цераз кусты і дапамагала свайму гаспадару прачышчаць дарогу астатнім коням каравана.

Выгляд прэрый не мяняўся—на сотні міль вакол не было ні аднаго каменьчыка. Нідзе, ў свеце нельга было знайсці пейзажа, больш аднастайнага, манатоннага і сумнага. Трэба было быць вучоным-энтузіястам, як Паганель, каб захапляцца такой дарогай. Што радавала яго тут? Ён сам не мог-бы адказаць на гэтае пытанне. Можа куст, можа проста пучок травы. Але ён усё скарыстоўваў, бесперапынна навучаючы Роберта, які з ахвотай слухаў яго лекцыі.

Увесь дзень 29 кастрычніка падарожнікі ехалі па бясконцай і аднастайнай раўніне. Каля двух гадзін папаўдні яны заўважылі на зямлі косці нейкіх жывёл. Гэта былі косці ад вялікага стада быкоў.

Аднак белыя косці не былі раскіданы кучкамі на невялікай адлегласці, як гэта бывае, калі зняможаная доўгім пераходам жывёла гіне па дарозе адна за адной. Ніхто з падарожнікаў не мог растлумачыць, чаму косці тут былі сабраны ў адным месцы, і Паганель таксама не мог. Ён звярнуўся за растлумачэннем да Галькава, і той хутка задаволіў яго цікавасць.

Вокліч здзіўленага вучонага і настойлівы, пераканаўчы тон патагонца зацікавілі ўсіх прысутных.

— Што-ж гэта такое? — запыталі яны.

— Тэрмометр,— адказаў Паганель,— паказвае трыццаць градусаў у цені.

— Гэта мяне не здзіўляе,— адазваўся Гленарван,— я адчуваю сябе так, нібы па мне прабягае электрычны ток. Будзем спадзявацца, што гэга спёка хутка мінецца.

— На жаль,— сказаў Паганель,— нам няма чаго разлічваць на змену надвор’я. На гарызонце — ні воблачка.

— Тым горш,— сказаў Гленарван.— Нашы коні вельмі стаміліся ад спёкі. Табе не вельмі горача, мой хлопчык? — звярнуўся ён да Роберта.

— Не, сэр,— адказаў хлопчык.— Я люблю спёку.

— Асабліва зімой,— сур’ёзна праказаў маёр, пускаючы ў неба клубы дыму з сігары.

Увечары атрад спыніўся каля кінутага ранчо, сплеценага з галля, абмазанага глінай і зверху накрытага саломай. Хаціна была абгароджана напалавіну гнілым коллем, яшчэ годным для адной мэты: абараняць ноччу коней ад нападу лісіц. Лісіцы, вядома, не пашкодзяць самім коням, але хітрая жывёла перагрызае павады і коні скарыстоўваюць гэта, каб вырвацца на волю.

За некалькі крокаў ад ранчо была выкапана яма, якая мабыць служыла за ачаг. На дне яе ляжала куча халоднага попелу. У сярэдзіне хаціны стаяла лаўка, ложак з бычынай скуры, чыгунок, ражон і маленькі кацялок для гатавання матэ.

Матэ — вельмі распаўсюджаны напітак у Паўднёвай Амерыцы. Ён замяняе індзейцам чай. Яго вырабляюць з настою сушанай травы і п’юць праз саломінку, як прахаладжальныя напіткі. Па просьбе Паганеля, Талькаў згатовіў некалькі кубкаў гэтага напітку, і падарожнікі запілі ім сваю звычайную вячэру. Матэ ўсім вельмі спадабаўся.

Назаўтра, 30 кастрычніка, сонца ўзышло нібы ў агністым тумане; яно пасылала на зямлю патокі гарачых праменняў. Спёка ў гэты дзень была нязноснай, і, на няшчасце, на раўніне недзе было схавацца ад яе. Тым не менш атрад адважна рушыў уперад на ўсход. Па дарозе спадарожнікі бесперапынна сустракалі стады жывёлы, што ад знямогі валяліся на траве, не маючы больш сілы пасвіцца з-за страшэннай спёкі. Пры жывёле не было ні вартаўнікоў, ні пастухоў. Рагатая жывёла пампасаў вельмі спакойная, і не такая як еўрапейская, якая кідаецца на чалавека, убачыўшы ў яго кавалак чырвонай анучкі.

— Гэта тлумачыцца тым, што яна пасвіцца на рэспубліканскай пашы,— сказаў Паганель і рассмяяўся, задаволены сваім жартам.

У сярэдзіне дня выгляд пампасаў пачаў крыху змяняцца. Гэтага не маглі не заўважыць падарожнікі, стомленыя аднастайнасцю пустыннага стэпа. Злакі пачалі сустракацца радзей. Замест іх рос худы лопух і гіганцкі чартапалох вышынёй у дзевяць футаў, здольны ашчаслівіць усіх аслоў зямнога шара. Тут і там на высушанай глебе раслі мізэрныя ханары і іншае пустазелле. Да гэтых мясцін гліністая глеба яшчэ захоўвала крыху вільгаці, якая жывіла расліннасць прэрый, а тут на кожным кроку пачалі сустракацца пляшыны высушанай, благой, беднай на сокі зямлі, на якой нішто не расце, апрача пустазелля. Гэта былі прыметы засухі. Талькаў звярнуў на іх увагу падарожнікаў.

— Мне нясмутна ад гэтай перамены,— прызнаўся Том Аусцін. Трава, увесь час трава,— гэта ўрэшце пачало ўжо раздражняць мяне.

— Але ўвесь час трава — значыцца ўвесь час вада! — адказаў маёр.

— О, вады ў нас хопіць — поўныя мяшкі! — адказаў яму Вільсон.— Апрача таго мы, напэўна, сустрэнем шмат рэк на сваім шляху.

Каб Паганель чуў яго словы, ён абавязкова сказаў-бы, што паміж Рыо-Каларадо і с’ерамі Аргентынскай правінцыі ёсць вельмі мала рэк. Але ў гэтую хвіліну ён растлумачваў Гленарвану прычыны адной з’явы, на якую той звярнуў увагу.

Ужо некалькі часу ў паветры чуцен быў пах гары. Аднак на гарызонце не было відаць агню, і ніхто не бачыў дыму далёкага пажару. Цяжка таму было прыдумаць натуральнае тлумачэнне гэтаму фенамену. Але неўзабаве пах гары стаў настолькі моцным, што ён устрывожыў і астатніх падарожнікаў, за выключэннем Талькава і Паганеля.

Географ, які ведаў усё на свеце, так растлумачыў сваім спадарожнікам гэтую з'яву.

— Мы адчуваем пах гары, але не бачым агню,— сказаў ён.— Але дыму без агню не бывае, і гэтая прыказка ў Амерыцы не менш праўдзівая, чым у Еўропе. Значыцца, недзе нешта гарыць. Пампасы настолькі гладкая раўніна, што нішто ў іх не затрымлівае паветраных патокаў. Таму ў іх часта можна пачуць пах гарэлай травы, будучы на адлегласці сямідзесяці, сямідзесяці пяці міль ад пажару.

— Сямідзесяці пяці міль?..— недаверлівым тонам перапытаў маёр.

— Зусім правільна,— адказаў Паганель.— Трэба толькі дадаць, што стэпавыя пажары тут часта займаюць вялікія плошчы.

— А адкуль бяруцца гэтыя пажары? — запытаў Роберт.

— Часам бывае прычынай маланка, калі трава высушана спёкай. Часам вінаватыя ў пажары — індзейцы.

— Нашто гэта яны робяць?

— Яны сцвярджаюць,— не ведаю, наколькі праўдзівае гэта сцвярджэнне,— што пасля пажару збожжа лепш расце. Відавочна, гэта тлумачыцца тым, што попел угнойвае зямлю. Асабіста я мяркую, што яны падпальваюць траву, каб знішчыць мільярды паразітаў, якія страшна высільваюць стады жывёлы.

— Але-ж гэты гераічны спосаб можа каштаваць жыцця той жывёле, якую захопіць пажар у прэрыях?

— Так, бывае, што знішчаецца цэлае стада. Але што значыць адно стада пры такім багацці?

— Апрача таго ў пампасах бываюць і падарожнікі,— сказаў Мак-Набс.— Можа-ж здарыцца, што пажар застане іх неспадзявана і не дасць магчымасці выратавацца?

— Вядома! — усклікнуў Паганель з асаблівым задавальненнем.— Гэта здараецца часам. Што да мяне, дык я з ахвотай прысутнічаў-бы на такім спектаклі.

— Вось гэта сапраўдны вучоны! — засмяяўся Гленарван.— Ён можа жыўцом згарэць, абы толькі задаволіць сваю цікаўнасць!

— Чэснае слова, вы памыляецеся, дарагі Гленарван. Мы ўсе чыталі Фенімора Купера, і Скураная Панчоха навучыла нас, як ратавацца ад стэпавага пажару: для гэтага патрэбна колькі вырваць вакол сябе траву ў радыусе некалькіх сажняў. Няма нічога больш простага. Таму я ані не баюся стэпавага пажару, а наадварот, хачу ўбачыць яго сваімі вачыма.

Аднак мары Паганеля не суджана было здзейсніцца, і апякаў яго не стэпавы пажар, а толькі праменні сонца, сапраўды нязносна гарачыя. Коні аж задыхаліся ад гэтай трапічнай спёкі. Не было чаго і думаць пра цень, хіба толькі якая-небудзь хмара заслоніць сонца. Калі гэта здаралася і цень прабягаў па гладкай зямлі, седакі і коні ажывалі і стараліся не адстаць ад прахладнай паласы, якую нёс уперад заходні вецер. Але хмара хутка пакідала коней далёка ззаду, і зноў нічым не заслоненае сонца палівала вогненным дажджом вапняную глебу пампасаў.

Калі Вільсон гаварыў, што запасу вады хопіць, ён не браў пад увагу нязноснай смагі, якая так мучыла яго спадарожнікаў у гэты цяжкі дзень. Надзея напаткаць раку пакуль што не апраўдалася: гладкая, як стол, паверхня пампасаў была нязручнай для рэчышчаў рэк. Але мала таго, што па шляху не было рэк, штучныя водазборы—сажалкі, выкапаныя індзейцамі,— усе высахлі! Бачачы, што прыметы засухі павялічваюцца на кожнай новай мілі, Паганель запытаў у Талькава, дзе ён разлічвае знайсці ваду.

— У возеры Салінас,— адказаў індзеец.

— А калі мы туды прыедзем?

— Заўтра вечарам.

Падарожнікі па пампасах Аргентыны, калі іх адольвае смага, звычайна капаюць зямлю на некалькі сажняў углыб і там знаходзяць ваду. Але нашы падарожнікі не мелі прылад, якія патрэбны для капання ям, і таму гэты спосаб нельга было выкарыстаць. Давялося абмежаваць ужыванне вады і выдаваць яе мінімальнымі порцыямі праз вялікія прамежкі часу. Калі падарожнікі і не паміралі ад смагі, дык, у кожным разе, пакутвалі ад яе.

Прайшоўшы трыццаць міль, вечарам яны зрабілі прывал. Усе марылі аб адпачынку і сне, які аднавіў-бы растрачаныя за дзень сілы, але ноччу ім не давалі спакою маскіты і камары, якія наляталі цэлымі хмарамі. Іх з’яўленне прарочыла перамену напрамка ветру, і сапраўды з поўначы вецер пераскочыў на некалькі румбаў і падзьмуў з поўначы. Такім чынам падарожнікам не было чаго спадзявацца на выратаванне ад гэтай надаедлівай машкары, якая знікае толькі пры паўднёвым і паўднёва-заходнім ветры.

Маёр захоўваў звычайны спакой нават пры ўкусах маскітаў, але Паганель увесь час праклінаў лёс. Ён адсылаў да ўсіх чарцей маскітаў і камароў і горка наракаў на адсутнасць падкісленай вады, якая сцішвае боль ад укусаў.

Не гледзячы на запэўненні маёра, які казаў, што яны павінны лічыць сябе яшчэ шчаслівымі, бо з трох тысяч відаў мошак, вядомых натуралістам, на іх напалі толькі два, Паганель прачнуўся раніцай у вельмі благім настроі. Аднак ён не стараўся, каб яго прасілі выходзіць у дарогу на світанні, бо не менш за ўсіх астатніх спяшаў хутчэй дайсці да возера Салінас. Коні вельмі стаміліся; яны ледзь не паміралі ад смагі, хоць коннікі і адмовіліся ў іх карысць ад сваіх порцый вады.

Прымет засухі ў гэты дзень было больш, чым напярэдадні, а гарачы подых паўночнага ветру, сапраўднага самума[39] пампасаў, рабіў спёку зусім нязноснай.

У гэты дзень адбылася падзея, якая хоць крыху змяніла манатоннае падарожжа. Мюльрэдзі, які ехаў наперадзе, раптам павярнуў каня і паведаміў аб набліжэнні атрада індзейцаў. Падарожнікі па-рознаму паставіліся да гэтай весткі. Гленарван, перш за ўсё падумаў, што гэтыя тубыльцы можа, дадуць яму новыя звесткі аб пацярпеўшых крушэнне з «Брытаніяй», і ўзрадаваўся. Талькава-ж ані не захапляла сустрэча з вандроўцамі: ён западозрыў магчыма, што яны разбойнікі, і рад быў-бы зусім не сустракацца з імі.

Неўзабаве ўсе ўбачылі індзейцаў. Іх было не больш дзесятка, што крыху супакоіла патагонца. Яны набліжаліся, і цяпер можна было добра разгледзець іх. Гэта былі карэнныя жыхары пампасаў, знішчаныя амаль зусім у 1833 годзе генералам Розас. Высокі пукаты лоб, вялікі рост, аліўкавы колер скуры — усё гэта выдавала іх за прадстаўнікоў чыстай індзейскай расы. Яны былі апрануты ў скуры гуанако? Узбраенне іх складалася з доўгіх дваццаціфутовых пікаў, вялікіх нажоў, прашчаў, боласаў і ласо. Гэта былі найлепшыя наезнікі, мяркуючы па грацыі іх пасадкі.

Прыпыніўшыся за сотню крокаў ад падарожнікаў, яны пачалі раіцца, крычучы і махаючы рукамі. Гленарван накіраваўся да іх. Але не прайшоў ён і двух сажняў, як увесь атрад індзейцаў крута павярнуў назад і паімчаўся з незвычайнай шпаркасцю. Стомленыя коні падарожнікаў, вядома, не маглі дагнаць іх.

— Баязліўцы! — крыкнуў Паганель.

— Па тым, як яны ўляпётваюць, відаць, што яны нядобрыя людзі,— сказаў маёр.

— Хто гэтыя індзейцы? — запытаў Паганель у Талькава.

— Гэта гаучо,— адказаў патагонец.

— Гаучо? — паўтарыў Паганель і, звярнуўшыся да сваіх спадарожнікаў, дадаў:— Не варта было так асцерагацца! Нам няма чаго баяцца!

— Чаму? — запытаў маёр.

— Таму што гаучо—ціхамірныя земляробы.

— Вы ўпэўнены, Паганель?

— Безумоўна. Яны палічылі нас за грабежнікаў і таму ўцяклі.

— А я думаю, што яны ўцяклі таму, што не адважыліся напасці на нас,— засупярэчыў Гленарван, узлаваны ад няўдачы сваёй спробы перагаварыць з індзейцамі.

— I я так думаю,— сказаў маёр.— Калі не памыляюся, гаучо,— не ціхамірныя земляробы, а самыя вядомыя і небяспечныя бандыты.

— Глупства! — сказаў Паганель.

І ён так горача пачаў даводзіць сваю правату ў гэтых этналагічных[40] спрэчках, што ўмудрыўся раззлаваць нават маёра, які выказаў зусім не ўласцівую яму фразу.

— Мне здаецца, што вы гаворыце глупства, Паганель.

— Глупства? — паўтарыў вучоны.

— Так. Сам Талькаў лічыў гэтых індзейцаў за разбойнікаў, а Талькаў, напэўна, ужо ведае, хто яны такія.

— Што-ж, значыцца, на гэты раз і сам Талькаў памыліўся,— запярэчыў Паганель з некаторым абурэннем.

— Гаучо,— земляробы, пастухі і ніхто іншыя! Я пра гэта напісаў у сваёй кніжцы аб насельніках пампасаў, якая заслужыла самыя пахвальныя водгукі спецыялістаў.

— Гэта даводзіць толькі, што вы памыліліся, пане Паганель.

— Я памыліўся, пане Мак-Набс?

— Трэба меркаваць з-за разгубленасці,— дамагаўся маёр.— Але гэта няважна, вы выправіце ў наступным выданні.

Паганель, пакрыўджаны тым, што сумняваюцца ў яго геаграфічных ведах і нават проста аспрэчваюць іх, адчуў, што ў іх закіпае абурэнне.

— Ведайце, сэр,— сказаў ён,— мае кнігі не маюць патрэбы ў падобных «папраўках»!

— Не, маюць патрэбу, прынамсі ў даным выпадку,— сказаў Мак-Набс, таксама з упартасцю.

— Сэр, вы сёння нязносны! — крыкнуў Паганель.

— А вы няветлівы,— адказаў маёр.

Спрэчкі, як відаць, прымалі сур’ёзны абарот, не гледзячы на нязначнасць выкліканага імі рознагалосся. Гленарван рашыў, што прышоў час яму ўмяшацца.

— Вы абодва,—сказаў ён,— вышлі за межы сяброўскіх спрэчак, і гэта надзвычай здзіўляе мяне.

Патагонец, які не ведаў, з-за чаго спрачаюцца маёр з географам, тым не менш зразумеў, што сябры сварацца. Ён усміхнуўся і спакойна сказаў:

— Гэта паўночны вецер!

— Паўночны вецер? — усклікнуў Паганель.—Прычым тут паўночны вецер?

— Ага, цяпер я ўсё разумею! — сказаў Гленарван.— Прычына вашага раздражнення — паўночны вецер! Я чуў, што ў паўднёвым паўшар’і ён прыгнятальна дзейнічае на нервовую сістэму.

— Клянуся гонарам, Эдуард, вы праўду кажаце! — усклікнуў маёр і ад усяго сэрца рассмяяўся.

Але Паганель, прыкусіўшы губы, выступіў са ўсёй злосцю супроць Гленарвана, які сваім умяшаннем у спрэчкі толькі падліў масла ў агонь яго абурэння.

— Ах, так, сэр,— вы знаходзіце, што ў мяне ўзбуджаны нервы?

— Так, Паганель, але я не абвінавачваю — гэта паўночны вецер, вецер, які штурхае людзей у пампасах на злачынствы, як трамантано ў ваколіцах Рыма.

— Злачынствы? — са злавесным спакоем паўтарыў вучоны.— Значыцца, па-вашаму, я падобны на чалавека, які здольны зрабіць злачынства?

— Я гэтага не казаў...

— Можа яшчэ скажаце, што я рабіў замах на ваша жыццё!

Гленарван не мог больш стрымацца і зарагатаў.

— Я баюся гэтага,— праз смех сказаў ён.— На шчасце, паўночны вецер працягваецца не болей аднаго дня.

Усе падарожнікі засмяяліся пасля такога адказу. Раззлаваны Паганель з усёй сілы прышпорыў каня і паляцеў уперад. Праз пятнаццаць хвілін ён ужо забыўся і на прычыну спрэчкі і на сваё абурэнне.

Так толькі аднойчы Паганелю здрадзіла яго звычайная добрадушнасць. Але, як правільна сказаў Гленарван, гэтую слабасць трэба прыпісаць прычыне, якая не залежала ад вучонага.

А восьмай гадзіне вечара Талькаў, які ехаў наперадзе атрада, крыкнуў, што ён бачыць возера. Праз пятнаццаць хвілін атрад спешыўся на беразе Салінаса. Але тут падарожнікаў чакала вялікае расчараванне: у возеры не было вады.

РАЗДЗЕЛ ВОСЕМНАЦЦАТЫ Пошукі вады

Возера Салінас—апошняе ў ланцугу водазбораў, які расцягнуўся між серамі Вентана і Гуаміні. У былыя часы яго багацці соллю ўзмоцнена распрацоўваліся прадпрыемцамі з Буэнос-Айрэса: у возеры была вельмі значная колькасць хлорыстага натра[41]. Але на працягу кароткага часу ўсю соль, выпараную гарачым сонцам, вывезлі, і берагі прэснага возера спусцелі.

Талькаў, гаворачы пра прэсную ваду возера Салінас, разлічваў на тое, што запас яе бесперапынна аднаўляецца і папаўняецца рэкамі, што ўліваюцца ў яго. Але выявілася, што ўсе рэкі высахлі, як і само возера. Усю ваду выпіла пякучае сонца.

Лёгка сабе ўявіць, як былі нездаволены паміраючыя ад смагі падарожнікі, убачыўшы высушанае, патрэсканае ад спёкі дно возера! Трэба было прыняць нейкае рашэнне. Мізэрны запас вады, захаваны на дне мяшкоў, не мог заспакоіць агульнай смагі, не кажучы ўжо аб тым, што вада сапсавалася. Пакуты рабіліся нязноснымі. Голад, стомленасць — усё адыходзіла на задні план перад смагай...

Змучаныя падарожнікі знайшлі прыстанішча ў «руха», скураной палатцы, закінутай гаспадарамі-вандроўцамі. Коні з агідай жавалі сухія вадаросты на беразе возера.

Калі ўсе размясціліся ў руха, Паганель запытаўся ў Талькава, што, на яго думку, трэба зараз рабіць. Географ і патагонец пачалі ажыўленую гаворку. Гленарван, які ўважліва назіраў за імі, разумеў эанадта мала іспанскіх слоў, каб сачыць за сэнсам іх гутаркі. Талькаў гаварыў зусім спакойна. Паганель махаў рукамі за дваіх. Гэты дыялаг прадаўжаўся некалькі хвілін. Потым Паганель скрыжаваў рукі на грудзях.

— Што ён сказаў? — запытаў Гленарван.— Мне здалося, што Талькаў раіць нам раз’ехацца ў розныя бакі?

— Так, ён раіць падзяліцца на два атрады,— адказаў Паганель.— Тыя з нас, у каго коні так аслабелі, што ледзь перастаўляюць ногі, павінны па магчымасці рушыць уперад уздоўж трыццаць сёмай паралелі. Тыя-ж, у каго коні лепшыя, павінны паехаць к рэчцы Гуамініі, якая ўпадае ў возера Сан-Лукас, у трыццаці мілях адсюль. Калі там будзе вада, яны пачакаюць сваіх таварышоў на беразе. Калі-ж вады там не будзе, яны вернуцца назад, каб тыя не трацілі дарэмна сіл.

— А тады?.. — запытаў Том Аусцін.

— Тады прыдзецца адыйсці міль на семдзесят пяць убок ад нашага шляху к першым адгор’ям С’ера-Вентана, дзе ёсць шмат рэк.

— Мне падабаецца гэтая думка,— сказаў Гленарван.— Мы, не затрымліваючыся, зараз-жа пойдзем, як раіць Талькаў. Мой конь не вельмі сасмаг, і я магу паехаць уперад з Талькавым.

— О, сэр, і я паеду з вамі! — папрасіўся Роберт, нібы размова ішла аб звычайнай прагулцы.

— А ці вытрымае твой конь, дзіця маё?

— Вытрымае! У мяне вельмі добры конік, і ён зусім не стаміўся. Калі ласка, сэр, вазьміце мяне з сабой.

— Добра, Роберт,— сказаў Гленарван, ад душы задаволены тым, што не разлучыцца з хлопчыкам.— Не можа быць, каб мы ўтраіх не знайшлі якой-небудзь крыніцы!

— А я? — запытаў Паганель.

— Вы, дарагі Паганель,— адказаў маёр,— павінны застацца ў ар’ергардзе. Вы надзвычай добра ведаеце трыццаць сёмую паралель, раку Гуаміні і пампасы, каб пакінуць нас. Ні Мюльрэдзі, ні Вільсон, ні тым больш я не зможам самастойна знайсці месца спаткання з Талькавым, а пад кіраўніцтвам Жака Паганеля мы бадзёра і ўпэўнена рушым у дарогу.

