Апошняя арбіта

Выехалі Бурмакоў і Гушча праз зямныя суткі, калі ўжо мелася пэўнае асабістае ўяўленне пра ўмовы на Плутоне. Дзень яшчэ працягваўся, і сёе-тое можна было бачыць, не ўжываючы спецыяльных прыстасаванняў.

Павел не ведаў, як успрымае сваю вылазку капітан — з заўсёдным падкрэсленым спакоем ці даўшы нарэшце волю сваім пачуццям. А яму самому гэты паход у невядомае падабаўся. Не толькі абяцаннем адкрыць адну в таямніц іншага розуму, а і тым хваляваннем, напружаннем нерваў, якімі мімаволі поўнілася яго істота. Ён выбраў пункт, да якога было крыху больш за дзвесце кіламетраў шляху. Усюдыход павольна каціўся па плоскай раўніне, пакрытай мяккім грунтам. З кабіны Павел глядзеў на яркія зоркі, якія, не мігаючы, сачылі за ім, здавалася, з цікавасцю; на шэры змрок, які не рассейваўся і ахутваў усё вакол, як узняты і яшчэ не аселы пыл; на раўніну, у цемры падобную чамусьці на асенні засынаючы стэп; і думаў, што чакае яго ў канцы падарожжа? Знаходка, пусты нумар, яшчэ адзін марш-кідок на гэты раз ужо на тысячу кіламетраў да другой крыніцы? I ці не таму ён не павялічваў хуткасці, што баяўся расчаравання?

Паступова рэльеф мясцовасці пачаў мяняцца. З’явіліся ўзгоркі, каменныя нагрувашчванні. Усюдыход тыкаўся сюды-туды, збочваў, вяртаўся, і з кожным разам аўтавадзіцель усё больш доўга шукаў праезду. Павел рашыў выйсці з машыны.

— Перасеў на самы надзейны транспарт,— паведаміў ён таварышам і паглядзеў угору, дзе паміж зорак хаваўся запушчаны імі магутны рэтранслятар.

Амаль адразу прыйшоў адказ Бурмакова:

— А я пакуль на калёсах.

— Пашчасціла,— адказаў Павел,— а то тупалі б да тутэйшай ночы свае пяцьсот кіламетраў. А ты, Віцяй, як маешся?

— Блукаю між скал мясцовага значэння,— пажартаваў і ён.

— Ну, то прывітанне Вундэркінду, а я рушыў.

Паўлу ў гэтай нуднай цемры не хапала праніклівых вачэй зоркага робата, ды, бадай, і яго самога. Але на гэты раз рашылі кібера пакінуць на ўсякі выпадак Віцю — усё хлопец не адзін будзе.

На адным з пагоркаў Павел спыніўся. Недзе непадалёк павінна была знаходзіцца таямнічая крыніца. Аднак як знайсці тое, што нават не ўяўляеш? Не такая ж гэта крыніца, якая дома, дзе-небудзь на ўскрайку лесу, цурчыць маленькім фантанчыкам. Гэта струменіць магутна і нябачна.

Павел аглядзеўся. Як хапала вока, былі каменныя абломкі, бы хто панатыкаў іх у сухую і халодную Плутонаву глебу, спадзеючыся, што некалі з іх павырастаюць вялікія горы. Павел думаў і машынальна разглядаў гэты даволі кантрастны ў няўлоўных прамянях яркай зоркі-сонца дзіўны пейзаж, і раптам яшчэ адно параўнанне нарадзілася ў яго галаве. Перад ім была нібы сетка павуціны, сплеценая немаведама кім і немаведама каму, а ён сам стаяў у цэнтры яе. Павел нават азірнуўся, шукаючы таго павука, які працягнуў прамыя прасекі-дарогі, што разбягаліся ва ўсе бакі, быццам вуліцы ў разбураным часам або бамбёжкай паселішчы. У Паўла перахапіла дух: няўжо сапраўды горад? Ён не стрымаўся, не мог марудзіць. Збег з пагорка і пачаў рукамі разграбаць камяні.

— Што вы там сапіце, Павел Канстанцінавіч, бы на гару лезеце? — устрывожыўся Бурмакоў.

— Наадварот, пад гару,— Гушча выпрастаўся, крытычна агледзеў мізэрны вынік свайго парыву.— Як першабытны чалавек, вось толькі скафандр перашкаджае, а то і зубамі ўгрызся б.

— То ў вас лом за поясам,— засмяяўся капітан. — I пастаўце, калі ласка, тэлекамеру. Спадзяюся, не забыліся ў машыне?

— Прыхапіў,— з сумненнем прамовіў Гушча.— Ды, калі не памыляюся, прыйдзецца спачатку запісаць, а вам пазней паказаць — я ж углыб кіруюся.

3 дапамогай ломіка справа сапраўды пайшла хутчэй, і неўзабаве Павел, ссунуўшы вялікі пляскаты камень, убачыў дзірку, за якой была чорная пустата. Збіраючыся ў пошук, касманаўты прадбачылі і такі варыянт і захапілі неабходны рыштунак. Павел прымацаваў на паверхні канец доўгага троса і пачаў асцярожна спускацца ў пралом. Метраў праз пяць ён стаў нагамі на нешта твёрдае і гладкае Пасвяціў ліхтарыкам. Гэта была нібы падлога, выкладзеная вялікімі плітамі. Павел паглядзеў па баках. Святло ліхтара растварыла векавую цемру, і чалавеку адкрылася нешта падобнае на памяшканне — правільныя роўныя сцены з праёмамі для выхада і ўвахода, скляпеністая столь. Толькі нішто не нагадвала ні колішняга абсталявання, без якого памяшканне