— Падпарадкуюся,— адказаў географ, задаволены тым, што яму давяралася вышэйшае камандаванне.

— Толькі без няўважлівасці! — дадаў маёр.— Калі ласка, не заводзьце нас у такое месца, дзе нам зусім няма чаго рабіць, напрыклад, назад к берагам Ціхага акіяна!

— Ганаровае слова, нязносны чалавек, вы заслужылі-б гэтае! — смеючыся, адказаў Паганель! — Але,— працягваў ён, зноў прымаючы выгляд сур’ёзнага чалавека,— як вы будзеце гаварыць з Талькавым, Гленарван?

— Я мяркую,— адказаў той,— што нам не будзе пра што гаварыць з патагонцам. Аднак, у экстраных выпадках мы як-небудзь згаворымся пры дапамозе некалькіх іспанскіх слоў, якія я ведаю, і пры дапамозе жэстаў, зразумелых усім на свеце.

— У такім выпадку, ідзіце, дарагі сябра,— сказаў Паганель.

— Давайце павячэраем спачатку і крыху адпачнем перад ад'ездам,— адказаў Гленарван.

Сухая ежа пяршыла ў горле, але нічога не зробіш. Пад’еўшы, падарожнікі ляглі спаць. Паганелю сніліся водаспады, каскады, рэкі, ручаі, сажалкі, нават графіны з вадой,— адным словам, вада ва ўсіх выглядах. Гэта быў сапраўдны кашмар.

Назаўтра раніцой, а шостай гадзіне, коні Талькава, Гленарвана і Роберта былі ўжо асядланы. Ім аддалі апошнія кроплі вадкасці з мяшкоў, і яны выпілі з прагнасцю хоць і без ахвоты, бо вада была смярдзючая. Потым тры разведчыкі скочылі ў сёдлы.

— Да пабачэння,— сказалі маёр, Вільсон і Мюльрэдзі.

— Жадаю поспеху! — дадаў Паганель.

— Да пабачэння,— адказалі Гленарван і Роберт.

Неўзабаве патагонец, Гленарван і Роберт зніклі з позіркаў той часткі атрада, што засталася пад кіраўніцтвам Паганеля.

«Дэзэрцыо дэ лас Салінас» — пустыня лас Салінас, па якой ехалі разведчыкі,— была гліністай раўнінай. Месцамі тут тырчэў высахлы хмызняк, нізкарослы кура-мамель з сямейства мімоз і юмамі — раскідзістымі кустамі, у попеле якіх шмат соды. Ва многіх месцах на паверхню зямлі выступалі шырокія пласты солі, і ў іх асляпляюча адбіваліся сонечныя праменні. Гэтыя «барэро» былі вельмі падобныя на зледзянелую паверхню вады. Але калі падарожнік і схільны быў пацяшаць сябе гэтай ілюзіяй, дык спёка хутка рассейвала яе. Кантраст між выгарэлай, чорнай глебай і гэтымі ззяючымі асляпляльным бляскам участкамі надаваў раўніне своеасаблівы выгляд.

Размешчаная ў васьмідзесяці мілях к поўдню С’ера-Вентана, куды падарожнікам давялося-б ехаць, каб выявілася, што ў Рыо-Гуаміні няма вады, мела зусім іншы выгляд.

Гэтая мясцовасць, даследаваная ў 1835 годзе капітанам Фіц-Роем, які камандаваў у той час караблём «Бігль», надзвычай пладародная. Там буяна расце лепшая трава індзейскай тэрыторыі: паўночна-заходні спад с’еры зарос сакавітай травой і цёмным лесам з самых рознастайных дрэў; там растуць альгарабо — рознавіднасць ражковага дрэва, струкі якога, высушаныя і размеленыя на парашок, замяняюць індзейцам муку; белы квербахо з доўгім гібкім веццем, якія выдзяляюць дубільнае вешчаство; чырвоны квебрахо, дрэва, якое мае амаль такую цвёрдасць што і самшыт; наудубай, які надзвычай лёгка загараецца і часта з’яўляецца прычынай страшэнных лясных пажараў; віраро, фіялетавыя кветкі якога ўтвараюць на галлі правільныя піраміды; нарэшце тымбо вышынёй у восемдзесят футаў, з гіганцкай кронай, пад якой можа схавацца ад сонечных праменняў цэлае стада. Аргентынцы неаднойчы спрабавалі каланізаваць гэтую багатую краіну, але заўсёды сустракалі дружны адпор індзейцаў.

Безліч ручайкоў сцякае са схілаў С’ера-Вентана, каб напаіць вільгаццю гэтую багатую расліннасць. Нават у перыяд найбольшай засухі гэтыя крыніцы ніколі не высыхаюць. Але ўсё няшчасце было ў тым, што дасягнуць гэтай раскошы можна было, толькі адышоўшы ў бок на сто трыццаць міль. Талькаў, быў, вядома, праў, прапанаваўшы спачатку шукаць ваду ў рацэ Гуаміні, якая знаходзілася па шляху экспедыцыі і на значна больш блізкай адлегласці.

Тры кані беглі бадзёра. Гэтая выдатная жывёла як быццам разумела, куды спяшаюцца іх седакі. Самай жвавай з іх была Таука. Здавалася, ні стомленасць, ні недастачы не ўплывалі на яе. Коні Гленарвана і Роберта, не такія бадзёрыя, тым не менш беглі ўперад цвёрдым поступам, відавочна, захопленыя прыкладам Таукі. Талькаў даваў сваім спадарожнікам такі-ж прыклад, як Таука — коням. Патагонец часта азіраўся і глядзеў на Роберта Гранта.

Бачачы, што хлопчык сядзіць у сядле ўпэўнена і цвёрда, ён выказваў сваё задавальненне ўхвальным выкрыкам. Роберт Грант сапраўды рабіўся выдатным коннікам, і зусім заслужана хваліў яго індзеец.

— Брава, Роберт! — сказаў Гленарван.— Мне здаецца, што і Талькаў хваліць цябе! Так, ён апладыруе табе.

— З якой прычыны, сэр?

— Ён захоплены тваёй пасадкай.

— О, я толькі цвёрда сяджу ў сядле, і болей нічога,— скромна адказаў Роберт, чырванеючы ад здавальнення.

— А гэта і ёсць самае важнае, Роберт,— сказаў Гленарван.— Але ты надзвычай скромны. Я праракаю, што з цябе выйдзе добры спартсмен!

Роберт засмяяўся.

— А што на гэта скажа бацька? — запытаў ён.— Ён-жа хацеў зрабіць мяне мараком.

— Адно аднаму ані не перашкаджае. Калі не ўсе наезнікі могуць зрабіцца добрымі маракамі, дык усе маракі здольныя зрабіцца добрымі кавалерыстамі. Чалавек, які навучыўся скакаць па хвалях, здолее ўтрымацца і ў сядле. Што да кіравання канём, умельства пускаць яго рыссю, трымаць на месцы і заварачваць, дык гэта дасягаецца само па сабе, бо няма нічога больш звычайнага!

— Бедны бацька! — уздыхнуўшы, сказаў Роберт. Памаўчаўшы, ён дадаў:— Як ён вам будзе дзякаваць, калі вы яго выратуеце!

— Ты вельмі любіш бацьку, Роберт?

— Так, сэр. Ён быў такі добры са мной і маёй сястрой! Ён думаў толькі пра нас. Кожны раз, варочаючыся з плавання, ён прывозіў нам падарункі. А колькі пяшчот, колькі ласкі было ў яго да нас, калі прыязджаў дамоў. О, вы яго таксама палюбіце, калі пазнаёміцеся! Мэры падобная да яго. У яго такі самы пяшчотны голас, як у яе. Хіба не праўда, неяк дзіўна быць такім мараку, хіба не праўда?

— Так, вельмі дзіўна,— адказаў Гленарван.

— Я яго бачу, нібы мы ўчора развіталіся,— прадаўжаў хлопчык, нібы размаўляючы з сабой.— Любы, добры бацька! Я засынаў у яго на каленях, і ён закалыхваў мяне старадаўняй шатландскай песняй... Я добра памятаю мелодыю... І Мэры таксама. Ах, сэр, як мы яго любім! Ведаеце, мне здаецца, што толькі маленькія дзеці ўмеюць так моцна любіць свайго бацьку.

— Твая праўда, мой хлопчык,— адказаў Гленарван, расчулены гэтымі шчырымі, сардэчнымі словамі...

У час гэтай гутаркі коні сцішылі свой бег і цяпер ішлі шагам.

— Мы-ж яго знойдзем, праўда? — запытаў Роберт пасля некалькіх хвілін маўчання.

— Так, мы абавязкова знойдзем яго,— адказаў Гленарван,— Талькаў навёў нас на яго сляды, а я веру Талькаву.

— Які слаўны індзеец, гэты Талькаў! — сказаў Роберт.

— Праўда.

— Ведаеце, сэр...

— Што, Роберт?

— Вакол нас толькі адны добрыя людзі! Місіс Элен, якую я вельмі люблю, заўсёды спакойны маёр, і капітан Джон, і пан Паганель, і ўсе матросы з «Дункана» такія адданыя і смелыя!..

— Так, я ведаю гэта, мой хлопчык,— адказаў Гленарван..

— А ці ведаеце вы, што вы — самы лепшы з усіх?

— Не... Гэтага я не ведаю.

— Дык, ведайце-ж гэта, сэр! — усклікнуў Роберт, падносячы яго руку да вуснаў.

Гленарван ласкава паківаў галавой. Гутарка на гэтым абарвалася, таму што Талькаў жэстам паклікаў іх уперад. Захапіўшыся гутаркай, яны не заўважалі, што коні ідуць шагам; між тым траціць дарэмна, час не варта было: трэба было памятаць пра тых, хто застаўся ззаду.

Падарожнікі зноў пагналі коней рыссю. Але хутка стала відавочным, што гаротная жывёла, выключаючы хіба Тауку, доўга не вытрывае. Яна да таго знясілела, што не хацела нават есці альфафару, рознавіднасць люцэрны, высахлую і пачарнелую пад бязлітасным сонцам.

Гленарван занепакоіўся. Засуха знішчыла навакол усё жывое, і без вады магло блага скончыцца. Талькаў нічога не гаварыў. Відаць, ён лічыў, што не позна будзе прыходзіць у роспач тады, калі яны пераканаюцца, што і Гуаміні высахла, калі толькі наогул у індзейца бываюць гадзіны роспачы.

Пасля невялікага адпачынку падарожнікі зноў селі ў сёдлы і пры дапамозе бізуна і шпораў прымусілі гаротных жывёл рушыць уперад. Цяпер яны ішлі крокам, на большае яны былі няздольны.

Талькаў, вядома, мог паехаць уперад, яго нястомная Таука здольна была мігам даімчаць яго да берагоў ракі. Безумоўна, ён думаў пра гэта; але таксама было безумоўным і тое, што ён не захацеў пакінуць сваіх спадарожнікаў адзінокімі ў гэтай бязмежнай пустыні. Каб не пакінуць іх ззаду, ён прымушаў ісці шагам свайго каня.

Таука выконвала загад свайго гаспадара вельмі неахвотна. Яна станавілася дыбка, брыкалася і гучна іржала. Талькаву даводзілася супакойваць яе, але не сілай, а ўгаворамі. Талькаў зусім насур’ёз размаўляў са сваім канём, а Таука калі не адказвала яму словамі, дык, ва ўсякім выпадку, вельмі добра разумела яго.

Але калі Таука разумела словы Талькава, дык і Талькаў добра зразумеў паводзіны сваёй Таукі. Разумная жывёла сваім надзвычайным нюхам учула, што паветра стала больш вільготным. Конь з асалодай удыхаў яго, шавелячы языком, нібы піў ужо жыватворную вадкасць. Усё гэта гаварыла за тое, што вада была блізка. Талькаў падбадзёрыў сваіх спадарожнікаў, сяк-так растлумачыўшы ім, што азначаюць паводзіны Таукі, ад якой неўзабаве пачалі пераймаць і два астатніх коні. Сабраўшы апошнія сілы, яны пусціліся галопам услед за канём індзейца.

Каля трох гадзін папаўдні за ўзгоркам паказалася нейкая белая палоска. Яна блішчэла пад сонечнымі праменнямі.

— Вада! — крыкнуў Гленарван.

— Вада, вада! — падхапіў Роберт.

Не трэба было падганяць коней — гаротная жывёла і без гэтага імчалася на ўвесь дух. За некалькі хвілін яны даскакалі да ракі Гуаміні і, не чакаючы, пакуль іх рассядлаюць, дайшлі да сярэдзіны ракі.

Коннікам нечакана давялося прыняць халодную ванну, але яны нічога не мелі супроць гэтага.

— Ох, як добра! — крыкнуў Роберт, праганяючы смагу на самай сярэдзіне ракі.

— Роберт, не пі так многа! Трэба быць стрыманым! — сказаў Гленарван.

Але сам ён на гэты раз ніяк не мог быць узорам стрыманасці.

Што да Талькава, дык ён піў павольна, маленькімі, але «даўгімі, як ласо»,— так кажуць патагонцы — глыткамі.

Ён піў так доўга, што яго спадарожнікі пачалі непакоіцца, каб ён не выпіў усёй вады ў рацэ.

— Цяпер я спакойны за нашых сяброў,— сказаў Гленарван.— Калі яны прыедуць сюды, яны будуць мець даволі свежай, празрыстай вады. Калі толькі Талькаў не вып’е ўсёй рыо,— смеючыся, дадаў ён.

— Хіба нельга паехаць насустрач ім? — запытаў Роберт.— Гэтым мы пазбавілі-б іх ад лішніх пакутаў і турбот.

— Можна было-б, мой хлопчык, каб у нас было ў чым вазіць ваду. Але мяшкі засталіся ў Вільсона. Не, лепш ужо чакаць на месцы, як умовіліся. Беручы пад увагу адлегласць і хуткасць бегу стомленых коней, я мяркую, што нашы сябры прыедуць сюды заўтра пад вечар. Падрыхтуем-жа для іх начлег і сытную вячэру.

Талькаў, не чакаючы распараджэння Гленарвана, пачаў выбіраць месца для прывалу. Ён хутка знайшоў на беразе ракі «рамаду» — загарадку для жывёлы. Лепшага месца для начлегу пад адкрытым небам і шукаць не трэба было. А таму што спадарожнікі Талькава не баяліся спаць на адкрытым паветры, дык задача была развязана. Усе ляглі проста на зямлю, каб даць магчымасць высахнуць пад гарачымі праменнямі сонца адзежы, якая замачылася ў часе мімавольнага купання ў рацэ.

— У нас ёсць дзе начаваць,— сказаў Гленарван.— Цяпер падумаем пра вячэру. Трэба, каб нашы сябры былі цалкам задаволены сваімі кватэрмайстрамі. Спадзяюся, што ў іх не будзе падстаў скардзіцца на нас! Уставай, Роберт! Пойдзем на паляванне!

— Заўсёды гатовы, сэр! — адказаў хлопчык, устаючы і падымаючы стрэльбу з зямлі.

Берагі Гуаміні былі месцам збору ўсіх навакольных жывёл і птушак. Падарожнікі бачылі, як у паветра падымаліся цэлыя чароды тынам — рознавіднасці чырвоных курапатак, уласцівай пампасам, чорных рабцоў, сяўцоў, якіх індзейцы называюць «тэру-тэру», жоўтых драчоў і вадзяных курэй.

Чатырохногіх падарожнікі пакуль што не бачылі. Але Талькаў, знайшоўшы сляды на траве і паламанае галлё хмызняку, сказаў, што жывёла ехавалася ў зарасніку на беразе ракі. Такім чынам паляўнічым не трэба было далёка ісці шукаць дзічыны.

Падарожнікі рашылі спачатку настраляць буйнай дзічыны пампасаў і таму не звярталі ўвагі на птушак, якія сотнямі выпырхівалі з-пад іх ног. Неўзабаве яны спудзілі вялікі табун гуанако, якія так нахабна наляцелі на іх на вяршыні Кардыльераў. Але гэтая пужлівая жывёла паімчалася так хутка, што куля не магла дагнаць яе.

Паляўнічым мімаволі давялося страляць менш рухавую дзічыну, якая, дарэчы мела не менш цікавасці — з пункту гледжання кулінарыі.

Яны хутка настралялі больш як дзюжыну чырвоных курапатак і рабцоў, а па дарозе к прывалу Гленарван падстрэліў пекары таі-тэтр, тоўстаскурае чатырохногае з вельмі смачным мясам.

Такім чынам менш чым за поўгадзіны паляўнічыя, не стаміўшыся, дастаткова назапасілі ежы. Роберт, у сваю чаргу, падстрэліў цікавы экземпляр з пароды бяззубых: гэта быў армадзіл, броненосец, увесь у касцяным панцыры з невялікіх рухомых пласцінак. Жывёла мела ў даўжыню каля паўтара футаў. Яна была вельмі тлустая, і мяса яе, як казаў патагонец, было сапраўдным ласункам. Роберт вельмі ганарыўся сваёй удачай. Што да Талькава, дык ён паказаў сваім спадарожнікам як палююць на нанду, рознавіднасць страуса, які надзвычай шпарка бегае.

Патагонец на Тауцы галопам паімчаўся прама на нанду, які спакойна стаяў у прэрыі. Толькі такім нечаканым нападам і можна ўзяць нанду, бо па сваёй шпаркасці ён лёгка апярэджвае сваіх праследвальнікаў. Пад’ехаўшы к страусу, Талькаў кінуў болас так спрытна, што ён абкруціўся вакол ног нанду і паваліў яго на зямлю.

Талькаў прывязаў здабычу да сядла і прывёз яе на прывал. Ён паляваў на нанду не толькі з-за гонару паляўнічага: мяса нанду вельмі смачнае, і індзеец хацеў даць сваю частку ў агульны кацёл.

Паляўнічыя перанеслі ў рамаду вязанку курапатак, Талькавага страуса, Гленарванавага пекары і Робертавага броненосца. Са страуса і пекары адразу садралі скуру і парэзалі іх мяса на тоненькія кавалачкі. Што датычыцца броненосца, дык гэтая жывёла носіць каструлю з сабой. Яе паклалі проста на гарачае вугалле вогнішча, не здымаючы панцыра. Паляўнічыя карміліся ў абед толькі курапаткамі, захаваўшы да прыезду астатніх падарожнікаў галоўныя стравы, гэта значыць страуса, броненосца і пекары. Абед яны запівалі свежай вадой, якая здалася ім смачнейшаю за ўсе віны свету.

Яны не забылі і пра коней і назбіралі для іх многа сакавітай травы — ежы і падсцілкі адначасова.

Калі ўсё было падрыхтавана, Гленарван, Роберт і Талькаў захуталіся ў свае панчо і ўлягліся на падсцілцы з сухіх альфафар, звычайнай пасцелі пампаскіх паляўнічых.

РАЗДЗЕЛ ДЗЕВЯТНАЦЦАТЫ Чырвоныя ваўкі

Настала ноч. Быў маладзік, і малады дыск месяца хутка схаваўся за гарызонтам. Толькі трапяткі бляск зорак асвятляў раўніну. Воды Гуаміні паціху цяклі па рэчышчу, як струмень масла па мрамарнай нахіленай дошцы. Птушкі, паўзуны і жывёла адпачывалі пасля дзённай стомы, і глыбокае маўчанне запанавала на ўсёй вялікай тэрыторыі пампасаў.

Гленарван, Талькаў і Роберт паследавалі агульнаму прыкладу. Лежачы на мяккім травяным подсціле, яны моцна спалі. Знясіленыя доўгім і цяжкім пераходам, коні таксама ляглі на зямлю. Толькі Таука, як сапраўдны пародзісты конь, спала стоячы, гатовая бегчы па першаму выкліку гаспадара. Поўны спакой панаваў у загарадцы. Вогнішча дагарала, толькі зрэдку асвятляючы сваімі апошнімі ўспышкамі маўклівую цемру.

Каля дзесяці гадзін вечара індзеец раптоўна прачнуўся. Вочы яго ўтаропіліся ў беспрасветную імглу. Ён напружана прыслухоўваўся да шумаў раўніны, імкнучыся злавіць нейкі ледзь чутны гук, які патрывожыў яго сон. Неўзабаве на звычайна спакойны твар Талькава набег цень трывогі. Што ён пачуў? Стук капытоў набліжаючагася атрада, рык ягуараў, вадзяных тыграў, ці іншых небяспечных жывёл, прывабленых пахам вады? Відавочна, гэтае апошняе меркаванне здалося яму найбольш магчымым, бо ён кінуў быстры позірк на запас паліва, сабраны ў сярэдзіне агарожы. Вынік агляду быў нездавальняючы: гаручага было мала, і запас яго нядоўга мог утрымаць на адлегласці драпежных жывёл. Твар патагонца зрабіўся яшчэ больш змрочным.

Аднак нічога не зробіш, заставалася чакаць падзей. І Талькаў чакаў іх, напоўлежачы, паклаўшы галаву на рукі і абапіраючыся локцямі на зямлю, у позе чалавека, якога раптоўна абудзіла трывога.

Так прайшла гадзіна. Усякі іншы на месцы Талькава супакоіўся-б ад такой навакольнай цішыні і зноў заснуў-бы.

Але там, дзе іншакраінец нічога не заўважыў-бы, інстынкт індзейца падказваў набліжэнне небяспекі.

У той час, як патагонец узіраўся і прыслухоўваўся, Таука раптам глуха заіржала, павярнуўшы галаву к уваходу ў рамаду. Талькаў ускочыў з месца.

— Таука пачула ворага,— прамармытаў ён і яшчэ больш напружана пачаў узірацца ў цемру.

На раўніне ўсё яшчэ панавала цішыня, але мінулага спакою ўжо не было. Талькаў убачыў шмат ценяў, якія паціху прабіраліся праз зараснік кура-мамель. Тут і там мільгалі светлыя кропкі, якія скрыжоўваліся, патухалі і зноў паказваліся. Можна было падумаць, што гэта лятаюць светлякі. Так, пэўна, падумаў-бы кожны іншакраінец, але Талькава гэта не магло ашукаць: ён зразумеў, з якім ворагам належала сустрэцца. Зарадзіўшы карабін, ён стаў на варту каля ўваходу ў загарадку.

Чакаць яму давялося нядоўга. З пампасаў чуліся ні то гаўканне, ні то рыканне. Індзеец стрэліў. Выццё сотні галасоў было яму ў адказ.

Абуджаныя стрэлам, Гленарван і Роберт умомант усталі.

— Што здарылася? — запытаў Роберт.

— Індзейцы? — сказаў Гленарван.

— Не,— адказаў Талькаў,— агуары.

Роберт паглядзеў на Гленарвана.

— Агуары? — паўтарыў ён.

— Так,— адказаў Гленарван.— Чырвоныя ваўкі пампасаў.

Схапіўшы стрэльбы, Гленарван і Роберт далучыліся да індзейца. Той без слоў паказаў ім на раўніну, адкуль чулася дзікае выццё.

Роберт мімаволі адступіў назад.

— Ты баішся ваўкоў, мой хлопчык? — запытаў Гленарван.

— Не, сэр,— цвёрдым голасам адказаў Роберт.— Калі я з вамі, я нічога не баюся.

— Тым лепш. Гэтыя агуары, дарэчы, бяспечныя драпежнікі. Каб не сабралася іх столькі, можна было-б не звяртаць увагі на іх выццё.

— Што з таго, што іх шмат? — сказаў Роберт.— Мы-ж добра ўзброены. Няхай толькі памкнуцца.

— Так, мы добра спаткаем іх.

Гленарван гаварыў гэта, каб супакоіць дзіця, але ў глыбіні душы ён быў устрывожаны нападам такой вялікай колькасці драпежнікаў. Што маглі зрабіць тры чалавекі, нават добра ўзброеныя, супроць многіх соцень ваўкоў?

Калі патагонец вымавіў слова «агуары», Гленарван адразу здагадаўся, што ён гаворыць пра чырвоных ваўкоў пампасаў. Агуар — canis-jubatus натуралістаў,— ростам з вялікага сабаку, мае лісіную морду і густую поўсць з чырванаватым колерам. Чырвоныя ваўкі — вельмі дужая і рухавая жывёла; яны плодзяцца звычайна ў балоцістых мясцінах і могуць плывучы праследаваць сваю здабычу. Ноч выганяе іх з логава, у якім яны спяць удзень. Гэтыя драпежнікі палохаюць эстанцыі[42], бо ў перыяд голаду яны не баяцца нападаць нават на буйную рагатую жывёлу і бывае, што знішчаюць нашчэнт усё «стада. Адзінокага агуара зусім няма чаго баяцца, але іншая справа, калі безліч галоднай жывёлы збіраецца ў зграю! Лепш тады ўжо сустрэцца з ягуарам ці кугуарам!

Па выццю, што разлягалася ў пампасах, па колькасці ценей, якія мільгалі ў цемры, Гленарван зразумеў, што на беразе Гуаміні сабралася вялікая зграя чырвоных ваўкоў. Драпежнікі ўчулі пах чалавека, і коней, і ні адзін з іх не захоча вярнуцца ў логава, пакуль не атрымае сваёй часткі мяса.

Становішча падарожнікаў было пагражаючае.

Тым часам ваўкі акружалі іх усё цясней і цясней. Коні дрыжэлі ад страху, толькі Таука нецярпліва стукала капытамі па зямлі, імкнучыся адарваць повад. Талькаў супакоіў яе, працяжна свіснуўшы.

Гленарван і Роберт стаялі каля ўваходу ў рамаду. Зарадзіўшы карабіны, яны гатовы былі спаткаць стрэламі першыя рады нападаючых агуараў. Але Талькаў не даў ім страляць, падняўшы рукой дулы іх карабінаў.

— Чаго хоча Талькаў? — запытаў Роберт.

— Ён забараняе нам страляць,—адказаў Гленарван.

— Чаму?

— Пэўна, таму што лічыць момант нязручным.

Але не гэта было прычынай такіх паводзін Талькава. Прычына была больш сур’ёзная. Гленарван зразумеў гэта, калі індзеец паказаў яму амаль пустую парахоўніцу.

— Ну, што? — запытаў Роберт.

— Трэба берагчы агнястрэльныя прыпасы,— адказаў Гленарван.— Мы шмат патрацілі зарадаў у часе нашага сёнешняга палявання, і ў нас засталося пораху і волава не больш як на дваццаць стрэлаў.

Хлопчык змоўчаў.

— Ты не баішся, Роберт?

— Не, сэр.

— Добра, дружок.

У гэты час пачуўся стрэл: Талькаў застрэліў вельмі смелага ваўка. Астатнія драпежнікі, якія наступалі цеснымі радамі, адбеглі назад і прыпыніліся крокаў за сто ад загарадкі.

Па знаку Талькава Гленарван стаў на яго месца. Індзеец-жа сабраў подсціл і рэштку паліва, падрыхтаванага для вогнішча, перанёс усё гэта к уваходу ў рамаду і пасыпаў зверху гарачым вугаллем. Хутка вогненная заслона закрыла ўваход, асвятляючы цмяным святлом раўніну. Цяпер падарожнікі бачылі, з якой безліччу ворагаў ім давядзецца мець справу.

Ніколі яшчэ столькі галодных ваўкоў не збіралася ў адну зграю. Ніколі яшчэ ніхто не бачыў такіх раз’юшаных звяроў. Вогненная перагародка, запаленая Талькавым, толькі падвоіла іх лютасць. Некаторыя з іх падышлі да самага вогнішча, апякаючы лапы.

Час ад часу даводзілася страляць, каб стрымаць на значнай адлегласці гэту зграю. Пасля гадзіны не менш пятнаццаці трупаў ваўкоў ужо валяліся на зямлі.

Становішча абложаных было яшчэ адносна добрым. Пакуль у іх заставаліся ангястрэльныя прыпасы, пакуль гарэў вогненны бар’ер каля ўваходу ў рамаду, не было чаго баяцца нападу. Але як адбіць наступ раз’юшаных драпежнікаў, калі не стане зарадаў і патухне агонь?

Гленарван паглядзеў на Роберта і адчуў, што сэрца яго сціскаецца ад болю. Ён не памятаў аб небяспецы, якая пагражала яму самому, гледзячы на гэтае мужнае не па ўзросту дзіця. Роберт збялеў, але рука яго цвёрда трымала стрэльбу, і ён без страху чакаў нападу ваўкоў.

Добра абмеркаваўшы становішча, Гленарван рашыў, што трэба неадкладна шукаць выхаду з яго.

«Праз гадзіну,— падумаў ён,— у нас не застанецца ні пораху, ні куль, ні агню. Не варта чакаць гэтай крайнасці, каб прыняць рашэнне».

Павярнуўшыся да Талькава і ўспомніўшы ўсе вядомыя яму іспанскія словы, ён загаварыў з патагонцам.

Яны слаба разумелі адзін аднаго. На шчасце, Гленарван ведаў з кніг норавы чырвоных ваўкоў, інакш ён ні за што-б не зразумеў слоў і жэстаў Талькава.

Гленарван запытаў у індзейца, што ён думае пра іх становішча.

— Што вам адказаў Талькаў? — запытаў Роберт.

— Ён сказаў, што неабходна пратрымацца да світання. Агуары нападаюць толькі ноччу, а з усходам сонца варочаюцца ў свае логавы. Гэта начныя драпежнікі, палахлівая жывёла, якая баіцца сонечнага святла; гэта чатырохногія совы.

— Што-ж, будзем абараняцца да світання!

— Абавязкова, дружок. I калі ў нас выйдуць усе зарады, будзем адбівацца нажамі.

Талькаў ужо даў прыклад гэтага: цяпер, калі які-небудзь воўк неасцярожна набліжаўся да вогнішча, доўгая рука індзейца, узброеная нажом, умомант забівала яго.

Між тым баявыя прыпасы абложаных канчаліся: у іх цяпер заставалася толькі пяць зарадаў. Каля двух гадзін папоўначы Талькаў кінуў у агонь апошняе бярэма травы.

Гленарван з сумам паглядзеў навакол.

Ён думаў пра дзіця, што стаяла каля яго, пра сваіх таварышоў, пра ўсіх тых, каго ён любіў. Роберт маўчаў. Можа даверліваму хлопчыку небяспека не здавалася такой грознай. Але Гленарван непакоіўся за двух, уяўляючы сабе страшную перспектыву—іх жывымі з’ядуць. Не стрымаўшы сваіх пачуццяў, ён прыгарнуў да сябе хлопчыка, прыціснуў яго да грудзей і пацалаваў у лоб. Дзве буйныя слязіны ўпалі з яго вачэй.

Роберт, усміхаючыся, паглядзеў на яго.

— Я не баюся,— сказаў ён.

— І няма чаго баяцца, дзіця маё. Твая праўда. Праз дзве гадзіны развіднее, і мы выратуемся. Малайчына Талькаў, малайчына!—раптам усклікнуў Гленарван, бачачы, як спрытна ідзеец забіў прыкладам стрэльбы двух вялікіх ваўкоў, якія пераскочылі праз вогненны бар’ер.

Але ў гэтую-ж хвіліну, пры апошняй успышцы дагараючага вогнішча, ён убачыў, што ваўкі зноў цеснымі радамі ідуць на прыступ рамады.

Развязка крывавай драмы набліжалася. Агонь патухаў. Гаручага больш не было. Раўніна, якая дагэтуль асвятлялася водбліскам вогнішча, паступова зноў цямнела, і зрэнкі ваўкоў зноў блішчэлі фасфарычным бляскам. Міне яшчэ некалькі хвілін, і ўся гэта зграя кінецца ў загарадку.

Талькаў у апошні раз зарадзіў карабін і забіў яшчэ аднаго ваўка. Потым, не маючы больш ні аднаго зарада, ён злажыў рукі накрыж і апусціў галаву на грудзі. Здавалася, ён аб нечым напружана думаў. Можа ён шукаў спосаб адагнаць гэтую шалёную зграю?

Глеварван не адважыўся запытаць у яго.

У гэты момант у саміх ваўкоў адбылося нейкае замяшанне. Потым яны разам павярнулі назад і некуды зніклі. Страшэннае выццё хутка растала ўдалечыні, і непарушная цішыня павісла над раўнінай.

— Ваўкі ўцяклі! — усклікнуў Роберт.

— Магчыма,— адказаў Гленарван, прыслухоўваючыся да заміраючага шуму.

Але Талькаў, зразумеўшы яго думку, адмоўна заківаў галавой. Ён ведаў, што драпежнікі не пакінуць відавочнай здабычы, пакуль дзень не прагоніць іх назад у цёмнае логава.

І Талькаў не памыліўся.

Вораг толькі змяніў тактыку.

Ён больш не спрабаваў узяць прыступам уваход у рамаду, але яго новая тактыка была куды больш небяспечнай для падарожнікаў. Агуары, адмовіўшыся ад спробы ўскочыць праз вароты, абараняемыя вогненным бар’ерам і стрэламі, абабеглі рамаду навакол і дружна напалі на загарадку з супроцьлеглага боку.

Абложаныя пачулі, як моцныя воўчыя кіпцюры ўядаюцца ў поўгнілое дрэва. Праз рассунутыя слупы загарадкі паказваліся ўжо лапы і вострыя морды. Перапалоханыя коні сарваліся з прывязі і бегалі па рамадзе.

Гленарван абняў Роберта, рашыў абараняць яго да апошняй хвіліны. Ён падумаў, ці не паспрабаваць шчасця ўцякаць, як раптам позірк яго спыніўся на Талькаву.

Патагонец, які толькі што мітусіўся па рамадзе, як дзікі звер, цяпер раптам пайшоў да свайго каня і пачаў старанна сядлаць яго. Здавалася, яго больш не цікавіў рык, і выццё ваўкоў, якія ўзмацніліся.

Гленарван з жахам назіраў за ім.

— Талькаў пакідае нас! — закрычаў ён, убачыўшы, што патагонец збіраецца сесці ў сядло.

— Ён? Ніколі! — адказаў Роберт.

І сапраўды, Талькаў хацеў выратаваць, а не пакінуць сваіх спадарожнікаў.

Таука была падрыхтавана. Яна кусала цуглі ад нецярплівасці. Яна скакала на месцы, і вочы яе паблісквалі як маланка. Цудоўны конь зразумеў замысел свайго гаспадара.

У тую хвіліну, калі Талькаў, палажыўшы руку на спіну, рыхтаваўся скочыць у сядло, Гленарван сударгава схапіў яго за руку.

— Ты пакідаеш нас? — запытаў ён, жэстам паказваючы на голую раўніну.

— Так, я еду,— адказаў індзеец.

І ён дадаў, па-іспанску:

— Таука — выдатны конь. Шпаркі. За Таукай пабягуць ваўкі.

— О, Талькаў! — закрычаў Гленарван.

— Шпарка, шпарка! — паўтарыў індзеец, у той час як Гленарван дрыжачым ад хвалявання голасам гаварыў Роберту:

— Чуеш, мой хлопчык, чуеш? Ён хоча афяраваць сябе дзеля нас. Ён хоча рынуцца ў пампасы і прыцягнуць ярасць ваўкоў да сябе, каб выратаваць нас!

— Ах, Талькаў! — усклікнуў Роберт.— Друг Талькаў,— ён працягнуў да Талькава рукі,— не пакідай нас!

— Мы не разлучымся з ім,— сказаў Гленарван.

Павярнуўшыся да індзейца, ён дадаў:

— Едзем разам.

І ён паказаў пальцам на двух перапалоханых коней, што прытуліліся да слупоў загарадкі.

— Не,— адказаў індзеец, зразумеўшы яго словы.— Не! Благія коні. Палахлівыя. Таука — выдатны конь.

— Яго праўда,— сказаў Гленарван.— Талькаў не пакіне цябе, Роберт. Ён паказаў мне мой абавязак. Паехаць павінен я! Ён застанецца ахоўваць цябе.— Схапіўшыся за аброць Таукі, ён дадаў, звяртаючыся да індзейца:

— Паеду я!

— Не,— спакойна адказаў індзеец.

— Кажу табе, што я паеду! — закрычаў Гленарван, вырываючы аброць з рук Талькава.— Ты павінен выратаваць хлопчыка. Я даручаю яго табе, Талькаў.

У сваім запале Гленарван блытаў англійскія словы з іспанскімі. Але якое гэта мела значэнне! У такія страшныя хвіліны жэсты гавораць больш, чым словы, і людзі разумеюць адзін аднаго з поўслова.

Аднак Талькаў не згаджаўся. Спрэчкі зацягваліся, а між тым з кожнай секундай небяспека павялічвалася. Гнілое дрэва загарадкі трашчала пад клыкамі і кіпцюрамі ваўкоў.

Ні Гленарван, ні Талькаў не паддаваліся адзін аднаму.

Індзеец адвёў Гленарвана к уваходу ў рамаду. На раўніне не было ніводнага ваўка. На сваёй вобразнай мове ён імкнуўся давесці яму, што нельга траціць ні адной секунды; што калі задуманае не ўдасца, дык таму, хто застанецца, пагражае большая небяспека, чым таму, хто паедзе, што ён адзін ведае, як лепш выкарыстаць для агульнага дабра цудоўную лёгкасць і шпаркасць Таукі.

Гленарван упарта спрачаўся і не слухаў ніякіх доказаў. Ён хацеў афяраваць сябе ва што-б та ні стала. Раптам нешта моцна штурхнула яго. Таука стаяла побач з ім, яна стала дыбка, потым адным махам пераскочыла праз вогненную перагародку і трупы ваўкоў і паімчалася ў цемру. Дзіцячы галасок закрычаў ім ужо здалёк:

— Бывайце!

Гленарван і Талькаў ледзь паспелі разгледзець маленькую фігурку. Яна моцна трымалася за грыву Таукі, якая знікала ў імгле.

— Роберт! Няшчасны! — закрычаў Гленарван.

Але гэтых слоў не пачуў нават індзеец з-за ўзнятага раптам дзікага выцця. Чырвоныя ваўкі кінуліся на захад па слядах каня і зніклі ў адзін момант.

Талькаў і Гленарван выбеглі за агарожу рамады. На раўніне зноў запанаваў спакой.

Узрушаны Гленарван бяссільна апусціўся на зямлю, ломячы сабе рукі ад роспачы. Ён паглядзеў на Талькава. Той ўсміхаўся са сваёй звычайнай спакойнасцю.

— Таука — добры конь. Хлопчык — храбры. Ён выратуецца,— сказаў ён.

— А калі Роберт зваліцца? — запытаў Гленарван.

— Ён не зваліцца.

Не гледзячы на запэўненні Талькава, небарака Гленарван не мог заснуць усю ноч. Ён і не думаў аб тым, якой небяспекі пазбавіўся сам, як толькі зніклі ваўкі. Некалькі разоў ён памыкаўся ісці шукаць Роберта, але індзеец не пускаў яго. Ён пераконваў яго, што іх коні не дагоняць Таукі, што яна апярэдзіла нават ваўкоў, што ў цемры наогул усялякія пошукі дарэмныя. Трэба дачакацца дня і тады ехаць па слядах Роберта.

У чатыры гадзіны папоўначы пачало віднець. Цмяная палоска на гарызонце загарэлася бледным святлом.

Празрыстая раса ўпала на раўніну, і высокая трава зашапацела ад дыхання досвітнага ветрыку.

Надышоў момант выхаду.

— Едзем! — сказаў індзеец.

Гленарван замест адказу адразу сеў у сядло Робертавага каня, аддаўшы Талькаву свайго. І абодва коннікі паімчаліся, як духу хапае, прама на захад.

На працягу гадзіны яны імчаліся, не стрымліваючы ходу, шукаючы Роберта вачыма і баючыся напаткаць яго скрываўлены труп.

Гленарван замучыў свайго каня шпорамі. Урэшце здалёку пачуліся стрэлы; стралялі праз пэўныя прамежкі часу, відавочна, падаючы сігнал.

— Гэта нашы сябры! — крыкнуў Гленарван.

Талькаў і ён яшчэ раз прышпорылі коней і за некалькі хвілін даехалі да атрада, пад камандай Паганеля.

Крык радасці вырваўся з грудзей Гленарвана: Роберт ехаў побач з вучоным, жывы, здаровы, вясёлы. Ён сядзеў на Тауцы, яна заіржала ад радасці, убачыўшы свайго гаспадара.

— Мой хлопчык, мой хлопчык! — прагаварыў Гленарван з невымоўнай пяшчотнасцю.

Ён і Роберт саскочылі на зямлю і моцна абняліся. Затым надышла чарга індзейца прыціснуць да грудзей мужнага сына капітана Гранта.

— Ён жывы, ён жывы! — паўтараў Гленарван, які ўсё яшчэ не апамятаўся ад шчасця.

— Так! — адказаў Роберт,— дзякуючы Тауцы.

Патагонец не чакаў гэтых слоў Роберта, каб падзякаваць свайму каню. Ён абнімаў Тауку за шыю, гаварыў з ёю, мілаваў яе, нібы ў жылах гордай жывёлы цякла чалавечая кроў. Звярнуўшыся раптам да Паганеля, патагонец сказаў, паказваючы на Роберта:

— Адважны!

І дадаў:

— Шпоры яго не дрыжэлі.

У індзейцаў гэты выраз служыць для вызначэння храбрасці.

Між тым Гленарван, абняўшы Роберта за плечы, пытаў у яго:

— Мой хлопчык, мой любы хлопчык, чаму ты не даў Талькаву ці мне паспрабаваць гэты апошні шанс выратаваць цябе?

— Сэр,— адказаў хлопчык дрыжачым голасам,— была мая чарга афяраваць сабой. Талькаў ужо выратаваў аднойчы мне жыццё, а вы выратуеце жыццё майго бацькі?

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАТЫ Аргентынскія раўніны

Пасля першых хвілін радасці Паганель, Аусцін, Вільсон і Мюльрэдзі, адным словам, усе прыбыўшыя апрача, можа, маёра Мак-Набса, адчулі, што яны аж паміраюць ад смагі. На шчасце, да Гуаміні было зусім недалёка. Атрад рушыў зноў у дарогу, і к сямі гадзінам раніцы пад’ехаў да рамады. Варта было толькі глянуць на трупы ваўкоў, што ляжалі перад уваходам у агарожу, каб уявіць сабе аб лютым нападу і мужнасці абароны.

Калі падарожнікі заспакоілі смагу, разведчыкі пачаставалі іх цудоўным снеданнем. Мяса нанду аказалася надзвычай смачнай стравай, таксама як і жаркое з броненосца.

— Гэта такая цудоўная страва,— заўважыў Паганель, уплятаючы броненосца,— што неабходна наесціся па горла!

І ён сапраўды наеўся па горла, але без якіх-бы-та ні было шкодных вынікаў, відавочна, дзякуючы ўплыву свежай вады Гуаміні, якая валодае, па думцы географа, уласцівасцямі садзейнічаць страваванню.

А дзесятай гадзіне раніцы Гленарван даў сігнал на ад’езд. Скураныя мяшкі напоўнілі вадой, і атрад рушыў у дарогу. Пасля адпачынку коні сталі вельмі спрытныя і амаль усю дарогу імчаліся наўскач.

Мясцовасць дзякуючы таму, што была блізка вада, стала крыху пладародней. На працягу 2 і 3 лістапада не здарылася нічога вартага ўвагі. Увечары 3 чысла падарожнікі зрабілі прывал у канцы пампасаў на мяжы правінцыі Буэнос-Айрэс. Яны выехалі з бухты Талькагуано 14 кастрычніка. Такім чынам за дваццаць два дні яны прайшлі чатырыста пяцьдзесят міль, ці дзве трэці дарогі.

Назаўтра раніцой яны пераехалі цераз умоўную лінію, якая аддзяляе аргентынскія раўніны ад пампасаў. Тут Талькаў спадзяваўся сустрэць кацыкаў, у палоне якіх, па думцы Гленарвана, знаходзіліся Гары Грант і два яго таварышы.

З чатырнаццаці правінцый, якія ўваходзяць у склад Аргентынскай рэспублікі, правінцыя Буэнос-Айрэс самая вялікая і больш густа заселеная. Яна мяжуе з тэрыторыяй паўднёвых індзейцаў. Глеба гэтай правінцыі незвычайна пладародная; клімат тут здаровы. Уся раўніна, заросшая хлябамі і кустамі, уяўляе сабой ідэальна гладкую паверхню. Яна цягнецца да самага падножжа Сера-Тандыль і С’ера-Тапальквем.

Ад’ехаўшы ад берагоў Гуаміні, падарожнікі з найвялікшым здавальненнем адзначылі, што тэмпература паветра стала зусім нармальнай. Сярэдняя дзённая тэмпература дзякуючы моцным і халаднаватым вятрам трымалася на ўзроўні 17° па Цэльсію. Людзі і жывёла, перанёсшы засуху і спёку, дыхалі цяпер на поўныя грудзі. Атрад ішоў уперад бадзёра і з энтузіязмам. Але, насуперакі запэўненням Талькава, падарожнікам гэтая мясцовасць здавалася зусім незаселенай ці, праўдзівей, абязлюдненай.

Часта на сваім шляху на ўсход яны сустракалі невялікія лагуны то з прэснай, то з саланаватай вадой. На берагах, пад лісцямі густога хмызняку, гулялі лёгкія каралькі, спявалі вясёлыя жаўранкі і тангары, якія падобны па яркасці пер’я на калібры гэтыя чароўныя птушкі вольна пераляталі з галінкі на галінку, не звяртаючы ўвагі на ваяўнічых шпакоў, якія паважна гулялі па беразе. На кустах гайдалася, нібы крэольскі гамак, гняздо анубісаў, а на беразе лагуны чарада пышных фламінго маршыравала цеснымі радамі, махаючы ў паветры сваімі крыллямі вогненнага колеру. Гнёзды фламінго, якія маюць форму абсечанага корпуса вышынёй у адзін фут, групаваліся тысячамі, утвараючы сапраўдныя маленькія гарады.

Фламінго абыякава пазіралі, што да іх падыходзяць падарожнікі, і зусім не палохаліся. Гэта вельмі засмучала вучонага-географа.

— Ці ведаеце, маёр,— сказаў ён,— мне даўно хацелася ўбачыць, як лятаюць фламінго.

— Цяпер буду ведаць,— адказаў маёр.

— І таму што цяпер самы зручны момант здзейсніць гэтае жаданне, я выкарыстаю яго,— прадаўжаў географ.

— Карыстайцеся, Паганель, карыстайцеся!

— Пойдзем са мной, маёр; ідзі і ты, Роберт. Мне патрэбны сведкі.

І Паганель, пусціўшы ўперад сваіх спадарожнікаў, разам з маёрам і Робертам накіраваўся да чарады чырвонакрылых.

Падышоўшы да іх зусім блізка, ён стрэліў у паветра, бо не хацеў дарэмна праліваць кроў фламінго. Уся чарада адразу паляцела, і Паганель меў магчымасць любавацца іх палётам.

— Ну, што,— запытаў ён у маёра, калі чарада знікла з позірку,— вы бачылі, як яны ляцелі?

— Бачыў,— адказаў Мак-Набс.— Трэба было быць сляпым, каб не бачыць гэтага.

— Ці не знаходзіце вы, што ў палёце яны падобныя на стрэлы ў пер’ях?

— Ніколькі.

— Ні кропелькі,— дадаў Роберт.

— Я ані не сумняваўся,— сказаў вучоны са здаволеным выглядам.— Гэта нятрапнае параўнанне фламінго ў палёце са стралой належыць не мне, а майму славутаму земляку Шатабрыяну, самаму ганарыстаму з усіх скромных людзей. Вось бачыш, Роберт, я заўсёды сцвярджаў, што параўнанне — гэта самая небяспечная рытарычная форма! Сцеражыся параўнанняў праз усё сваё жыццё і карыстайся імі толькі ў выпадках апошняй крайнасці!

— Значыцца, вы здаволены рэзультатам свайго вопыта? — запытаў маёр.

— Я ў захапленні.

— І я таксама. А цяпер давайце прышпорым коней, а то мы амаль на цэлую мілю адсталі ад сваіх спадарожнікаў.

Вярнуўшыся ў атрад, Паганель заспеў Гленарвана ў часе доўгай гутаркі з патагонцам. Той, здавалася, не разумеў яго. Талькаў часта прыпыняў свайго каня і азіраўся на бакі, і кожны раз на твары яго можна было бачыць здзіўленне. У часе адсутнасці прысяжнага перакладчыка Паганеля, Гленарван імкнуўся сам распытаць у індзейца. Убачыўшы ўрэшце географа, ён яшчэ здалёк крыкнуў яму:

— Паганель, ідзіце хутчэй сюды! Без вас я ніяк не магу пагаварыць з Талькавым!

Паганель пагаварыў з Талькавым і пасля звярнуўся да Гленарвана.

— Талькаў вельмі здзіўлены адной сапраўды дзіўнай з’явай,— сказаў ён.

— Якой?

— Той, што мы да гэтага часу не сустрэлі ні саміх індзейцаў, ні нават іх слядоў. Звычайна на раўніне заўсёды можна, сустрэць іх атрады, якія гоняць жывёлу, адабраную ў эстанцый, або ідуць к самым Кардыльерам, каб прадаць там вытканыя іх жанчынамі дываны, ці сплеценыя імі вуздэчкі.

— А чым Талькаў тлумачыць гэта?

— Нічым, ён толькі здзіўляецца.

— А якіх індзейцаў ён разлічваў сустрэць у гэтай частцы пампасаў?

— Якраз тых, у чыіх руках былі палонныя еўрапейцы: плямёны, якімі кіруюць кацыкі Кальфукура, Катрыель і Янхетруц.

— Што гэта за людзі?

— Гэта правадыры плямён, якія яшчэ гадоў трыццаць таму назад былі магутнымі і моцнымі. Пасля іх прагналі за горы, і з таго часу яны сталі мірнымі, у такой ступені, у якой індзейцы наогул могуць быць мірнымі. Яны вандруюць цяпер па пампасах таксама, як раней вандравалі па правінцыі Буэнос-Айрэс. Я і сам не менш за Талькава здзіўлены, што мы не сустракаем іх. Гэта звычайная арэна іх сальтэадорскіх подвігаў.

— Што-ж нам трэба рабіць у такім выпадку? — запытаў Гленарван.

— Зараз запытаю ў Талькава,— адказаў Паганель.

Пасля доўгай размовы з патагонцам ён зноў вярнуўся к Гленарвану.

— Вось думка Талькава,— сказаў ён,— і я цалкам далучаюся да яе. Мы павінны будзем ехаць на ўсход да форта Незалежнасці — гэта нам па дарозе. Там, калі мы нават нічога не даведаемся пра капітана Гранта, дык хоць даведаемся, дзе дзеліся ўсе індзейцы аргентынскіх раўнін.

— Ці далёка да форта Незалежнасці? — запытаў Гленарван.

— Не, ён знаходзіцца на С’ера-Тандыль, міль шэсцьдзесят адсюль.

— Калі-ж мы дойдзем да яго?

— Паслязаўтра.

Гленарвана растрывожыла такое становішча. Падумаць толькі: не сустрэць ні аднаго індзейца ў пампасах! Гэтага нельга было і чакаць. Звычайна іх тут вельмі шмат. Відавочна, здарылася якая-небудзь незвычайная падзея, калі ўсе яны нібы скрозь зямлю праваліліся. Але галоўная бяда была не ў гэтым, а ў тым, што знікнуўшыя ў невядомым напрамку індзейцы, пэўна, павялі з сабой і сваіх палонных. Дзе-ж цяпер шукаць Гары Гранта — на поўначы ці на поўдні?

Гэтае пытанне не давала спакою Гленарвану. Аднак іншага выйсця, як толькі паслухацца Талькава і ехаць к форту Незалежнасці, у падарожнікаў не было. Там хоць можна будзе даведацца пра разгадку гэтай дзіўнай з’явы.

Каля чатырох гадзін папаўдні на гарызонце паказаўся ўзгорак. У гэтай раўніннай мясцовасці яго можна палічыць за гару.

Гэта была С’ера-Тапальквем, і назаўтра падарожнікі начавалі каля гэтай гары.

Пераход цераз с'еру зрабілі на другі дзень без якіх-бы-та ні было здарэнняў. Гэтая гара не магла быць перашкодай для людзей, якія перайшлі цераз Кардыльеры. Яны мінулі яе, не сцішыўшы нават бегу сваіх коней.

Апоўдні яны праехалі каля форта Тапальквем, першага звяна ў ланцугу фартоў, што выстраіліся ўздоўж паўднёвай граніцы раўніны для абароны ад разбойніцкіх нападаў індзейцаў.

Як і раней, на вялікае здзіўленне Талькава, яны не сустрэлі і следу індзейцаў.

Урэшце апоўдні атрад заўважыў далёка ўперадзе маленькую групку індзейцаў, але яны ўцяклі неймаверна шпарка, як толькі ўбачылі падарожнікаў.

— Гаучо! — сказаў! Талькаў, называючы індзейцаў тым іменем, з-за якога ўжо аднойчы спрачаліся Паганель з маёрам.

— Ага, гаучо! — усклікнуў маёр.— Ну-с, Паганель, сёння паўночны вецер не дзьме. Што вы скажаце пра гэтых мірных земляробаў?

— Я скажу, што яны ствараюць уражанне сапраўдных бандытаў,— адказаў географ.

— А ад уражання да сапраўднасці...

— Толькі адзін крок, дарагі маёр.

Прызнанне Паганеля выклікала агульны выбух смеху, але вучонага гэта зусім не ўстрывожыла. Ён нават зрабіў цікавую заўвагу наконт гэтых індзейцаў.

— Я недзе чытаў,— сказаў ён,— што ў арабаў добрыя вочы і лютая складка рота. А вось у амерыканскіх дзікуноў мы маем якраз адваротнае: у іх нейкія асабліва злыя вочы.

Па загаду Талькава, атрад ехаў цяпер шчыльнымі радамі. Якая-б пустынная ні была гэта мясцовасць, трэба было быць гатовымі да ўсякіх нечаканасцей. Але перасцярогі аказаліся непатрэбнымі, і пад вечар падарожнікі без перашкод дабраліся да закінутай прасторнай тальдэрыі, дзе кацык Катрыель звычайна прызначаў збор сваіх падданых. Свежых слядоў у тальдэрыі не было, і патагонец парашыў, што яе даўно ўжо ніхто не наведваў.

Наступная раніца зноў застала падарожнікаў на раўніне.

Хутка паказаліся першыя эстанцыі, размешчаныя каля падножжа С’ера-Тандыль. Але Талькаў параіў не затрымлівацца, а ісці далей к форту Незалежнасці, дзе толькі і можна будзе атрымаць вычарпальныя весткі аб прычынах абязлюднення гэтай мясцовасці.

Зноў паказаліся дрэвы. Большасць з іх была пасаджана еўрапейцамі. Тут акліматызаваліся абрыкосавыя і персікавыя дрэвы, вярба, акацыя, таполі, якія раслі без ніякага догляду вельмі хутка і добра. Дрэвы большай часткай акружалі каралі — вялікія загародкі для жывёлы, дзе пасвіліся і адкармліваліся тысячамі быкі, каровы, бараны, коні. Уся гэтая жывёла была памечана кляймом свайго гаспадара, выпечаным на скуры. Вялікія злыя сабакі пільна вартавалі стада.

Трава, што расце на саланаватай глебе каля падножжа,—цудоўны корм для жывёлы, таму, для эстанцый звычайна выбіраюць саланчажовыя ўчасткі. Штат эстанцый звычайна невялікі і складаецца з загадчыка, яго памочніка і чатырох пеонаў на кожную тысячу галоў жывёлы.

Паблізу адной з эстанцый падарожнікі мелі магчымасць любавацца міражом, даволі частай з’явай у гэтай раўніне. Здалёк эстанцый здавалася вялікім востравам, а таполі і вярба нібы адсвечваліся ў празрыстай вадзе, якая адыходзіла назад па меры набліжэння падарожнікаў. Ілюзія была такая дасканалая, што цяжка было паверыць, каб так ашукаў зрок.

На працягу гэтага дня, 6 лістапада, падарожнікі праехалі паўз некалькі эстанцый, а таксама аднаго ці двух саладэро.— Саладэро — гэта бойня, дзе адгадованая на багатых лугах жывёла, ідзе пад нож мясніка. Тут-жа і соляць тушы. Гэтая непрыемная работа пачынаецца звычайна ў канцы вясны. Работнікі бойняў — саладэросы — тады ідуць у каралі па жывёлу; яны ловяць яе пры дапамозе ласо, якім валодаюць з вялікім майстэрствам, заводзяць у саладэро і там рэжуць, здымаюць скуру, патрошаць і соляць тушы. Але часта бывае, што бык не хоча добраахвотна ісці за мясніком. Тады апошні ператвараецца ў тарэадора, і, трэба сказаць, спраўляецца з гэтай небяспечнай справай з надзвычайнай смеласцю і... жорсткасцю.

Выгляд у гэтых бойняў жахлівы. Цяжка сабе ўявіць што-небудзь больш агіднае, чым ваколіцы саладэро. З гэтых засценкаў разам з пахам гнілі чутны роспачны рык забіваемай жывёлы, лютыя крыкі мяснікоў, яраснае выццё сабак. Вялізныя каршуны, якія адусюль злятаюцца ў такія дні к саладэро, кружацца над дваром і часта ледзь не проста з рукі мясніка рвуць яшчэ цёплыя, поўныя гарачай крыві потрахі жывёлы.

Але цяпер саладэро былі нямымі, спакойнымі і бязлюднымі: яшчэ не настаў час забою жывёлы.

Талькаў усяляк падганяў падарожнікаў. Ён хацеў абавязкова к вечару дайсці да форта Незалежнасці. Ад шпораў сваіх седакоў і следуючы прыкладу Таукі коні, не беглі, а ляцелі праз высокія пасевы. Па дарозе сустрэлі некалькі ферм, абгароджаных зубчастымі платамі і глыбокімі равамі для абароны ад нападу вандраўнікоў. У галоўным доме кожнай фермы абавязкова збудавана на даху тэраса, з вышыні якой жыхары фермы адстрэльваюцца ад разбойнікаў раўніны.

Тут Гленарван мог-бы атрымаць цікавыя для яго весткі, але ўсё-такі вярней было шукаць іх у вёсцы Тандыль. Таму падарожнікі праехалі міма ферм, не прыпыняючыся. Яны перайшлі ўброд Рыо-Гуэзое, і яшчэ праз некалькі міль — Рыо-Шапалеофу. Хутка коні ступілі на густую траву па схілу С’ера-Тандыль; не мінула і гадзіны, як яны пад’ехалі к першым дамам вёскі Тандыль, размешчанай на дне глыбокай вузкай цясніны, над якой узвышаліся зубчатыя сцены форта Незалежнасці.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЕРШЫ Форт Незалежнасці

С’ера-Тандыль узвышаецца на тысячу футаў над узроўнем мора. Гэты горны ланцуг утварыўся ў першабытныя часы, задоўга да з’яўлення арганічнага жыцця на зямлі.

С’ера-Тандыль утварае поўкруг з гнейсавых узгоркаў, якія зараслі густой травой. Акруга Тандыль, названая па горнаму ланцугу, займае ўсю паўднёвую частку правінцыі Буэнос-Айрэс. Паўночнай мяжой акругі служыць схіл гары, па якому цякуць шматлікія рэчкі.

Насельніцтва акругі складаецца прыблізна з чатырох тысяч чалавек. Адміністрацыйны цэнтр — вёска Тандыль — туліцца да падножжа паўночнага схілу гары, якога абараняе форт Незалежнасці. Вёска маляўніча размясцілася на берагах шумлівага ручая Шапалеофу. Заслугоўвае ўвагі тое, што ўсё насельніцтва гэтай вёскі складаецца з французскіх баскаў і італьянскіх каланістаў. І сапраўды, Францыя першай з усіх дзяржаў заахвоціла эміграцыю ў гэты паўднёвы куток басейна Ла-Платы. Форт Незалежнасці, задачай якога з’яўляецца абарона акругі ад нападу вандроўнікаў-індзейцаў, быў пабудаваны ў 1828 годзе французам Паршапам. У гэтай справе яму дапамог першакласны вучоны Алкід д’Орбін'і, лепшы знаўца і аўтар найбольш каштоўных прац па геаграфіі гэтай паўднёвай часткі паўднёваамерыканскага мацерыка.

Вёска Тандыль з’яўляецца даволі важным гандлёвым пунктам. Яна трымае сталую сувязь з Буэнос-Айрэсам на «галерах», вялікіх калёсах, у якія запрагаюць быкоў і едуць да сталіцы Аргентыны дванаццаць дзён. Вёска пасылае ў сталіцу жывую жывёлу з сваіх эстанцый, саленні з сваіх саладэро і арыгінальную прадукцыю індзейскіх саматужнікаў: баваўняныя тканіны, шарсцяныя вырабы, высокакаштоўныя пляценні са скуры і т. д. У Тандылі, апрача некалькіх жылых дамоў гарадскога тыпу, ёсць таксама школа і цэрквы.

Расказаўшы ўсё гэта сваім спадарожнікам, Паганель дадаў, што ў Тандылі безумоўна ўдасца сабраць усе весткі пра палонных еўрапейцаў.

— Апрача таго,— сказаў ён,— у форце Незалежнасці ёсць сталы гарнізон з нацыянальнага войска, які можа ў выпадку патрэбы вылучыць нам на дапамогу невялікі атрад.

Гленарван і яго спадарожнікі прыпыніліся ў «фондзе» — заезным дварэ, з выгляду даволі чыстым. Паставіўшы коней у канюшню, Гленарван, Паганель і маёр, на чале з Талькавым, пайшлі ў форт Незалежнасці.

Пасля нядоўгага пад’ёму па спаду с’еры яны падышлі да варот форта, якія, трэба сказаць, даволі безуважна ахоўваў вартавы-тубылец. Яны вольна ўвайшлі ў форт, што сведчыла ці аб вялікай бесклапотнасці камандавання яго, ці аб поўнай бяспечнасці.

На эспланадзе форта некалькі салдатаў займаліся практыкаваннямі. Самому старэйшаму, з іх было не больш дваццаці, самаму малодшаму — ледзь сем гадоў. Па праўдзе кажучы, гэта быў не атрад, а кампанія дзяцей, якія даволі добра фехтавалі. Іх «форма» складалася з адной паласатай рубашкі, падперазанай у таліі скураным раменем і надзетай проста на голае цела. Штаноў, бялізны, пінжака і ў паміне не было. Прынамсі, трэба сказаць, што гарачыня да пэўнай ступені апраўдвала нескладанасць гэтага ўбрання.

Паганель пахваліў урад, які не траціць дарэмна падатковых грошай на нікчэмную мішуру. Кожны з «салдат» быў узброены старадаўняй стрэльбай і шабляй. Шабля была занадта доўгая, а стрэльба занадта цяжкая для гэтых дзяцей. Ва ўсіх былі смуглыя твары, надта падобныя адзін да аднаго; капрал, які камандаваў навучаннем, таксама быў падобны на сваіх падначаленых. Пэўна, гэта былі (ды яно так і было) дванаццаць братоў, якіх навучаў ваеннаму майстэрству трынаццаты.

Паганеля гэта не здзівіла. Ён памятаў аргентынскую статыстыку нараджэнняў і ведаў, што ў сярэднім на сям’ю прыпадае тут дзевяць дзяцей.

Але яго здзівіла тое, што салдаты навучаліся па французскай сістэме і што капрал падаваў каманду на французскай мове.

— Вось гэта нечакана! — усклікнуў ён.

Аднак Гленарван прышоў у форт Незалежнасці не для таго, каб дзівавацца з хлапцоў, якія навучаліся ваеннаму майстэрству, і яшчэ меней для таго, каб распытвацца пра іх нацыянальнасць і паходжанне. Таму ён не даў Паганелю магчымасці далей здзіўляцца і папрасіў яго выклікаць начальніка гарнізона. Вучоны географ паслухаўся, і адзін з маленькіх салдат адразу пабег к невысокаму доміку на эспланадзе, напэўна казарме.

Праз некалькі хвілін вышаў сам начальнік. Гэта быў чалавек гадоў пяцідзесяці, яшчэ моцны, з ваеннай выпраўкай, густымі вусамі, круглымі шчокамі, пасівелымі валасамі і позіркам поўным усведамлення ўласнай велічнасці — такім прынамсі ён здаўся нашым падарожнікам праз густыя клубы дыму, што вырываліся з яго люлькі-насагрэйкі. Яго хада нагадвала Паганелю хаду старых французскіх унтэр-афіцэраў.

Талькаў пазнаёміў начальніка гарнізона з Гленарванам і яго спадарожнікамі. У той час, як ён гаварыў, начальнік уважліва ўглядаўся ў Паганеля. Вучоны нават адчуваў сябе неяк няёмка ад гэтага пільнага позірку і хацеў ужо запытаць у начальніка, чаму ён абавязан такой уважлівасцю, як той нахабна схапіў яго руку і весела запытаў на роднай мове географа:

— Вы француз?

— Так,—адказаў Паганель.

— Шчаслівы! Вельмі рад! Я таксама француз! — паўтарыў начальнік, моцна паціскаючы руку небаракі-вучонага.

— Гэта ваш сябра? — запытаў маёр у Паганеля.

— Вядома, чорт пабяры,— адказаў той з гонарам,— хіба вы не ведаеце, што ў мяне ёсць сябры ва ўсіх пяці частках свету!

І ледзьве вызваліўшы сваю руку з жывых абцугоў, Паганель жвава загаварыў з волатам-начальнікам. Гленарван ахвотна накіраваў-бы гутарку на патрэбную для яго тэму, але не тут-та было! Стары салдат расказваў сваю гісторыю і, відавочна, не думаў спыняцца на поўдарозе. Гэты чалавек даўно пакінуў Францыю, ён адвыкнуў ад роднай мовы, забыў калі не словы, дык звароты мовы, і гаварыў, прыкладна, як негр з французскай калоніі. Рана ці позна, але падарожнікі ўрэшце даведаліся, што начальнік форта Незалежнасці быў некалі сержантам французскай арміі і спадарожнікам Паршапа.

З часу заснавання форта, гэта значыць з 1828 года, ён не пакідаў яго, і ў сучасны момант аргентынскі ўрад прызначыў яго камендантам форта. Ён быў баскам па паходжанню, і звалі яго Мануэль Іфарагер. Пасля года жыцця ў Аргентыне сержант Мануэль прыняў аргентынскае падданства, пайшоў служыць у армію і жаніўся на індзейцы. Хутка жонка ўзнагародзіла яго блізнюкамі-хлопчыкамі, ды інакш і быць не магло—годная жонка сержанта не дазволіла-б сабе нараджаць дзяўчынак. Мануэль не прызнаваў іншай прафесіі, апрача ваеннай, і спадзяваўся з цягам часу прэзентаваць аргентынскай рэспубліцы цэлы ўзвод салдатаў.

— Бачылі?—сказаў ён.— Надзвычайныя! Добрыя салдаты! Хозэ, Хуан, Мікеле, Пепе. Пепе сем гадоў! Ужо ўмее страляць!

Пепе, пачуўшы, што гавораць пра яго, стукнуў босымі пяткамі і фарсіста ўзяў стрэльбу на караул.

— Далёка пойдзе! — дадаў начальнік.— У адзін прыгожы дзень — палкоўнік, а можа — генерал!

Сержант Мануэль быў у такім захапленні, што ў падарожнікаў нехапала духу спрачацца з ім ні пра перавагі прафесіі ваеннага, ні пра бліскучую будучыню яго ваяўнічай сям'і.

На ўсю гэтую працэдуру, на вялікае здзіўленне Талькава, патрацілі добрых чвэрць гадзіны. Індзеец не мог зразумець, як гэта столькі слоў адразу выходзіць з аднаго рота. Ніхто не перапыняў начальніка. Але так як кожны сержант, у тым ліку і французскі, рана ці позна павінен змоўкнуць, Мануэль урэшце перастаў балбатаць. Аднак раней ён зацягнуў падарожнікаў у свой дом і пазнаёміў з мадам Іфарагер, якая зрабіла на ўсіх вельмі прыемнае ўражанне.

Толькі пасля таго як госці выканалі ўсе яго жаданні, сержант запытаў, чым ён абавязан, што яны яго наведалі. Трэба было скарыстоўваць момант і пачаць растлумачэнні. Паганель расказаў старому пра падарожжа праз пампасы і закончыў сваё апавяданне пытаннем, чаму індзейцы пакінулі краіну.

— Так... Нікога...— адказаў сержант, паціскаючы плячыма.— Нікога... Мы сядзім, склаўшы рукі... Без справы!

Географ пераклаў гэты адказ Талькаву, які паківаў галавой. Талькаў, як відаць, забыўся або не ведаў, што грамадзянская вайна, якая выклікала пазней умяшанне Бразіліі, падзяліла рэспубліку на два лагеры. Індзейцы маглі толькі выйграць ад гэтай нязгоды.

Сержант зусім правільна вытлумачыў прычыну абязлюднення пампасаў. Усе індзейскія плямёны так ці інакш прымалі ўдзел у грамадзянскай вайне на паўночнааргентынскай тэрыторыі.

Але гэтая абставіна разбурала ўсе планы і разлікі Гленарвана. Сапраўды, калі Гары Грант быў у палоне ў кацыкаў, дык яны пагналі яго з сабой к паўночным граніцам пампасаў. Дзе і як яго шукаць у такім вьшадку? Ці варта пачынаць небяспечнае падарожжа ў паўночную частку пампасаў з нікчэмнымі шансамі на добры канец яго?

Гэтае адказнае рашэнне трэба было грунтоўна прадумаць.

Між тым сержант павінен быў адказаць падарожнікам яшчэ на адно важнае пытанне. Калі ўсе змоўклі, толькі што пачуўшы прыкрыя весткі, маёр запытаў, ці не чуў сержант пра еўрапейцаў, што трапілі ў палон к індзейскім кацыкам.

Мануэль задумаўся, напэўна, успамінаючы.

— Так,— сказаў ён, урэшце.

— Ага! — усклікнуў Гленарван, павесялеўшы.

Паганель, Мак-Набс, Роберт абступілі сержанта.

— Кажыце, кажыце! — хорам прасілі яны.

— Некалькі гадоў таму назад,— адказаў Мануэль,—так... так... памятаю... Палонныя-еўрапейцы... ніколі не бачыў іх...

— Вы кажаце — некалькі гадоў таму назад? — перапыніў яго Гленарван.— Вы, напэўна, памыляецеся! Крушэнне з «Брытаніяй» адбылося ў 1862 годзе, у чэрвені... Значыцца, з таго часу прайшло не больш двух год.

— О, не, больш!

— Не можа быць! — усклікнуў Паганель.

— Праўда, праўда! Калі нарадзіўся Пепе... Два чалавекі...

— Не, тры,— сказаў Гленарван.

— Два,— упэўнена паўтарыў сержант.

— Два? — здзіўлена паўтарыў Гленарван.— Два англічаніны?

— Ды не,— адказаў сержант.— Хто кажа — англічаніны? Я кажу... адзін француз, адзін італьянец...

— Вы кажаце пра італьянца, забітага паюхамі? — крыкнуў Паганель.

— Так... Потым я даведаўся... француз выратаваўся...

— Выратаваўся! — крыкнуў Роберт, не зводзячы позірку з сержантавых губ, быццам жыццё яго залежала ад слоў таго.

— Так, выратаваўся з палону! — адказаў Мануэль.

Усе паглядзелі на вучонага, які ў роспачы стукаў сябе кулаком па ілбу.

— Ах, я разумею. Цяпер усё ясна! Усё растлумачана цяпер!

— А вось я нічога не разумею,— злосна сказаў Гленарван.

— І я таксама,— сказаў маёр.

— Сябры мае,— адказаў Паганель, беручы за руку Роберта,—мы павінны змірыцца з цяжкім расчараваннем... Мы пайшлі па няправільнаму шляху! Палонны, якога мы сабіраліся ратаваць,— не капітан Грант, а адзін з маіх землякоў. Яго спадарожнік, італьянец Марко Вазело, быў забіты поюхамі, а самому яму ўдалося ўцячы з палону і шчасліва вярнуцца ў Францыю. Думаючы, што мы ідзем па следу Гары Гранта, мы сапраўды ішлі па следу Гінара[43]. Глыбокае маўчанне сустрэла гэтыя словы географа. Памылка была відавочнай. Нацыянальнасць палоннага, пагібель яго таварыша, яго ўцёкі з палону — усе падрабязнасці, якія расказаў сержант,— усё гэта сцвярджала, што атрад Гленарвана ішоў па няправільнаму следу.

Гленарван разгублена зірнуў на Паганеля.

Той загаварыў:

— Ці не чулі вы пра трох палонных англічан?—запытаў ён у сержанта.

— Ніколі,— адказаў Мануэль.— У Тандылі ведалі-б.... Я ведаў-бы... Не, гэтага не было!

Пасля гэтага катэгарычнага адказу Гленарвану і яго спадарожнікам больш не было чаго рабіць у форце Незалежнасці. Падзякаваўшы сержанту за весткі і паціснуўшы яму на развітанне руку, яны пайшлі.

Гленарван быў у роспачы, Роберт ішоў побач з ім моўчкі, глытаючы слёзы, і Гленарван не мог усцешыць яго ні адным словам. Паганель махаў рукамі, размаўляў сам з сабой. Маёр ішоў сцяўшы губы. Што да Талькава, дык яго самалюбства індзейца цярпела ад таго, што ён пайшоў па няпэўнаму следу. Аднак нікому не прышло ў галаву папракнуць яго за памылку. У такім настроі ўсе вярнуліся ў гасцініцу.

Вячэра была невясёлай. Зразумела, ні адзін з гэтых мужных людзей не шкадаваў аб перажытых нягодах стомленасці, небяспеках. Але кожны з іх балюча перажываў раптоўнае крушэнне ўсіх надзей. Сапраўды, ці можна было спадзявацца знайсці капітана Гранта на палосцы зямлі між Тандылем і акіянам? Вядома, не! Сержант Мануэль безумоўна ведаў-бы, што нейкі еўрапеец знаходзіцца ў палоне ў вандруючых там плямён. Пра такую падзею не маглі не ведаць тубыльцы, якія ажыўлена гандлявалі з Тандылем і Карменам, каля вусця Рыо-Негро, а значыцца, і сержант ведаў-бы пра такую справу. Заставалася толькі адно: доўга не чакаючы, вярнуцца на борт «Дункана», які павінен быў чакаць каля мыса Медано.

Паганель зноў папрасіў у Гленарвана дакумент, знаходка якога прымусіла распачаць гэтую бескарысную экспедыцыю.

Ён чытаў і перачытваў яго з незахаванай злосцю, імкнучыся вырваць захованую ў ім тайну.

— І ўсё-ж гэты дакумент ясней яснага,— паўтарыў Гленарван.

— Там чорным па беламу сказана ўсё пра крушэнне «Брытаніі» і пра палон капітана Гранта...

— Тысяча чарцей! — усклікнуў географ,— стукаючы кулаком па стале.— Калі Гары Гранта не аказалася ў пампасах, значыцца яго і не было ў Амерыцы. Дзе ён — на гэта павінен адказаць дакумент. І ён адкажа, запэўняю вас, што адкажа, ці я не буду ўжо Жакам Паганелем.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ДРУГІ Паводка

Форт Незалежнасці знаходзіцца за сто пяцьдзесят міль ад берагу Атлантычнага акіяна. Калі не будзе ніякай непрадбачанай затрымкі, Гленарван і яго спадарожнікі дойдуць да месца сустрэчы з «Дунканам» менш чым за чатыры дні. Але Гленарван ніяк не мог пагадзіцца з думкай, што яны варочаюцца на борт без капітана Гранта пасля такога нядобрага канца экспедыцыі. Таму ён так і марудзіў даваць загад аб выхадзе ў дарогу. Тады маёр узяў на сябе ініцыятыву: ён загадаў асядлаць коней, папоўніў запасы ежы і распытаў пра дарогу. Дзякуючы яго старанням маленькі атрад назаўтра ў восем гадзін раніцы ўжо ехаў на ўсход па травяністаму схілу С’ера-Тандыль.

Гленарван, едучы побач з Робертам, маўчаў. Яго энергічная і моцная натура не дазваляла яму пагадзіцца з няўдачай і злажыць зброю. Сэрца яго ўзмоцнена білася, галава гарэла.

Паганель, раздражнены правалам экспедыцыі, на ўсе лады перастаўляў словы дакументаў, каб здабыць з іх новае ўказанне. Маўклівы, як заўсёды, Талькаў, кінуўшы павады на шыю Таукі, дазволіў ёй ісці як сама хоча. Толькі маёр, як чалавек, які не ведаў у жыцці расчараванняў і слепа верыў, што «ўсё ўстановіцца», не падаў духам. Том Аусцін і абодва матросы былі вельмі засмучаныя і шчыра спачувалі Гленарвану.

Калі баязлівы трус перабег дарогу перад іх коньмі, шатландцы, якія верылі ў забабоны, пераглянуліся.

— Дрэнная прымета! — сказаў Вільсон.

— Так, у горнай Шатландыі,— адказаў Мюльрэдзі.

— Што дрэнна ў Шатландыі, тое блага і тут,— навучальна сказаў Вільсон.

Каля поўдня падарожнікі спусціліся з гары і апынуліся на ўзгаркаватай раўніне, што цягнецца аж да самага мора.

На кожным кроку яны сустракалі рэчкі і ручаі, якія абваднялі гэтую надзвычай ўраджайную зямлю. Паверхня зямлі паступова рабілася роўнай, як акіян пасля буры. Апошнія ўзгоркі заставаліся ззаду, і аднастайная прэрыя, заросшая травой, раскінулася ва ўсе бакі.

Увесь апошні час было надзвычай добрае надвор’е, але сёння неба нешта пацямнела. Безліч вадзянай пары, што сабралася за апошнія гарачыя дні, узнялася пад небам густымі хмарамі, якія пагражалі навальніцай. Суседства Атлантычнага акіяна і яго заходнія вятры яшчэ больш рабілі вільготнай атмасферу. Гэта было відаць па незвычайнай нават у гэтай пладароднай краіне вышыні травы, па цёмнай зеляніне пашы.

Аднак у гэты дзень з нізка звіслых хмар не пайшоў дождж. Увечары коні, лёгка прайшоўшы за дзень сорак міль, спыніліся на беразе глыбокага канала — вялікай прыроднай сажалкі. Вакол не было ні аднаго дрэўца. Панчо замянілі падарожнікам палаткі і коўдры, і ўсе заснулі пад зацягнутым нізка звіслымі чорнымі хмарамі пагрозлівым небам.

Назаўтра, пры агульным паніжэнні раўніны, стала сустракацца ўсё больш і больш падглебавай вады. Вада выпірала наверх з усіх шчылін зямлі. Хутка па дарозе пачалі сустракацца шырокія прыродныя сажалкі, адны ўжо глыбокія, другія яшчэ толькі пачыналі фармавацца.

Пакуль падарожнікі сутыкаліся толькі з відочнымі водазборамі і даволі выразнымі граніцамі, усё было ў парадку. Але стала горш, калі на кожным кроку пачалі сустракацца «пентаны» — заросшыя цінай і травой вадзяныя ямы, якіх нават зблізку нельга адрозніць ад навакольнай раўніны. Небяспека тут была відавочнай толькі тады, калі позна ўжо было адхіліць яе.

Гэтыя пасткі ўжо загубілі не адно жывое стварэнне.

Роберт, апярэдзіўшы атрад на поўмілі, вярнуўся назад і крыкнуў:

— Пане Паганель! Пане Паганель! Там цэлы лес з рагоў!

— Што такое? — перапытаў вучоны.— Ты ўбачыў там цэлы лес з рагоў?

— Так, так! Самае малое—гай.

— Гай? Ты трызніш, дзіця маё! — адказаў Паганель, паціскаючы плячыма.

— Ды не, запэўняю вас, што я кажу праўду! Вы самі хутка ўпэўніцеся ў гэтым! Вось незвычайная краіна! Тут сеюць рогі, і яны ўзыходзяць, як пшаніца! Я хацеў-бы мець такое насенне!

— Хлопчык, здаецца, не жартуе,— сказаў маёр.

— Ей-права, пане Мак-Набс, я кажу праўду. Вы самі ўбачыце!

Роберт сапраўды не жартаваў. Хутка падарожнікі ўз’ехалі на вялікае, як вокам згледзець, поле, закіданае правільнымі радамі рагоў. Гэта быў сапраўдны зараснік з рагоў.

— Бачыце! — радасна ўсклікнуў Роберт.

— Вось дык так! — працадзіў здзіўлены Паганель і звярнуўся да індзейца за тлумачэннямі.

— Рогі вылазяць на паверхню, а быкі застаюцца ў зямлі,— сказаў Талькаў.

— Як? Цэлае стада загрузла ў гэтай гразі? — закрычаў Паганель.

Патагонец пераканаўча кіўнуў галавой.

Сапраўды, тысячы быкоў, якія цесна стоўпіліся ў кучу, знайшлі смерць у гэтай вялікай пастцы. Такія здарэнні бываюць часам у аргентынскіх раўнінах, і для патагонца гэта было зусім натуральна. Гэтыя бычыя могілкі для Талькава былі толькі папярэджаннем аб неабходнасці рушыць наперад з найвялікшай асцярожнасцю.

Падарожнікі бокам аб’ехалі гэтую гіганцкую гекатомбу[44], ў якой задавальняўся-б самы кравяжэрны з багоў старажытнасці, і хутка пакінулі яе далёка ззаду.

Талькаў не без трывогі ўвесь час разглядаў глебу. Часта ён спыняў Тауку і ўзнімаўся на страмёнах. Дзякуючы яго высокаму росту перад ім рассцілаўся шырокі кругавід. Але нічога асаблівага не знаходзіла яго вока і, апусціўшыся ў сядло, ён зноў ехаў далей. Аднак, праехаўшы некалькі метраў, ён зноў прыпыняўся ці раптоўна ад’язджаў убок, рабіў круг у некалькі міль то к поўдню, то к поўначы і варочаўся на сваё месца наперадзе атрада, нікому нічога не гаворачы пра сваю асцярогу. Так паўтаралася шмат разоў. Загадкавыя паводзіны Талькава зацікавілі Паганеля і занепакоілі Гленарвана. Ён прапанаваў вучонаму распытаць патагонца; Паганель ахвотна падпарадкаваўся гэтаму распараджэнню начальніка экспедыцыі.

Талькаў адказаў географу, што яго вельмі здзіўляе збытак вільгаці ў глебе. Ніколі яшчэ за ўвесь час яго работы ў якасці правадніка яму не здаралася бачыць тут такой дрыгвы. Нават у сезон дажджоў ён не наглядаў такой сырасці.

— А па вашаму, адчаго гэта бывае?

— Не ведаю,— адказаў індзеец.— Каб я ведаў...

— Ці здараецца, што горныя рэчкі выходзяць з берагоў?

— Бывае.

— Можа, і зараз здарылася гэта?

— Магчыма,— адказаў Талькаў.

Паганелю давялося задавальняцца гэтым двузначным адказам. Ён расказаў Гленарвану змест сваёй гутаркі.

— Што раіць рабіць Талькаў? — запытаў той.

Паганель пераклаў пытанне патагонцу.

— Хутка ехаць уперад! — адказаў Талькаў.

Гэта лягчэй было параіць, чым выканаць. Коні страшэнна стамляліся, ступаючы па дрыгвянай глебе, якая зыбалася пад нагамі. Раўніна ўсё яшчэ паніжалася, утвараючы вялікую лагчыну, у якой павінна была збірацца дажджавая вада. Падарожнікам, якія ехалі цяпер па самай нізіне лагчыны, трэба было спяшацца выбрацца на больш высокае месца, таму што ад першых патокаў ліўню гэтая лагчына павінна была быць залітай і пагражала ператварыцца ў сапраўднае возера.

Яны прышпорылі коней. Але, відаць, прыродзе мала было тых вадзяных луж, па якіх шлёпалі коні: каля двух гадзін папаўдні раскрылася нябеснае бяздонне, і патокі трапічнага ліўню хлынулі на раўніну. Нічога другога не заставалася рабіць, як толькі запасціся філасофскім спакоем: не было ніякай магчымасці схавацца ад гэтага патопу. Па панчо ручаямі сцякала вада. Вада сцякала з капелюшоў, як з водасцёчных труб; махры панчо — «рэкадо» — здавалася складзенай з тоненькіх вадзяных цурочкаў. Запырсканыя гразёю, што вырывалася з-пад капытоў коней пры кожным кроку, падарожнікі ехалі шагам пад двайным ліўнем — які падаў з неба і ўзлятаў пырскамі з зямлі.

Прамоклыя да ніткі, адубянелыя, стомленыя, дабраліся яны ўвечары да закінутага ранчо. Трэба было быць ужо вельмі змучаным, каб згадзіцца прызнаць гэтае ранчо выгодным прыстанішчам. Але ў Гленарвана і яго спадарожнікаў не было выбару. Яны з радасцю забраліся ў гэтую несамавітую хаціну, на якую-б з агідай пазіраў любы жыхар пампасаў. Яны ледзьве распалілі ў ачагу агонь, ад якога было больш дыму, чым цяпла. Лівень бушаваў знадворку, і праз гнілую салому страхі маленькімі цурочкамі сцякала ў сярэдзіну хаціны вада. Калі агонь у ачагу не патух разоў з дваццаць, дык толькі таму, што дваццаць разоў Вільсон і Мюльрэдзі гераічна змагаліся з наступам патокаў.

Вячэралі ў сумоце. Падарожнікі елі без усякага апетыту, і толькі адзін маёр з’еў усю сваю порцыю. Спакойны Мак-Набс не звяртаў увагі на такую дробязь, як дождж у пакоі. Паганель, як сапраўдны француз, спрабаваў жартаваць, але нікога не рассмяшыў.

— Відавочна, мае жарты таксама падмоклі,— сказаў ён урэшце,— ні адзін не дасягае мэты.

Адзінае, што заставалася зрабіць у гэтых умовах,— гэта паспрабаваць заснуць. Усе хацелі забыцца ў сне на стому і смутак. Але ноч выпала благая: сцены ранчо рыпелі так, што здавалася вось-вось яны абваляцца; яны ходарам хадзілі пры кожным подыху ветра. Няшчасныя коні, прывязаныя да агарожы, жаласна іржалі пад буйнымі патокамі дажджу. Дый гаспадарам іх не лепш было пад дзіравай страхой хаціны. Аднак урэшце сон перамог. Першым заснуў Роберт, схіліўшы галаву на плячо Гленарвана, а за ім і ўсе астатнія.

Ноччу не было ніякіх здарэнняў. Прачнуліся ўсе ад моцнага іржання Таукі, якая стукала капытом у дашчаныя сцены хаціны. Здавалася, разумны конь падаваў сігнал да выхаду. Падарожнікі былі вельмі многім абавязаны ёй, і таму паслухаліся яе прызыву. Яны крануліся ў дарогу. Дождж крыху суняўся, але вільготная глеба не ўвабрала ў сябе за ноч усёй вады, і на паверхні яе былі лужы, балоты, сажалкі і цэлыя азёры, утвараючыя глыбокія «банадо». Зірнуўшы на карту, Паганель сказаў, што, мабыць, Рыо-Грандэ і Рыо-Віварота, якія звычайна ўбіраюць у сябе ўсю ваду з гэтай раўніны, вышлі з берагоў і зліліся ў адно рэчышча, шырынёю ў многа міль.

Паводка магла пачацца ў любую хвіліну, і не было дзе шукаць прыстанішча ад яе. Уся надзея на выратаванне была цяпер у моцных нагах коней. На ўсёй прасторы, як мог ахапіць позірк, не было ні аднаго ўзгорачка, і разводдзе, калі толькі яно будзе, бесперашкодна ахопіць усю раўніну.

Падарожнікі пусцілі сваіх коней галопам, шпорамі падтрымліваючы іх порсткасць. Таука як і раней была наперадзе атрада і пераплывала сустрэчныя канавы так лёгка, як быццам-бы вада была яе роднай стыхіяй.

Каля дзесяці гадзін раніцы Таука пачала выяўляць прыметы непакою. Яна часта пазірала на поўдзень, на неабсяжную плоскую раўніну і гучна і працяжна іржала; яна станавілася дыбка, храпла і прагна ўдыхала вецер з поўдня. Талькаў, хаця і моцна сядзеў у сядле, усё-ж ледзь стрымліваў Тауку. Пена ў роце афарбоўвалася крывёй ад моцнага нацягнутага повада, але пародзісты конь не здаваўся. Талькаў адчуваў, што каб ён паслабіў павады, Таука паімчалася-б на поўнач з неймавернай хуткасцю.

— Што з Таукай? — запытаў Паганель.— Ці не смокчуць яе п’яўкі?

— Не,— адказаў Талькаў.

— Дык можа яна ўчула якую-небудзь небяспеку?

— Так, яна ўчула небяспеку.

— Якую?

— Не ведаю.

Калі вока яшчэ не бачыла небяспекі, якую падлавіла Таука, дык вуха ўжо чула яе набліжэнне. Сапраўды, глухі шум, падобны да шуму прыліву, чуўся аднекуль здалёк, з поўдня. Парывы вільготнага паўднёвага ветру неслі з сабой вадзяны пыл. Птушкі, ратуючыся ад няведамай небяспекі, стралой ляцелі ў адным напрамку. Коні, ідучы па калена ў вадзе, адчулі, што вада пачала цячы. Хутка за поўмілі на поўдзень пачулася рыканне, роў, іржанне, і паказалася вялікае стада перапалоханых жывёл, якія беглі надзвычай шпарка, збіваючы з ног адно аднаго і топчучы паваленых. Праз слупы вадзяных пырскаў, узнятых імі, ледзь можна было разгледзець асобных жывёл. Сотні самых вялікіх кітоў не маглі-б так скаламуціць акіян, як гэтае стада скаламуціла ваду на раўніне.

— Anda! Anda![45]— грымнуў голасам Талькаў.

— Што гэта такое? — запытаў Паганель.

— Паводка! Паводка! — адказаў патагонец, прышпорваючы Тауку і паварачваючы яе на поўнач.

— Паводка! — крыкнуў Паганель сваім таварышам.

І ўсе, павярнуўшы коней, колькі сілы хапала паімчаліся ўслед за Таукай.

І своечасова. Сапраўды, за пяць міль на поўдзень на раўніну рушыла вялікая хваля, ператвараючы яе ў бурлівае мора. Трава знікла, нібы яе скасілі. Вырваныя з карэннем кусты круціліся ў віры. Пеністыя бурлівыя хвалі рушылі ўперад з сакрушальнай сілай. Напэўна, вада прарвала перамычку між галоўнымі вадзянымі артэрыямі пампаса, і рэкі Рыо-Каларадо і Рыо-Негро зліліся ў адну.

Заўважаная Талькавам хваля кацілася шпарка, як прызавы скакун. Падарожнікі ўцякалі ад яе, нібы хмара, якую гнаў вецер. Але дарэмна яны ліхаманкава шукалі вачыма хоць які-небудзь прытулак. Неба і вада злучаліся на гарызонце. Да смерці перапалоханыя коні імчаліся нястрымным галопам, і падарожнікам цяжка было ўтрымацца ў сёдлах.

Гленарван часта азіраўся назад.

«Вада даганяе нас», думаў ён.

— Anda! Anda![45]— крыкнуў Талькаў.

І зноў шпоры ўпіваліся ў бакі гаротнай жывёлы, з якой і бёз таго сцякалі цурочкі крыві. Коні спатыкаліся, ступаючы ў яміны, заблытваліся ў нябачнай цяпер высокай траве, падалі. Іх ставілі на ногі. Яны зноў падалі. Іх зноў падымалі. Вада ўвесь час прыбывала. Лёгкія хвалі прадракалі ўжо хуткі напад гэтага гіганцкага вала, пеністая верхавіна якога была відаць за дзве мілі.

Гэтыя шалёныя ўцёкі ад самай страшнай з стыхій прадаўжаліся каля чвэрці гадзіны. Уцекачы не маглі сказаць нават прыблізна, колькі яны прайшлі з моманту з'яўлення хвалі; аднак, калі меркаваць па тым, як шпарка беглі коні, дык адлегласць павінна быць даволі значнай. Але цяпер коні выбіваліся з апошніх сіл і па грудзі ў вадзе яны ледзь перастаўлялі ногі. Гленарван, Аусцін, Паганель — усе лічылі, што яны загінуць ад страшнай смерці. Коні ўжо ледзь даставалі нагамі дна, а шасці футаў вады над раўнінай дастаткова было, каб утапіўся самы высокі чалавек. Пяро адмаўляецца апісаць жах гэтых васьмі чалавек, якіх захваціла раптоўна паводка. Яны адчувалі, што не могуць змагацца са стыхіяй. Выратаванне не залежала ад іх...

Мінула яшчэ пяць хвілін, і коні паплылі. Шпаркая плынь гнала іх наперад з хуткасцю дваццаці міль у гадзіну.

Здавалася ўжо, што ўсякая надзея на выратаванне знікла, як раптам пачуўся спакойны голас маёра:

— Дрэва! — сказаў ён.

— Дрэва? — закрычаў Гленарван.

— Там, там!—падхапіў Талькаў і пальцам паказаў на поўнач, дзе сажняў за восемсот самотна ўзвышалася над вадою вялізнае дрэва.

Падарожнікаў не трэба было падганяць. Усе разумелі, што неабходна ва што-б-та ні стала дабрацца да гэтага дрэва, якое так нечакана і ўдачліва з’явілася перад імі. Знясіленыя коні не маглі даплысці да яго, але людзей можна было выратаваць — паток імчаў іх проста на дрэва.

У гэтую хвіліну конь Тома Аусціна адрывіста заіржаў і знік пад вадой. Яго сядак вызваліў ногі з страмён і паплыў.

— Чапляйцеся за маё сядло! — крыкнуў яму Гленарван.

— Дзякую, сэр,— адказаў марак,— я і так даплыву.

— Як твой конь, Роберт? — запытаў Гленарван у хлопчыка.

— Плыве, як рыбка!

— Увага! — крыкнуў на ўсю сілу сваіх лёгкіх маёр.

Але не паспеў ён скончыць, як вал нагнаў падарожнікаў. Вялікая маса вады вышынёй у сорак футаў наляцела на іх з неймаверным шумам. Людзі і коні зніклі ў пеністым віры. Маса вады, вагой у шмат мільёнаў тон, праглынула іх.

Калі хваля пранеслася далей, уцекачы ўсплылі на паверхню і наспех зрабілі пераклічку. Усе людзі былі ў наяўнасці, а з коней уцалела толькі адна Таука: астатнія затанулі.

— Смялей, смялей! — крычаў Гленарван, трымаючы адной рукой Паганеля і энергічна грабучы ў вадзе другой.

— Усё ў парадку,— адказаў паважаны вучоны,— я нават здаволены.

Чым быў здаволены Паганель, ніхто не даведаўся, таму што канец сказа вучонаму прышлося праглынуць разам з вялікай колькасцю ціністай вады.

Маёр плыў зусім спакойна, заграбаючы ваду далонямі так рэгулярна і моцна, што яму мог пазайздросціць кожны майстар плавання. Матросы, здавалася, трапілі ў родную стыхію і плылі, як дэльфіны. Што да Роберта, дык ён учапіўся за грыву Таукі і плыў услед за ёю. Цудоўны конь упэўнена разразаў грудзямі ваду, інстыктыўна плывучы к дрэву. Яно было цяпер не больш як за дваццаць сажняў ад падарожнікаў. За некалькі секунд увесь атрад даплыў да яго. Усе павіншавалі сябе з тым, што гэты прытулак не трэба лепш стрэўся на дарозе, бо каб не было яго, усе-б немінуча загінулі.

Вада залівала дрэва да самага ніжняга галля. Такім чынам, узлезці на яго было вельмі лёгка. Талькаў, пакінуўшы свайго каня, узлез першым, выцягнуў з вады Роберта і па чарзе падаваў руку ўсім плаўцам. Хутка ўсе былі выратаваны, але Тауку вада адганяла далей ад дрэва надзвычай хутка. Яна паварочвала разумную морду к гаспадару і гучна іржала, нібы клічучы яго.

— Ты пакідаеш Тауку? — запытаў Паганель у Талькава.

— Я?! — усклікнуў індзеец.

І, нырнуўшы ўніз галавой, ён выплыў зноў сажняў за дзесяць ад дрэва. Праз секунду яго рука ўчапілася за грыву Таукі, і хутка конь і сядак зніклі ў тумане.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ТРЭЦІ Птушыны спосаб жыцця

Дрэва, на якім знайшлі сабе прытулак Гленарван і яго спадарожнікі, яны палічылі за арэшыну. Сапраўды-ж гэта было дрэва омбу, якое адзінока расце на аргентынскіх раўнінах. Гэтае дрэва з таўшчэзным, вялікім ствалом урастае ў зямлю не толькі разгалінаванымі тоўстымі каранямі, але і моцнымі парасткамі, ад чаго яно робіцца надта ўстойлівым. Толькі дзякуючы гэтаму яго не вырваў бушуючы гіганцкі вал.

Гэтае омбу мела ў вышыню амаль сто футаў. Яго крона трымалася на трох галоўных галінах дыяметрам у шэсць футаў. Дзве галіны раслі амаль адвесна, з густа пераплеценым лісцем, яны ўтварылі пад сабою з усіх бакоў зялёныя таемнікі. Насупроць, трэцяя галіна выцягнулася гарызантальна над бушуючым патокам, амаль купаючыся ў ім. Яна была падобна на востры зялёны мыс, які далёка высоўваўся ў акіян. На галлі гэтага гіганцкага дрэва, было вельмі многа месца: лісце, асабліва густое па краях кроны, пакідала бліжэй к ствалу шырокія прасветы, залітыя святлом, адкрытыя для ўсіх вятроў. Пазіраючы на гэтае галлё, што так выцягвалася пад воблакі са сваімі галінкамі і парасткамі, пераплеценымі паміж сабой ліянамі, пранізанымі ў прасветах сонечнымі праменнямі, можна было падумаць, што на ствале омбу вырас цэлы лес.

З’яўленне падарожнікаў спудзіла з дрэва безліч птушак. Птушкі сярдзітым крыкам выказвалі сваё абурэнне, што так нахабна занялі іх месца. Іх была вялікая колькасць — гэтых птушак, якія таксама знайшлі прытулак на омбу: дразды, шпакі, ізакі, хільгеросы, а асабліва піка-флор — птушкі-мухі з асляпляюча яркім апярэннем. Калі яны ўсе разам узляцелі, падарожнікам здалося, што з дрэва апалі кветкі і іх пагнаў вецер.

Такі быў прытулак, дзе знайшлі ратунак Гленарван і яго спадарожнікі. Роберт і Вільсон, ледзь выбраўшыся з вады, адразу палезлі на самую верхавіну омбу. З гэтага ўзвышша можна было аглядаць вялікую прастору. Але колькі яны не ўглядаліся ва ўсе бакі, нічога, апрача вады новага «акіяна», не было відаць. Ні аднаго дрэўца не было на раўніне на дзесяткі міль навокал.

Далёка з поўдня на поўнач плылі вырваныя з карэннем ствалы, зламанае галлё, саламяныя страхі, сарваныя з нейкага ранчо, чарапіца, украдзеная вадой ад свірнаў якой-небудзь эстанцыі, трупы жывёлы, скрываўленыя скуры і тушы з саладэро. І ўрэшце на адным дрэве ехала цэлая сям’я гырчлівых ягуараў, якія ўчапіліся кіпцюрамі за свой ненадзейны плыт. Яшчэ далей, каля самага гарызонта, дальназоркі Вільсон убачыў маленькую чорную кропку. Гэта быў Талькаў на сваім нязменным Тауку.

— Талькаў! Дружа Талькаў! — закрычаў Роберт, выцягваючы руку ў напрамку знікаючай кропкі.

— Не турбуйся, Роберт,— сказаў Вільсон.— Талькаў выратуецца! А нам час злазіць уніз.

Праз дзве секунды матрос і хлопчык апусціліся на трох паверхах галля і апынуліся побач са сваімі таварышамі.

Гленарван, Паганель, Аусцін, маёр і Мюльрэдзі ўжо ўпарадкаваліся кожны па свайму густу,—хто верхам на галіне, хто камфартабельна спусціўшы ногі ўніз. Вільсон расказаў Гленарвану, што яны бачылі з верхавіны омбу. Усе былі ўпэўнены, што Талькаў выратуецца. Расходзіліся толькі думкі ў пытанні, ці выратуе Талькава Таука ці наадварот, сам Талькаў выратуе Тауку. Безумоўна, становішча тых падарожнікаў, што знаходзіліся на дрэве, было больш небяспечным, чым становішча Талькава. Дрэва напэўна ўстаіць супроць патоку, але вада ўсё прыбывае, і разводдзе можа затапіць яго да самай верхавіны. Западзіна ў глебе, у якой расло дрэва, ператварала гэтую мясціну раўніны ў натуральны і вельмі глыбокі рэзервуар. Гленарван перш за ўсё зрабіў на дрэве зарубкі, каб сачыць па іх за ўзроўнем вады. Праверыўшы зарубкі праз гадзіну, ён паведаміў таварышам, што паводка дасягнула, як відаць, вышэйшага пункта, бо за гэтую гадзіну вада не прыбыла. Гэта была радасная вестка.

— А цяпер што нам рабіць? — запытаўся Гленарван.

— Віць гняздо! — весела адказаў Паганель.

— Гняздо? — усклікнуў Роберт.

— Вядома, дружа. Калі мы не можам жыць у вадзе, як рыбы, дык нам застаецца пачаць жыць па птушынаму спосабу.

— Так то так, але хто нас будзе карміць? — запытаў Гленарван.

— Я,— адказаў маёр.

Усе зірнулі на яго. Мак-Набс выгодна сядзеў у натуральным крэсле, паміж двух галін, і трымаў у руцэ прамоклыя, але распухлыя церассядзельныя сумкі.

— Пазнаю вас, Мак-Набс! — усклікнуў Гленарван.— Вы астаецеся спакойным нават пры такіх абставінах, калі кожны можа згубіць галаву!

— Тут няма нічога дзіўнага,— адказаў маёр: — калі ўжо мы вырашылі не тануць, дык не было ніякага сэнсу, паміраць ад голаду.

І разам са сваім сябрам Вільсонам хлопчык, як кошка, палез у гушчар галля. За час іх адсутнасці Паганель знайшоў дастаткова сухога моху. У сонечных праменнях не было недахопу, бо сонца вышла з-за хмар. Пры дапамозе шкла, узятага ад падзорнай трубы, вучоны лёгка падпаліў мох, паложаны на кучу мокрага лісця.

Хутка Роберт і Вільсон вярнуліся з двума бярэмамі сухога галля, якое адразу кінулі на агонь. Каб лепш гарэла, Паганель, шырока расставіўшы ногі, стаў над вогнішчам і поламі свайго панчо раздзьмухаў вогнішча. Сухое галлё адразу загарэлася, і полымя загудзела, дыхаючы прыемнай цеплынёю. Падарожнікі хутка прасушылі сваю адзежу, а панчо павесілі сушыцца над вогнішчам. Пасля гэтага яны пачалі абедаць, абмежаваўшыся малымі порцыямі, бо не трэба было забываць і пра заўтрашні дзень. Вялікі натуральны басейн у западзіне раўніны мог спадаць больш павольна, чым яны разлічвалі, а запас правізіі быў невялікі. На омбу не расло ніякіх пладоў, але, на шчасце, падарожнікі знайшлі яйцы ў птушыных гнёздах, якіх многа наляпілася да галля. Дадатковым харчовым рэсурсам маглі быць самі птушкі.

Пасля снедання, прадбачачы магчымасць доўга засядзецца на омбу, Гленарван прапанаваў пачаць абсталёўваць камфартабельнае памяшканне.

— Кухня і сталоўка ў нас на першым паверсе,— сказаў Паганель,— спальню мы зробім на другім. Дом для гэтага занадта прасторны, і арэндная плата не вельмі высокая. Я бачу наверсе натуральныя калыскі, у якіх мы выспімся, як на самых лепшых ложках. Толькі для асцярожнасці прыдзецца прывязацца да галля. Зараз мы ў поўнай бяспецы. Можна было-б нават не ставіць вартавых: нас больш чым трэба, каб адбіць напад дзікіх звяроў ці індзейскага флота.

— Для гэтага нам нехапае толькі зброі,— заўважыў Том Аусцін

— Я захаваў рэвальверы,— сказаў Гленарван.

— І я таксама! — усклікнуў Роберт.

— Яны не спатрэбяцца нам,— запярэчыў Аусцін,— калі толькі пан Паганель не знойдзе спосабу рабіць порах.

— Паганелю не давядзецца шукаць спосабу,— заўважыў маёр, паказваючы зусім сухую парахоўніцу.

— Адкуль яна ў вас, маёр? — запытаў Паганель

— Ад Талькава. Ён падумаў, што яна можа спатрэбіцца нам, і перадаў яе мне перш, чым кінуўся на дапамогу Тауку.

— Які адважны і вялікадушны індзеец! — сказаў Гленарван.

— Так,— сказаў Том Аусцін,— калі ўсе патагонцы падобны на яго, я віншую Патагонію.

— Прашу не забываць пра каня!—сказаў Паганель.— Гэта неадлучная частка нашага патагонца. Або я вельмі памыляюся, або мы яшчэ ўбачым гэтую неразлучную пару!

— На якой мы адлегласці ад Атлантычнага акіяна? — запытаў маёр.

— Прыкладна, міль сорак адсюль,— адказаў Паганель.— А цяпер, сябры мае, я папрашу дазволу пакінуць вас. Узбяруся наверх і наладжу там назіральны пункт. Я далажу вам пасля аб усім, што ўбачу ў надзорную трубу.

Ніхто не пярэчыў супроць гэтай прапановы, і вучоны, спрытна пераходзячы з галіны на галіну, знік у густым лісці. Яго спадарожнікі пачалі рыхтаваць месца і пасцель для начлегу. Работа аказалася лёгкай і нядоўгай. Хутка ўсе прышлі на свае месцы каля кастра і пачалі гутарыць, але не пра цяперашняе сваё становішча, якое патрабавала толькі адной цярплівасці, а пра капітана Гранта. Гэтая тэма была невычарпальнай. Калі вада спадзе к заўтрашняй раніцы, падарожнікі за тры дні могуць звярнуцца на борт «Дункана». Але Гары Гранта і яго двух матросаў з імі не будзе... Здавалася, што пасля няўдалай спробы адшукаць іх у Амерыцы ўсякая надзея на выратаванне няшчасных маракоў назаўсёды страчана. У якім месцы яшчэ шукаць? Якім вялікім будзе гора Мэры Грант і Элен Гленарван, калі яны даведаюцца, што ўсе надзеі разбурыліся!

— Небарака сястра! — сказаў Роберт.— Што будзе, калі яна даведаецца, што ўсё скончана!

Гленарван упершыню не знайшоў слоў, каб усцешыць хлопчыка. Чым ён мог абнадзеіць яго? Хіба экспедыцыя не ішла дакладна па шляху, які ўказваў знойдзены ў бутэльцы дакумент?

— Аднак,— сказаў ён,— нездарма-ж трыццаць сёмая паралель указана ў дакуменце! Гэтую шырату мы не выдумалі, яна напісана чорным па беламу. Яна бясспрэчная, незалежна ад таго, да чаго яна адносіцца,— ці да месца крушэння або да таго месца, дзе капітана Гранта ўзялі ў палон. Гэта-ж зусім зразумела!

— Усё гэта правільна,— заўважыў Том Аусцін.— І тым не менш нашы пошукі закончыліся нічым.

— На жаль, але гэта так,— прызнаўся Гленарван.— Можна звар’яцець ад крыўды і смутку!

— Ад крыўды колькі вам хочацца,—спакойна адказаў Мак-Набс,— а ад смутку пакуль што не варта. Трыццаць сёмая-ж паралель указана ў дакуменце зусім правільна. Пакуль мы не выкарысталі да дна гэтае ўказанне, рана прыходзіць у роспач.

— Што вы хочаце гэтым сказаць? — запытаў Гленарван.— Што, на вашу думку, нам застаецца зрабіць?

— Вельмі звычайную і вельмі лагічную рэч, дарагі Эдуард,— адказаў маёр.— Пасля прыбыцця на «Дункан» возьмем напрамак на ўсход і пройдзем уздоўж усёй трыццаць сёмай паралелі — калі спатрэбіцца, вакол свету да самага пункта выхаду ў наша падарожжа!

— Я ўжо думаў пра гэта, Мак-Набс! — сказаў Гленарван.— Але гэта зусім безнадзейная спроба! Падумайце самі, як мы можам пакінуць гэты амерыканскі мацярык, калі ў дакуменце сам Гары Грант называе Патагонію месцам крушэння?

— Няўжо вы хочаце аднавіць пошукі ў пампасах? — запытаў маёр.— Цяпер, калі вы ўпэўніліся, што з «Брытаніяй» не здарылася крушэння ні каля ціхаакіянскага, ні каля атлантычнага берагоў Амерыкі?

Гленарван не адказаў.

— Няўжо вы не разумееце,— прадаўжаў маёр,— шта якой-бы ні была малой надзея адшукаць капітана Гранта, ідучы ўздоўж указанай ім трыццаць сёмай паралелі, гэтыя пошукі неабходна прадаўжаць?

— Я не сказаў «не»...— адказаў Гленарван.

— А вы, сябры мае,— дадаў маёр, звяртаючыся да маракоў,— хіба не адной са мной думкі?

— Цалкам і поўнасцю! — адказаў Том Аусцін.

Вільсон і Мюльрэдзі кіўнулі галавой у знак згоды.

— Выслухайце мяне, маёр,— сказаў Гленарван пасля доўгай развагі.— Слухай уважліва, Роберт, гэта вельмі важнае пытанне. Я зраблю ўсё на свеце, каб знайсці капітана Гранта. Я абавязаўся зрабіць гэта і аддам на гэта ўсё сваё жыццё, калі трэба будзе. Уся Шатландыя дапаможа мне ў справе выратавання свайго лепшага сына. Я згодзен з маёрам, што, якой-бы ні была малой надзея, трэба аб’ехаць вакол свету па трыццаць сёмай паралелі. І мы аб’едзем увесь свет! Але пытанне не ў гэтым. Ёсць больш складаная праблема. Вось яна: ці павінны мы канчаткова пакінуць пошукі на амерыканскім мацерыку?

Ва ўпор пастаўленае пытанне засталося без адказу. Ніхто не адважыўся выказацца.

— Чаго-ж вы маўчыце? — запытаў Гленарван, звяртаючыся галоўным чынам да маёра.

— Бачыце, дарагі Эдуард,— адказаў той,— сказаць вам «так» ці «не» — значыцца ўзяць на сябе вялікую адказнасць. Гэта пытанне трэба дэталёва абмеркаваць. Але перш за ўсё я хацеў-бы ведаць, праз якія мясціны праходзіць трыццаць сёмая паралель.

— Гэта вам скажа Паганель,— сказаў Гленарван.

— Тады паклічце яго.

Густое лісце захавала вучонага.

Давялося паклікаць яго.

— Паганель! Паганель! — крыкнуў Гленарван.

— Тут! — адказаў голас з неба.

— Дзе вы?

— На вышцы.

— Што вы робіце?

— Аглядаю неабсяжны гарызонт.

— Ці можаце вы спусціцца к нам на хвіліну?

— Я вам патрэбен?

— Так.

— Нашто?

— Каб даведацца, праз якія краіны праходзіць трыццаць сёмая паралель.

— Для гэтага мне не трэба спускацца.

— Добра, гаварыце са сваёй вышкі.

— Калі ласка. Трыццаць сёмы градус паўднёвай шыраты перасякае Амерыку, праходзіць па Атлантычнаму акіяну...

— Так.

— Праз астравы Трыстан д’Акун’я...

— Добра.

— На два градусы ніжэй мыса Добрай Надзеі...

— Далей?

— Праз Індыйскія моры...

— Яшчэ далей?

— Праз востраў святога Пятра ў Амстэрдамскім архіпелагу...

— Прадаўжайце!

— Праходзіць па Аўстраліі, перасякаючы правінцыю Вікторыя...

— Разумею..

— І пасля выхаду з Аўстраліі...

Гэты апошні сказ застаўся незакончаным. Няўжо і географ хістаўся? Няўжо вучоны не ведаў? Не, страшны крык пачуўся з верхавіны дрэва.

Гленарван і яго спадарожнікі збялелі і пераглянуліся.

Што здарылася? Якая-небудзь новая катастрофа? Няшчасны Паганель паслізнуўся і ўпаў? Вільсон і Мюльрэдзі ўжо кінуліся к яму на дапамогу, калі паказалася даўгое цела. Паганель падаў з галіны на галіну, не паспяваючы зачапіцца за іх. Ці жывы ён яшчэ? Гэта было невядома. Вучоны ўжо ляцеў у пеністую ваду, калі моцная рука маёра злавіла яго за фалду пінжака і выцягнула на галіну.

— Дзякуй, Мак-Набс! — сказаў Паганель.

— Што з вамі здарылася?—запытаў маёр.— Зноў ваша безуважлівасць?

— Так, так...— прамармытаў Паганель глухім голасам.— Так, так. Дзіўная безуважлівасць, недапушчальная!

— У чым?

— Мы памыліліся! Мы зноў памыліліся! Мы заўсёды памыляліся!..

— Ды гаварыце-ж, у чым справа!

— Гленарван, маёр, Роберт, сябры мае! — закрычаў Паганель.— Мы шукалі капітана Гранта там, дзе яго няма!

— Што вы кажаце? — выклікнуў Гленарван.

— Не толькі там, дзе яго няма, але там, дзе яго ніколі і не было! — дадаў Паганель.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ЧАЦВЕРТЫ Птушыны спосаб жыцця прадаўжаецца

Гэтая нечаканая заява вельмі ўсіх здзівіла. Што хацеў сказаць гэтым географ? Няўжо ён звар'яцеў? Аднак Паганель гаварыў з такой упэўненасцю, што ўсе позіркі былі звернуты на Гленарвана — словы-ж географа былі простым адказам на пастаўленае ім пытанне.

Між тым Паганель, паспакайнеўшы, зноў загаварыў:

— Так! так! — пераканаўча сказаў ён.— Мы памыліліся!.. Мы прачыталі ў дакуменце тое, чаго там ніколі не было напісана!

— Раскажыце больш падрабязна, Паганель,— сказаў маёр,— і не хвалюйцеся так.

— Гэта ўсё вельмі проста, маёр,— адказаў вучоны.— Таксама, як і ўсе вы, я памыляўся. Таксама, як і ўсе вы, я няправільна растлумачваў тэкст дакументаў. Але хвіліну таму назад, калі я сядзеў на вершаліне дрэва і, адказваючы на вашы пытанні, вымавіў слова «Аўстралія», нібы маланка бліснула ў маім мазгу, і мне ўсё стала ясна.

— Як! — закрычаў Гленарван.— Вы хочаце сказаць, што Гары Грант...

— Я сцвярджаю,— перапыніў яго Паганель,— што слова austra французскага дакумента азначае не паўднёвы, як мы думалі да гэтага часу, а толькі корань слова Australie — Аўстралія.

— Як дзіўна! — сказаў маёр.

— Дзіўна? — паўтарыў Гленарван.— Ані не дзіўна, а проста немагчыма!

— Немагчыма? — закрычаў Паганель.— Гэтага слова няма ў слоўніку француза!

— Значыцца, вы спрабуеце сцвярджаць,— дадаў Гленарван тонам поўнай недаверлівасці,— што з дакумента відаць, быццам з «Брытаніяй» здарылася крушэнне каля берагоў Аўстраліі?

— Я ўпэўнены ў гэтым! — адказаў Паганель.

— Чэснае слова, Паганель, дзіўна чуць гэтае сцвярджэнне ад сакратара Геаграфічнага таварыства!

— Чаму так? — запытаў Паганель, вельмі ўражаны гэтымі словамі Гленарвана.

— Таму, што, каб размова ішла аб Аўстраліі, то чаму-б капітан Грант скардзіўся на лютасць індзейцаў? Гэта поўная бязглуздзіца!

Але Паганеля ані не пахіснуў гэты аргумент. Відавочна, ён чакаў, што яму будуць супярэчыць, і быў гатовы даць адказ.

— Рана іграеце марш перамогі, дарагі Гленарван,— сказаў ён,— я зараз палажу вас на абедзве лапаткі, як кажуць і ў нас, у Францыі. Ніколі яшчэ француз не меў такой рашучай перамогі над англічанінам, якую я зараз вазьму над вамі. Гэта будзе наш рэванш за праіграныя бітвы пры Крэсі і Азенкуры!

— Нічога не маю супроць, Паганель! Няхай будзе ваша перамога.

— Дык слухайце-ж! У дакуменце, які напісаў капітан Грант, не больш гаворкі пра індзейцаў, чым пра Патагонію! Няпоўнае слова indi азначае не indiens — індзейцы, а indi gènes — тубыльцы! Спадзяюся, вы дапускаеце, што ў Аўстраліі жывуць «тубыльцы»?

— Для мяне гэта ўсёроўна,— прадаўжаў Паганель.— Гэтае слова не мае ніякага значэння. Я не думаў нават, што яно азначае. Галоўнае вось што: austral азначае Australie. Трэба было быць сляпым, каб з самага пачатку не разгледзець гэтага! Каб я сам знайшоў дакумент, каб ваша тлумачэнне не загіпнатызавала мяне, я ніколі іначай і не прачытаў-бы яго!

Цяпер усе былі пераконаны. Доўгія крыкі «ура» і апладысменты заглушылі апошнія словы вучонага. Асабліва сардэчна апладыравалі Паганелю маёр і Роберт, шчаслівы тым, што зноў засвяцілася надзея. Гленарван хацеў ужо здавацца.

— Апошняя заўвага, дарагі Паганель,— сказаў ён,— і калі вы адкажаце на яе, мне прыдзецца здаць пазіцыі.

— Калі ласка, гаварыце, сэр.

— Як вы цяпер па-новаму расшыфроўваеце дакумент?

— Няма нічога больш лёгкага. Вось дакумент.— І Паганель дастаў з кішэні каштоўныя паперкі, якія ён напружана вывучаў на працягу апошніх дзён.

Глыбокая цішыня запанавала ў той час, як вучоны збіраў думкі, перш чым даць адказ. Нарэшце, ён, водзячы пальцам па разарваных радках, цвёрдым голасам прачытаў наступнае:

— «7 чэрвеня 1862 года з трохмачтавым судном «Брытанія» з Глазго здарылася крушэнне пасля...» — паставім тут: «двух-трох дзён» ці, калі хочаце, «доўгай агоніі» — гэта зусім неістотнае,— «каля берагоў Аўстраліі. Прабіраючыся к берагу, два матросы і капітан Грант паспрабуюць вылезці» — ці, «прабраўшыся к берагу, вылезлі» — «на кантынент, дзе яны трапяць» — ці «трапілі» — «у палон да лютых тубыльцаў. Яны кінулі гэты дакумент...» і так далей, і так далей. Ясна?

— Ясна,— адказаў Гленарван.— Але ці можна назваць «кантынентам» Аўстралію, калі яна ні больш, ні менш, як востраў?

— Супакойцеся, дарагі Гленарван. Лепшыя географы завуць гэты востраў «аўстралійскім кантынентам».

— Тады мне застаецца сказаць адно: у Аўстралію, сябры! — усклікнуў Гленарван.

— У Аўстралію! — хорам крыкнулі яго спадарожнікі.

Так закончылася гэтая гутарка, якая ў далейшым мела вельмі важныя вынікі. Яна зусім перамяніла настрой падарожнікаў. Яны зноў знайшлі пуцяводную нітку, выхад з лабірынта, у якім, здавалася, заблудзіліся канчаткова. Новая надзея нарадзілася на руінах разбураных планаў. Яны маглі цяпер без жалю і страху пакінуць гэты амерыканскі мацярык і ў думках, накіраваных к Аўстраліі, яны пакінулі ўжо яго. На «Дункан» яны ўжо не прынясуць з сабой роспачы. Мэры Грант і Элен не давядзецца аплакваць пагібель капітана Гранта!

Мужныя падарожнікі забылі пра небяспекі, якія з усіх бакоў падпільноўвалі іх, і шкадавалі толькі таго, што нельга зараз-жа выправіцца ў дарогу!

Было каля чатырох гадзін папаўдні. Вячэраць яны рашылі ў шэсць гадзін. Паганель прапанаваў раскошна адсвяткаваць гэты знамянальны дзень. А таму што меню вячэры было небагатае, ён прапанаваў Роберту пайсці на паляванне «ў суседні лес». Роберт запляскаў далонямі. Узяўшы сухі порах з парахоўніцы Талькава і добра прачысціўшы рэвальверы, паляўнічыя набілі іх дробным шротам і пайшлі.

— Не заходзьце далёка! — сур'ёзна папярэджваў іх маёр.

Пасля іх адыходу Гленарван і Мак-Набс пайшлі аглядаць зарубкі на дрэве. Вільсон і Мюльрэдзі ў гэты час пачалі распальваць агонь.

Апусціўшыся да самай вады, Гленарван па зарубках вызначыў, што паводка пакуль што і не збіраецца спадаць. Але, з другога боку, вада як быццам дасягнула самага высокага ўзроўню. Шпаркасць плыні сведчыла аб тым, што яшчэ не наступіла роўнавага між аргентынскімі рэкамі. Ясна было, што перш чым пачне паніжацца ўзровень, павінна была супакоіцца плынь і стаць нерухомай вада, як гэта бывае з морам у прамежку між канцом прыліву і пачаткам адліву. Але ніякіх прымет гэтага яшчэ не было, і нельга было разлічваць на выратаванне, пакуль вада імкліва рушыць на поўнач.

У той час як Гленарван і маёр назіралі за плынню вады, на дрэве грымнулі стрэлы і не менш шумныя выбухі радасці. Сапрано Роберта перамешвалася з басам Паганеля. Паляванне пачалося, відаць, удачна, і можна было спадзявацца на нядрэнную вячэру.

Вярнуўшыся да кастра, Гленарван і маёр засталі Вільсона за неспадзяваным заняткам: вынаходлівы матрос зрабіў кручок са шпількі і лавіў рыбу. Ён ўжо злавіў некалькі дзесяткаў маленькіх рыбак, якіх тубыльцы называюць «маяра». Пабліскваючы срэбрам лускі, яны трапяталіся ў складках яго панчо. Вячэра абяцала быць сапраўды раскошнай.

У гэтую хвіліну з верхавіны омбу спусціліся паляўнічыя. Паганель асцярожна нёс яйкі чорнай ластаўкі і звязку вераб’ёў, якіх ён збіраўся выдаць за драздоў. Роберт урачыста цягнуў некалькі пар хільгуэрос, маленькіх жоўта-зялёных птушачак, вельмі смачных. Яны карыстаюцца вялікім попытам на рынку ў Монтэвідэо.

Паганель пахваляўся тым, што ведае пяцьдзесят адзін спосаб гатавання яец, а між іншым давялося карыстацца самым звычайным — пяклі іх у попеле вогнішча. Але ўсё-ж вячэра была настолькі-ж смачнай, наколькі і рознастайнай: сушанае мяса, печаныя яйцы, «маяры», смажаныя на ражне хіль-гуэросы і вераб’і — усё гэта разам узятае было піраваннем, успаміны аб якім надоўга засталіся ў падарожнікаў.

За «сталом» ні на хвіліну не сціхала гутарка. Паганель заслугоўваў усеагульнай пахвалы і як паляўнічы і як кухар. Вучоны прымаў пахвалы з уласцівай вялікім людзям скромнасцю. Пад’еўшы, ён пачаў успамінаць пра цудоўнае паляванне ў засені гэтага омбу, які стаў прытулкам для іх.

З яго слоў выходзіла, што галлё і лісце омбу ўтварылі сапраўдныя густыя нетры.

— Роберт і я,— з хітрай усмешкай расказваў ён,— адчувалі сябе так, нібы мы былі ў сапраўдным лесе. Мне нават здавалася адзін час, што мы заблудзіліся. Колькі я ні шукаў, я не мог знайсці назад дарогі. Сонца ўжо садзілася за гарызонт. Ноч насоўвалася. Дарэмна я шукаў сляды нашых ног. Голад мучыў нас. Ужо ў цёмным гушчары рыкалі дзікія звяры... Выбачайце, дзікіх звяроў там не было, аб чым я вельмі шкадую!

— Як! — усклікнуў Гленарван.— Вы аб гэтым шкадуеце?

— Зразумела.

— Не гледзячы на тое, што іх прысутнасць пагражала-б нам небяспекай?

— Нічога падобнага,— запярэчыў вучоны.

— Аднак, Паганель, вы ніколі не прымусіце мяне паверыць у карыснасць драпежнікаў,— сказаў маёр.

— Маёр! Вы забываеце, што каб не было іх, нашы класіфікацыі былі-б няпоўнымі, усе гэтыя атрады, роды, сямействы, падсяме...

— Яшчэ што! — перапыніў Мак-Набс.—Вельмі патрэбна мне ваша класіфікацыя! Каб я быў спадарожнікам Ноя, я-б не дазволіў гэтаму неразумнаму прародзічу браць з сабой у каўчэг львоў, тыграў, мядзведзяў і іншых шкодных і некарысных жывёл. Хай-бы яны загінулі ў часе патопу!

— Няўжо вы зрабілі-б гэта? — запытаў Паганель.

— Безумоўна зрабіў-бы.

— Вы зрабілі-б сапраўднае злачынства з заалагічнага пункту гледжання.

— Але не з пункту гледжання чалавека,—запярэчыў маёр.

— Гэта неразумна, маёр! — усклікнуў вучоны.— Вось каб я быў з Ноем, я прымусіў-бы яго забраць усіх мегатэрыяў, птэрадактыляў і іншых дапатопных жывёл, якіх, на жаль, мы не маем цяпер... Не, Ной трымаўся брыдка,— закончыў Паганель.— Да сканчэння свету вучоныя будуць клясці яго!

Сведкі спрэчак Паганеля з маёрам не маглі ўтрымацца ад смеху, слухаючы, як два сябры лаюць Ноя. Насуперкі свайму звычаю, маёр, які за ўсё сваё жыццё ні з кім не спрачаўся, заўсёды спрачаўся з Паганелем. Відавочна, вучоны валодаў асобым спосабам выводзіць заўсёды спакойнага шатландца з роўнавагі.

Гленарван, як заўсёды, уступіў у спрэчкі і сказаў:

— Нам давядзецца пагадзіцца з тым, што дзікіх звяроў няма на гэтым дрэве, незалежна ад таго, пажадана з навуковага або агульна-чалавечага пункту гледжання іх існаванне, ці не. Дарэчы, Паганель і не меў права спадзявацца сустрэць іх у гэтым паветраным лесе.

— Чаму не меў права? — запытаў Паганель.

— Дзікія звяры на дрэве? — усклікнуў Том Аусцін.

— Колькі хочаце! Амерыканскі тыгр-ягуар, калі на яго вельмі налягаюць паляўнічыя, знаходзіць прытулак на дрэвах. Няма нічога немагчымага ў тым, што адзін з гэтых звяроў схаваўся ад паводкі на омбу.

— Спадзяюся, што вы не сустрэліся з ім? — запытаў маёр.

— Не,— адказаў вучоны,— хоць мы абышлі ўвесь лес! І гэта надзвычай прыкра! Падумайце, якое добрае было-б паляванне! Гэта люты драпежнік — ягуар! Адным ударам лапы ён перабівае спіну самаму здароваму каню! Аднойчы паспытаўшы чалавечага мяса, ён заўсёды ўжо шукае гэтых прысмакаў. Больш за ўсё на свеце ён любіць мяса індзейцаў потым неграў, пасля мулатаў і ўрэшце беласкурых.

— Я шчаслівы, што мая чарга чацвертая! — заўважыў Мак-Набс.

— Няма чаго радавацца,— сказаў вучоны,— гэта гаворыць за тое, што вы не вельмі смачны.

І ён састроіў пагардлівую міну.

— А я шчаслівы, што нясмачны! — прадаўжаў дражніць вучонага Мак-Набс.

— Ды гэта-ж зняважанне! — усклікнуў Паганель.— Беласкурыя лічаць сябе за абраную расу, а панове ягуары адводзяць ім толькі чацвертае, апошняе месца!

— Як-бы там ні было, дарагі Паганель,—зноў уступіў у спрэчкі Гленарван,— але з прычыны таго, што тут, на омбу, няма ні індзейцаў, ні неграў, ні мулатаў, я вельмі здаволены адсутнасцю дарагіх для вашага сэрца ягуараў! Наша становішча і без гэтага не асабліва зайздраснае...

— Чаму нязайздраснае! — усклікнуў Паганель, карыстаючыся выпадкам даць гутарцы іншы напрамак.—Вы скардзіцеся на свой лёс, Гленарван?

— Вядома,— адказаў той.— Няўжо вы адчуваеце сябе добра пры гэтым птушыным спосабе жыцця?

— Ніколі я не адчуваў сябе так добра, як тут, нават у сваім габінеце. Мы жывем, як птушкі: пералятаем з галінкі на галінку, спяваем. Я лічу, што людзі заўсёды павінны жыць на дрэвах.

— Ім не хапае толькі крылляў,— сказаў маёр.

— Яны зробяць іх калі-небудзь!

— А чакаючы гэтага,— сказаў Гленарван,—дазвольце мне, дарагі сябра, аддаць перавагу пяску на прысадах парка, палубе судна ці паркету пакояў перад гэтым паветраным жыллём.

— Гленарван! — важна сказаў Паганель.— Трэба навучыцца не наракаць на абставіны. Калі яны складаюцца спрыяюча, гэта добра. Калі не — не варта звяртаць на гэта ўвагі. Я бачу, што вы вельмі сумуеце па выгодах Малькольм-Кэстля!

— Не, але...

— Прынамсі ў адным я зусім упэўнен,— паспяшыў дадаць Паганель, каб завербаваць сабе хоць-бы аднаго таварыша,— гэта ў тым, што Роберт здаволены сваёй доляй!

— Вядома, пане Паганель! — весела сказаў хлопчык.

— Гэта ўласціва яго ўзросту,— адказаў Гленарван.

— І майму таксама,— сказаў вучоны.— Чым менш выгод, тым меншая і патрэба ў іх. Чым менш патрэб, тым больш даступнейшае шчасце.

— Ого! — сказаў маёр.— Паганель робіцца філосафам.

— Не палохайцеся, Мак-Набс! — адказаў вучоны.— Калі хочаце, я раскажу вам арабскую казку, якая толькі што ўсплыла мне на памяць. Яна якраз падыходзіць.

— Калі ласка, раскажыце, пане Паганель,— папрасіў Роберт.

— А якая мараль вашай казкі? — запытаў маёр.

— Такая самая, як і ва ўсіх астатніх казках, мой храбры маёр.

— Ну, што-ж, Шэхеразада, раскажыце нам вашу казку,— сказаў маёр.

— Жыў-быў аднойчы,— пачаў Паганель,— сын вялікага Гаруна-аль-Рашыда. Ён быў нешчаслівы. Стары дэрвіш[46], да якога ён звярнуўся за парадай, сказаў яму, што цяжка знайсці шчасце на гэтым свеце. «Аднак,— дадаў ён,—я ведаю спосаб зрабіць вас шчаслівым».— «Што гэта за спосаб?» — запытаў малады прынц.— «Адзець на плечы рубашку шчаслівага чалавека». Усцешаны прынц абняў дэрвіша і пайшоў шукаць талісмана. Ён доўга вандраваў. Наведаўшы ўсе сталіцы свету, ён спрабаваў адзяваць рубашкі каралёў, імператараў, прынцаў, князёў. Дарэмна! Ён па-ранейшаму быў нешчаслівы. Ён адзяваў рубашкі артыстаў, воінаў, гандляроў, але ад гэтага не станавіўся шчаслівейшым. Так доўга вандраваў ён, усё не знаходзячы шчасця. Урэшце, страціўшы надзею знайсці рубашку шчаслівага чалавека, ён рашыў вярнуцца ў палацы свайго бацькі, як раптам па дарозе, на полі, убачыў земляроба, які ішоў за сахой і радасна спяваў. «Вось гэта шчаслівы чалавек,— сказаў ён сам сабе,—або шчасця зусім няма на зямлі». Ён падышоў да земляроба. «Браток,—сказаў ён,— ці шчаслівы ты?» — «Шчаслівы», адказаў той.—«Ты нічога не хочаш?» — «Не».— «Ты памяняў-бы сваю долю на долю караля?» — «Ніколі!» — «Ты прадай мне сваю рубашку!» — «Рубашку? Ды ў мяне яе няма!»

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ПЯТЫ Між агнём і вадой

Казка Паганеля мела шумны поспех. Расказчыку бурна апладыравалі, але кожны заставаўся пры сваёй думцы. Аднак усе згадзіліся з тым, што трэба мірыцца са сваёй доляй і карыстацца дрэвам у якасці жылля, калі няма ні палацаў, ні хаціны.

Між тым непрыкметна падкралася ноч. Толькі моцны сон мог як належыць закончыць гэты багаты падзеямі дзень. Жыхары омбу адчувалі сябе стомленымі не толькі ў выніку перажытых хваляванняў, але і ад бязлітаснай дзённай спёкі. Птушкі паказалі падарожнікам прыклад: яны ціхамірна спалі на омбу. Нават хільгуэросы, гэтыя салаўі пампасаў, не спявалі больш сваіх мілагучных рулад, а схаваліся ў цемры лісця дрэва.

Аднак, перш чым «залезці ў гняздо», як казаў Паганель, Гленарван рашыў яшчэ раз агледзець ваколіцу з вышкі. Разам з Паганелем і Робертам ён палез на верхавіну дрэва. Было каля дзевяці гадзін вечара. Сонца схавалася за туманам на захадзе. Уся гэтая частка нябеснай сферы была зацягнута туманнай дымкай. Звычайна бліскучыя паўднёвыя сузор’і сёння ледзь прасвечваліся, нібы праз газавую заслону. Тым не менш зоркі былі відны даволі добра, каб іх можна было пазнаць, і Паганель звярнуў на іх увагу свайго юнага сябра Роберта. У прыватнасці, ён паказаў яму Паўднёвы Крыж, сузор’е з чатырох свяціл першай і другой велічыні, ромбападобна размешчаных недалёка ад полюса; сузор’е Кентаўра, у якім знаходзіцца самая блізкая к зямлі зорка — Альфа, на адлегласці ад нас усяго толькі... трыццаці двух тысяч мільярдаў кілометраў; туманнасць Магелана, з якіх меншая займае ў дванаццаць разоў большую прастору, чым бачны дыяметр месяца; урэшце «чорную дзірку» на небе, дзе як быццам зусім няма зорак.

На вялікі жаль, Орыён, які відзен з абодвух паўшар’яў, яшчэ не паказваўся. Але тым не менш Паганель расказваў сваім спадарожнікам звязаную з гэтай зоркай цікавую дэталь патагонскай касмаграфіі. Ва ўяўленні індзейцаў Орыён — гэта вялікае ласо і тры боласы, кінутыя рукой вялікага паляўнічага нябесных прэрый.

Сузор’і адлюстроўваліся ў вадзе і стварылі вакол назіральніка як-бы другое неба, і гэтай прыгожасці пазайздросціў-бы кожны.

У той час як Паганель расказваў, неба на ўсходзе набыло навальнічны выгляд. Цяжкая цёмная хмара, якая хутка падымалася над гарызонтам, засланяла сузор’е за сузор’ем. Хутка гэтая цёмная хмара зацягнула палавіну неба. Здавалася, яна рушыла сама па сабе, бо навокал не калыхалася ні адна былінка; у паветры быў поўны спакой. Не шалясцела і лісце на дрэвах, ні адна складка не моршчыла ідэальна гладкай паверхні вады. Дыхаць рабілася што раз цяжэй, нібы нейкі магутны насос разрэдзіў атмасферу. Электрычнасць высокага напружання насычала атмасферу, і ўсякая жывая істота адчувала яго ток ва ўсім целе.

Гленарвана, Паганеля і Роберта здзівілі адчуванні колікаў у руках, нагах і валасах.

— Будзе навальніца,— сказаў Паганель.

— Ты не баішся грому? — запытаў Гленарван у Роберта.

— Што вы, сэр! — адказаў хлопчык.

— Тым лепш, бо хутка пачнецца навальніца.

— І страшная,— дадаў Паганель,— калі меркаваць па выгляду неба.

— Мяне непакоіць не столькі навальніца,— заўважыў Гленарван,— колькі новыя патокі вады, якія яна прынясе. На нас не застанецца і сухой ніткі. Што-б вы там ні казалі, Паганель, а чалавек не можа задавальняцца гняздом. Вы хутка пераканаецеся ў гэтым на ўласным прыкладзе.

— О! — запярэчыў вучоны.— Пры філасофскіх адносінах...

— Філасофія не перашкодзіць вам прамокнуць...

— Але яна сагрэе мяне.

— Адным словам,— закончыў Гленарван,— вернемся к нашым сябрам і параім ім добра закруціцца ў панчо і філасофію, а галоўнае, запасціся цярплівасцю! Яе якраз нам і трэба будзе больш за ўсё!

Гленарван глянуў апошні раз на неба. Хмара ўжо зацягнула яго цалкам. Толькі на захадзе, над самым гарызонтам, мігцела асветленая няпэўным святлом змроку вузкая палоска. Вада пацямнела і стала падобнай на другую хмару, гатовую зліцца з нябеснай. Цемра была такая густая, што за крок нельга ўжо было нічога ўбачыць. Вакол панавала надзвычайная цішыня.

— Спусцімся,— запрапанаваў Гленарван.— Навальніца зараз пачнецца!

Падарожнікі саскальзнулі па галлі ўніз. Тут іх уразіла дзіўнае поўсвятло ад тысяч мігатлівых кропак, якія, гудучы, мітусіліся над самай паверхняй вады.

— Гэта фасфарычнае свячэнне? — запытаў Гленарван.

— Не, гэта фосфарнае святло ідзе ад машкары,— адказаў вучоны.— Гэта светлякі, сапраўдныя брыльянты, але толькі не каштоўныя.

— Няўжо гэтыя мігатлівыя іскаркі — машкара? — запытаў Роберт.

— Так, дружок.

Роберт злавіў аднаго светляка. Паганель не памыляўся. Гэта была даволі буйная мошка, даўжыней з вялікі палец, якую індзейцы называлі «туко-туко». Гэта цікавае жорсткакрылае адсвечвала з двух плям, размешчаных уперадзе яго шчытка, даволі яркім святлом, пры якім нават было можна чытаць у цемры. Паднёсшы светляка к цыферблату свайго гадзінніка, Паганель убачыў, што было ўжо каля дзесяці гадзін вечара.

Гленарван параіў маракам і маёру падрыхтавацца да бурнай ночы. Трэба было спадзявацца вялікай навальніцы.

Як толькі яна пачнецца, напэўна, узнімецца ўраганны вецер, і омбу будзе моцна гайдацца. Таму Гленарван параіў усім моцна прывязацца да галін. Калі ўжо нельга было пазбавіцца дажджу, дык хоць варта было забяспечыць сябе ад знаёмства з шпаркім бегам вады. Падарожнікі пажадалі адзін аднаму добрай ночы, не вельмі спадзяючыся на тое, што гэтае пажаданне спраўдзіцца. Пасля гэтага ўсе забраліся ў сваю паветраную пасцель, захуталіся ў панчо і пачалі чакаць сну.

Але набліжэнне вялікай навальніцы ці ўрагана заўсёды пасяляе ў чалавечым сэрцы, нават самым мужным, нейкую няпэўную трывогу, ад якой нельга адчапіцца. Таму ўстрывожаныя, усхваляваныя жыхары омбу не маглі нават задрамаць, і першы грукат грому застаў іх з адкрытымі вачыма. Навальніца пачалася аддаленым рокатам каля адзінаццаці гадзін ночы. Гленарван вылез са сваёй пасцелі, і, прабраўшыся на край гарызантальнай галіны, высунуў галаву з лісця.

Цёмны фон вады ўжо адлюстроўваў зыркую бліскавіцу. Электрычныя разрады рвалі хмары ў многіх месцах, але грому яшчэ не было чуваць. Зірнуўшы на гарызонт, дзе чорныя хмары злучаліся з цёмнай вадой у непраніклівую заслону, Гленарван вярнуўся да агню.

— Ну, расказвайце,— папрасіў яго Паганель.

— Няма чаго і расказваць. Пачынаецца. Калі навальніца пачнецца над намі, будзе горача!

— Тым лепш! — адказаў энтузіяст Паганель.— Калі ўжо нельга пазбегнуць гэтага спектакля, дык хоць пацешымся ім.

— Гэта ваша новая тэорыя таксама разляціцца ўшчэнт, як і ўсе астатнія,— сказаў маёр.

— Пабачым, Мак-Набс! Я далучаюся да думкі Гленарвана. Навальніца сапраўды будзе цудоўная. Нядаўна, дарэмна спрабуючы заснуць, я ўспомніў некалькі цікавых фактаў, якія дазваляюць спадзявацца на выдатны спектакль. Не забывайцеся: мы знаходзімся ў самым цэнтры мясцовасці, якая спрадвеку вядома сваімі электрычнымі абурэннямі. Я недзе чытаў, што ў 1793 годзе якраз у гэтай самай правінцыі Буэнос-Айрэс гром грымеў трыццаць сем разоў запар у часе адной навальніцы. А мой паважаны калега Марцін дэ-Мусі назіраў тут аднойчы бесперапынныя грымоты на працягу цэлых пяцідзесяці пяці хвілін!

— Па гадзінніку? — запытаў маёр.

— Па гадзінніку,— адказаў Паганель.— Мяне занепакоіла-б толькі адно,— каб неспакой мог адхіліць небяспеку,—што адзіным узвышаным месцам на многа міль навокал з’яўляецца тое самае омбу, на якім мы знаходзімся. Тут як нідзе добра было-б паставіць громаадвод, таму што маланка з усіх дрэў пампасаў чамусьці выбірае омбу. Апрача таго вы, напэўна, ведаеце, што фізікі не раяць хавацца пад дрэвамі ў часе грому.

— Вось гэта карыснае і своечасовае папярэджанне! — засмяяўся маёр.

— Трэба адкрыта сказаць, Паганель, што вы выбралі нязручны момант для гэтай лекцыі!—заўважыў Гленарван.

— Падумаеш, вялікая важнасць! — адказаў вучоны.— Усякі момант падыходзіць для таго, каб папаўняць свае веды. Аднак, здаецца, пачынаецца.

Гулкі раскат грому спыніў гэтую не ўчас пачатую гутарку. Удары зачасцілі. З кожнай хвілінай яны рабіліся ўсё больш моцнымі. Хутка яны сталі аглушальнымі, і паветра задрыжэла. Маланка бліскала так часта, што ўся прастора вакол омбу была ў агні і нельга было вызначыць, які электрычны разрад выклікаў чарговы ўдар грому, што грукатаў цяпер бесперапынна, не змаўкаючы ні на хвіліну.

Маланкі набывалі самыя рознастайныя формы. Некаторыя з іх амаль проставесна падалі на зямлю, па пяць-шэсць разоў удараючы ў адно і тое-ж месца. Іншыя захапілі-б кожнага фізіка. Араго ў сваім статыстычным аглядзе мог назваць толькі два выпадкі раздвоенай вілаватай маланкі, а тут яны бліскалі сотнямі. Трэція, падзяліўшыся на тысячы адросткаў, нагадвалі бліскучы куст на цёмным фоне неба. Хутка ўсё неба было ахоплена свячэннем, нібы пачаўся гіганцкі пажар у воблаках. Адлюстроўваючыся ў вадзе, гэтае свячэнне стварала вакол свайго цэнтра — дрэва омбу — грандыёзную вогненную сферу.

Гленарван і яго спадарожнікі моўчкі назіралі гэты страшны спектакль. Хоць не было чаго і думаць аб гутарцы: з-за аглушальных грымотаў усёроўна нічога-б не было чуваць. Ад бліскавіцы з цемры паказваліся і зараз-жа зноў знікалі то спакойны твар Мак-Набса, то зыркія ад цікаўнасці вочы Паганеля, то энергічныя рысы Гленарвана, то перапалоханы тварык Роберта, то бесклапотныя твары матросаў.

Аднак дождж яшчэ не пачынаўся, і зусім не было ветру. Але раптам вертыкальныя поласы злучылі неба з зямлёй, нібы ніткі ткача. Цяжкія кроплі дажджу, б’ючыся аб ваду, узнімалі маленькія фантанчыкі пырскаў, якія мігацелі ўсімі колерамі радугі ад бляску маланкі.

Ці азначаў гэты лівень, што хутка канец навальніцы? Ці скончылася ўсё гэта для падарожнікаў толькі халодным душам, ці новыя няшчасці яшчэ чакаюць іх?

У распале электрычнага буянства ў атмасферы на канцы гарызантальнай галіны раптоўна загарэўся асляпляюча яркі шар, велічынёй з добры кулак. Шар пакруціўся вакол сваёй асі і раптам лопнуў, як бомба. Яго шум выбуху быў мацнейшы за гром. Запахла серкай. У раптоўнай кароткай цішы пачуўся голас Тома Аусціна:

— Дрэва гарыць!

Том Аусцін не памыліўся. Полымя раптоўна ахапіла заходняе галлё і лісце омбу. Сухое галлё, птушыныя гнёзды, урэшце кара — усё гэта жывіла і падтрымлівала агонь, які распаўсюджваўся з нястрыманай сілай.

А тут яшчэ ўзняўся вецер і пачаў раздзімаць пажар. Гленарван і яго спадарожнікі перамясціліся на ўсходнія галіны омбу, яшчэ не закранутыя агнём, і, маўклівыя, ашаломленыя, назіралі адтуль, як набліжаецца полымя. Галлё трашчала, скручвалася ў агні, як гадзюка, раскідаючы навокал гарачыя галавешкі, якія адразу знікалі ў цмяна асветленым патоку. Агонь то ўзнімаўся слупам угору, то слаўся каля ніжняга галля дрэва, калі налятаў новы шквал. Гленарван, Роберт і маёр і матросы былі ў роспачы. Яны задыхаліся ад густога дыму; нястрымная гарачыня апякала іх; пажар няўхільна набліжаўся да іх. Нішто не магло ні затрымаць ні патушыць яго, і яны ўжо лічылі, што надышла пагібель. Ужо нельга было больш трываць; і з двух смярцей трэба было выбіраць менш страшную.

— У ваду! — крыкнуў Гленарван

Вільсон, якога ў гэтую секунду лізануў язык полымя, першым выканаў загад. Але раптам падарожнікі пачулі яго дзікі крык:

— Дапамажыце! Дапамажыце!

Аусцін кінуўся ў ваду і дапамог выбрацца зноў на дрэва.

— Што здарылася?

— Кракадзілы! Кракадзілы! — адказаў Вільсон.

Ніз дрэва быў акружаны гэтымі самымі лютымі прадстаўнікамі атрада панцырных яшчараў. Шырокія пласціны іх лускі адлюстроўвалі полымя, як сотні люстэркаў; пляскаты хвост, зыркія вочы, вострая морда, страшныя пашчы, разяўленыя да самых вушэй,— ўсё гэта сцвярджала, што Вільсон не памыліўся. Паганель пазнаў у іх алігатараў[47], якіх завуць у іспанскіх краінах кайманамі. Не менш дзесяці штук гэтых страшных паўзуноў акружылі омбу, атакуючы ствол яго доўгімі клыкамі сваіх ніжніх сківіц.

Убачыўшы гэта, няшчасныя зразумелі, што яны загінулі. Іх чакала пякельная смерць у агні ці ў пашчы кайманаў. Падарожнікі пачулі, як сам маёр спакойным голасам сказаў:

— Падобна на тое, што гэта канец!

Бываюць абставіны, калі людзі бяссільны змагацца са стыхіяй, якую можа ўціхамірыць толькі другая стыхія. Гленарван разгублена пазіраў на агонь і ваду, якія ўзброіліся супроць яго самога і яго таварышоў; ён не ведаў, адкуль чакаць дапамогі.

Навальніца ўжо сціхала, але яна выклікала вялікае выпарэнне вады, і навіслыя воблакі пары былі вельмі наэлектрызаваны электрычнымі разрадамі. На поўдні падняўся велізарны смерч, вострым канцом кнізу, асновай угару, злучыўшы ўсхваляваную ваду з навальнічнымі хмарамі. Гэты смерч, круцячыся вакол сваёй асі, набліжаўся з неймавернай хуткасцю. Ён убіраў у сябе з возера ваду, якая ўзнімалася ўверх гіганцкім слупам. Смерч раптоўна наляцеў на омбу і ахінуў яго з усіх бакоў, гойдаючы дрэва да самай асновы. Падарожнікам здалося, што гэта кайманы атакавалі дрэва і сваімі магутнымі сківіцамі разгайдалі яго. Раптам яны адчулі, што велізарнае дрэва нахіляецца, падае... Яго палаючае ніжняе галлё дакранулася да вады і патухла з дзіўным шыпеннем. Усё гэта здарылася ў адну секунду, і смерч ужо рушыў далей.

Паваленае ў ваду дрэва загайдалася і паплыло пад націскам ветру і плыні. Кайманы ўцяклі, апрача аднаго, які ўзлез на голае карэнне і поўз к падарожнікам. Але Мюльрэдзі, адламаўшы тоўсты сук, з такой сілай ударыў ім каймана, што перабіў яму хрыбет. Кайман зваліўся ў паток і пачаў успеньваць ваду страшнымі ўдарамі хваста.

Пазбавіўшыся суседства пражэрлівых яшчараў, Гленарван і яго спадарожнікі перабраліся на абгарэлае галлё. Палаючае дрэва між тым плыло па плыні, асвятляючы цемру нібы гіганцкі факел.

РАЗДЗЕЛ ДВАЦЦАЦЬ ШОСТЫ Атлантычны акіян

Ужо больш двух гадзін омбу плыло па вялікаму возеру, але ўсё яшчэ не было відаць цвёрдай зямлі. Паволі агонь патух. Такім чынам галоўная небяспека, якая пагражала падарожнікам, мінула. Маёр сказаў, што цяпер, бадай, нядзіўна будзе, калі ім удасца выратавацца.

Плынь несла омбу з паўднёвага захаду на паўночны ўсход. Вакол панавала густая цемра, якая час ад часу толькі на момант прасвечвалася спозненай маланкай. Навальніца прайшла. Лівень змяніўся дробным дажджом, разарваныя праясненыя хмары павольна паўзлі па небу.

Імклівы паток нёс омбу вельмі шпарка. Дрэва плыло па вадзе так хутка, нібы яму надавала рух магутная машына. Падарожнікі баяліся, што паток будзе цягнуць іх за сабой яшчэ некалькі дзён. Але к тром гадзінам маёр заўважыў, што карэнне омбу як быццам пачало чапляцца за дно, Том Аусцін адламаў доўгую галіну і пачаў дакладна вымяраць ёю глыбіну вады. Хутка ён сказаў таварышам, што дно падымаецца. І сапраўды праз дваццаць хвілін яны адчулі штуршок, і дрэва спынілася.

— Зямля! Зямля! — крыкнуў Паганель.

Канцы абгарэлага галля зачапіліся за пакатае дно. Ніколі, мабыць, мораплаўцы не былі так рады, асядаючы на мель, як нашы падарожнікі. Мель тут азначала, што блізка сухазем’е. Вільсон і Роберт першыя скочылі ў ваду і выбеглі на бераг. Іх вітаў знаёмы свіст. Пачуўся конскі тупат, і высокая фігура індзейца паказалася з цемры.

— Талькаў! — усклікнуў Роберт.

— Талькаў! — адказалі ў адзін голас усе астатнія падарожнікі.

— Amigos[48]— адказаў індзеец.

Ён чакаў падарожнікаў на беразе на тым месцы, куды яго самога выкінула плынь. Падняўшы Роберта з зямлі, ён моцна прыціснуў яго да сваіх грудзей. Паганель павіс у яго на шыі. Астатнія падарожнікі, якія тым часам паспелі выбрацца на бераг, напярэймы паціскалі яму рукі ад шчасця, што зноў сустрэліся са сваім верным правадніком.

Аддаўшы даніну радасці спаткання, падарожнікі пайшлі ўслед за патагонцам у хлеў пакінутай эстанцыі. Там палаў вялікі агонь, на якім смажыліся апетытныя кавалкі дзічыны. Падарожнікі абсушыліся і прагна накінуліся на смачнае мяса. Толькі пасля таго, як яго з’елі да апошняй крошкі, яны зноў займелі здольнасць думаць. Нядаўна перажытыя небяспекі — агонь, вада, кайманы — здаліся ім страшным сном.

Талькаў коратка расказаў Паганелю гісторыю свайго выратавання. Талькава выратавала Таука. Паганель у сваю чаргу паспрабаваў растлумачыць патагонцу новае талкаванне дакументаў і якія надзеі яно абудзіла ў іх. Ці зразумеў індзеец хітрамудрыя доказы вучонага? Бадай што не. Але ён бачыў, што яго сябры зноў сталі шчаслівымі, і гэтага было дастаткова для яго.

Толькі вельмі мужныя людзі згадзіліся-б лічыць за адпачынак гадзіны, праведзеныя на омбу. Тым не менш, нашы падарожнікі не марудзілі з тым, каб ісці далей. А восьмай гадзіне раніцы ўсе былі гатовы к паходу. Эстанцыі і саладэро былі далёка на поўнач, і нідзе нельга было купіць ці наняць коней. Значыцца, трэба было ісці пяшком. Аднак, засталося прайсці не больш сарака міль, і стомлены пешаход заўсёды мог адпачыць гадзіну-другую ў сядле Таукі. За трыццаць шэсць гадзін можна было дайсці да берагоў Атлантычнага акіяна.

Пакінуўшы залітую вадой лагчыну, падарожнікі на чале з Талькавым бадзёра пакрочылі па раўніне. Неабсяжная прастора зарасла густой травой. Зрэдку трапляліся групы дрэў, пасаджаныя еўрапейцамі. Але іх было вельмі мала, а дзікія дрэвы раслі толькі на мяжы прэрый, каля мыса Карыентэс.

Так закончыўся гэты дзень, за які атрад прайшоў пятнаццаць міль. Назаўтра, адразу пасля поўдня, падарожнікі адчулі, што блізка акіян. Вірацон — дзіўны марскі вецер, які дзьме ў другія паловы дня і ночы,— хіліў долу высокую траву. На пустой глебе пачалі з’яўляцца рэдкія акацыі, кусты кура-мабеля. Некалькі лагун з саланаватай вадой блішчэлі ад сонца, нібы кавалкі пабітага люстэрка. Яны абыходзілі іх, падаўжаючы свой шлях.

Падарожнікі паскорылі хаду, каб к вечару дайсці да возера Саладо, на самым беразе акіяна. К васьмі гадзінам вечара, калі паказаліся першыя пясчаныя дзюны, усе вельмі стаміліся. Хутка падарожнікі пачулі рокат хваль.

— Акіян! — крыкнуў Паганель.

— Так, акіян,— адказаў Талькаў.

І знясіленыя людзі, якія толькі што ледзь перастаўлялі ногі, з незвычайнай лёгкасцю ўзлезлі на дзюны вышынёй у дваццаць сажняў. Ноч ужо настала. Дарэмна накіраваныя на мора позіркі, спрабавалі пранізаць цемру. «Дункана» не было відаць.

— І тым не менш ён тут! — сказаў Гленарван.— Ён чакае нас!

— Заўтра мы ўбачым яго,— адказаў Мак-Набс.

Том Аусцін паспрабаваў паклікаць нябачную яхту, але не атрымаў адказу.

Дзьмуў моцны вецер, і па мору гулялі высокія хвалі. Вецер гнаў воблакі на захад і даносіў да самых верхавін дзюнаў вадзяны пыл з грэбняў хваль. Такім чынам, калі «Дункан» і быў блізка, вахценны матрос не мог пачуць слабага крыку з зямлі. Каля берагу не было ніякага прыстанішча для яхты. Ні затокі, ні бухты, ні штучнага порта. Дно было ўсё з пясчаных меляў, якія далёка выпіралі ў мора. Мелі гэтыя больш небяспечныя для суднаў, чым рыфы. Каля меляў мора заўсёды асабліва бурнае, і бяда караблю, які трапіць на іх у часе моцнага ветру,— пагібель яго немінуча!

Не было нічога дзіўнага ў тым, што «Дункан» стаіць далёка ад гэтага небяспечнага, беспрытульнага берагу. Асцярожны і празорлівы Джон Мангльс, вядома, не мог інакш зрабіць. Па думцы Тома Аусціна, «Дункан» павінен быў крэйсіраваць не менш, чым за пяць міль ад берагу. Маёр угаварыў сваіх нецярплівых сяброў пагадзіцца з гэтым. Не было ніякай магчымасці разагнаць густую цемру. Нашто ў такім выпадку напружваць дарэмна зрок і пазбаўляць сябе заслужанага адпачынку?

Сказаўшы гэта, ён пачаў рыхтаваць начлег ля падножжа дзюн. Апошнія рэшткі яды з’елі ў апошнюю вячэру; потым, беручы прыклад з маёра, кожны з падарожнікаў выкапаў сабе ў пяску яміну і, засыпаўшыся пяском да падбародка, заснуў.

Адзін Гленарван не мог заснуць. Вецер дзьмуў вельмі моцна, і высокія хвалі, якія з грукатам разбіваліся аб дзюны, сведчылі, што акіян яшчэ не супакоіўся пасля нядаўняй буры. Гленарван хваляваўся ад усведамлення, што «Дункан» так блізка. Яму думалася, што яхта не магла спазніцца на спатканне. Гэта было немагчыма. Экспедыцыя Гленарвана пакінула бухту Талькагуано 14 кастрычніка і 12 лістапада прыбыла на бераг Атлантычнага акіяна. За гэтыя трыццаць дзён, патрачаных на пераход Чылі, Кардыльераў, пампасаў і аргентынскай раўніны, «Дункан» павінен быў паспець абыйсці мыс Горн і падняцца ўздоўж усходняга берагу кантынента. Нішто не магло затрымаць у дарозе такога першакласнага хадуна, як «Дункан»; магчыма, вядома, што пераход быў бурны і ўраган не раз каламуціў воды Атлантыкі, але яхта была моцным судном, а яе капітан добрым мараком.

Гэтыя развагі аднак не супакоілі ўсхваляваныя нервы Гленарвана. Калі розум спрачаецца з сэрцам, ён рэдка бярэ верх. Мужны шатландзец адчуваў у гэтай цемры блізкасць усіх тых, каго ён любіў: яго дарагой Элен, Мэры Грант, Джона Мангльса і экіпажа «Дункана». Ён хадзіў па бязлюднаму пляжу, на які набягалі, пабліскваючы фасфарычным святлом, хвалі. Ён углядаўся ў цемру і прыслухоўваўся. Часам яму нават здавалася, што ён бачыць у цемры мігатлівыя агеньчыкі.

— Цяпер я не памыляюся! — казаў ён сам сабе.— Я бачу ліхтар «Дункана». Ах! Чаму мой позірк не можа пранізаць гэтую цемру!

Гленарван раптам успомніў: Паганель гаварыў, што ён нікталоп, што ён здольны бачыць у цемры. Ён пайшоў будзіць Паганеля. Вучоны спаў у сваёй пясчанай яме сном дзіцяці, калі моцная рука штурханула яго ў плячо.

— Мае вочы? — паўтарыў вучоны, бязлітасна тручы іх.

— Так, ваш зрок, каб знайсці «Дункан» у гэтай цемры. Уставайце-ж! Хутчэй!

— Чорт-бы ўзяў маю гэтую нікталопію! — прамармытаў Паганель. У душы, між іншым, ён быў здаволены, што мае магчымасць рабіць Гленарвану паслугу.— Спакою з-за яе няма!

І вучоны вылез з ямы, пацягнуўся і, размінаючы нахаду адубелае цела, пайшоў за Гленарванам на бераг.

Гленарван папрасіў яго агледзець увесь цёмны гарызонт. На працягу некалькіх хвілін Паганель добрасумленна аддаваўся гэтаму занятку.

— Ну, як? Бачыце што-небудзь? — запытаў Гленарван.

— Сказаць праўду, нічога не бачу! У такой цемры і кошка нічога не ўбачыць за два крокі!

— Шукайце зялёнага ці чырвонага агню, гэта значыць носавага ці кармавога ліхтара.

— Не бачу ні зялёнага, ні чырвонага агню! Усё чорнае! — адказаў Паганель, у якога зліпаліся павекі.

Поўгадзіны ён пакорліва хадзіў за сваім нецярплівым сябрам, апускаючы галаву на грудзі і пасля штуршком зноў падымаючы яе. Хутка ён змоўк і ўжо больш не адказваў Гленарвану. Яго ногі пачалі заблытвацца, як у п’янага. Гленарван паглядзеў на Паганеля. Географ спаў ідучы.

Досвіткам усіх сонных паставіў на ногі крык:

— «Дункан»! «Дункан»!

— Ура! — адказалі Гленарвану яго спадарожнікі, бегучы к берагу.

Сапраўды, яхта дрэйфавала пад парай за пяць міль ад берагу. Дым з яе трубы мяшаўся з ранішнім туманам. Мора было неспакойнае, і судно з такім танажом, як «Дункан», не магло без рызыкі падыйсці к берагу.

Узброіўшыся падзорнай трубой Паганеля, Гленарван, не адрываючыся, сачыў за ўсімі манеўрамі яхты. Мяркуючы па спакою, які панаваў на яе барту, Джон Мангльс не заўважыў сваіх пасажыраў на беразе.

У гэтую хвіліну Талькаў, усыпаўшы падвойны зарад пораху ў свой карабін, стрэліў у напрамку яхты.

Усе прыслухаліся. Усе ўтаропілі позіркі ў яхту. Тройчы карабін індзейца абуджаў рэха дзюн.

Урэшце з борта яхты ўзвіўся белы дымок.

Праз некалькі секунд да берагу дайшоў глухі гук гарматнага стрэлу, і ў тую-ж хвіліну «Дункан», змяніўшы курс, паплыў к берагу.

Хутка ў падзорную трубу можна было ўбачыць, як з яхты спускаюць шлюпку.

— Місіс Гленарван не можа сама паехаць,— заўважыў Том Аусцін,— мора вельмі неспакойнае.

— Ні Джон Мангльс,— сказаў маёр,—ён не можа пакінуць судна.

— Сястра! Сястрычка! — крыкнуў Роберт, працягваючы рукі к яхце, якую моцна гайдала.

— Ах, як мне хочацца быць ужо на барту! — сказаў Гленарван.

— Пацярпіце, Эдуард!—адказаў яму маёр.— Праз дзве гадзіны вы там будзеце.

Дзве гадзіны! Сапраўды, шлюпка не магла за больш кароткі час праехацца ў абодва канцы.

Гленарван падышоў да Талькава, які, склаўшы накрыж рукі на грудзях, стаяў побач са сваёй Таукай і спакойна глядзеў на ўсхваляваную паверхню вады. Узяўшы яго за руку, Гленарван паказаў на яхту.

— Едзем з намі! — сказаў ён.

Індзеец паківаў галавой.

— Едзем, дружа! — паўтарыў Гленарван.

— Не,— мякка адказаў Талькаў.— Тут Таука, там пампасы,— дадаў ён, паказваючы шырокім жэстам на неабсяжную раўніну.

Гленарван зразумеў, што індзеец ніколі добраахвотна не пакіне прэрый. Ён ведаў вялікую любоў гэтых дзяцей пустыні да сваёй радзімы. Таму, не настойваючы, ён толькі моцна паціснуў руку патагонца. Ён не настойваў і тады, калі Талькаў адмовіўся ўзяць плату за сваю працу.

— Па дружбе! — сказаў ён, адпіхаючы партманэ ўбок.

Гленарван не мог гаварыць ад хвалявання. Яму хацелася пакінуць Талькаву хоць які-небудзь падарунак на ўспамін аб сябрах-еўрапейцах. Але што ў яго ўцалела?! Коні, зброя — усё загінула ў часе паводкі. Яго спадарожнікі не былі багацейшыя за яго.

Ён не ведаў, што рабіць, як раптам прышла яму ў галаву думка. Дастаўшы з партманэ дарагі медальён, які служыў аправай для мініятурнага партрэта, аднаго з лепшых твораў Лаурэнса, ён падаў яго індзейцу.

— Мая жонка,— сказаў ён.

Талькаў расчулена паглядзеў на партрэт і сказаў:

— Добрая і прыгожая.

Роберт, Паганель, маёр, Том Аусцін і матросы па чарзе расчулена пачалі развітвацца з патагонцам. Гэтыя дзіўныя людзі па-сапраўднаму ўсхваляваліся, развітваючыся са сваім мужным і адданым правадніком. Талькаў усіх іх прыціскаў да сваіх шырокіх грудзей. Паганель падараваў яму карту Паўднёвай Амерыкі і абодвух акіянаў, якую індзеец часта з цікавасцю разглядаў. Гэта быў самы дарагі скарб вучонага. Роберт не меў чаго падараваць свайму сябру, апрача пяшчот. Ён не забыўся пацалаваць і Тауку.

Між тым шлюпка з «Дункана» падышла к берагу, праслізнула праз вузкі заліў між мелямі і мякка ўссунулася на пясок.

— Што з маёй жонкай? — перш за ўсё запытаў Гленарван.

— І з маёй сястрой? — падхапіў Роберт.

— Місіс Гленарван і міс Грант чакаюць вас з нецярплівасцю,— адказаў рулявы.— Неабходна зараз-жа вярнуцца на борт, сэр, бо хутка пачнецца прыліў, і тады нам не выехаць!

Усе па чарзе яшчэ раз абнялі індзейца. Талькаў правёў сваіх сяброў да самай шлюпкі, якая ўжо гайдалася на вадзе. У тую хвіліну, калі Роберт збіраўся пераступіць борт шлюпкі, патагонец узяў яго на рукі і пяшчотна паглядзеў яму ў вочы.

— Бывай! — сказаў ён.— Ты — маленькі мужчына!

— Бывай, дружа, бывай! — яшчэ раз сказаў Гленарван.

— Няўжо мы ніколі не ўбачымся? — тужліва запытаў Паганель.

— Quien sabe[49] — адказаў Талькаў.

Гэта былі апошнія словы індзейца.

Лодка шпарка адплыла ад берагу, бо быў якраз адліў.

Доўга-доўга нерухомы сілуэт Талькава відаць быў на беразе. Потым высокая фігура знікла з позірку.

Праз гадзіну Роберт першым узбег па лесніцы на борт «Дункана» і кінуўся на шыю Мэры Грант пад шумныя крыкі «ура» ўсяго экіпажа.

Так скончыўся гэты пераход па прамой лініі праз усю Паўднёвую Амерыку. Ні горы, ні рэкі не маглі прымусіць адважных падарожнікаў ні на крок адхіліцца ад свайго маршрута. Ім не давялося на гэтым шляху сустрэцца са злой воляй іншых людзей, але і барацьба з нежывой прыродай даволі жорстка выпрабоўвала іх мужнасць.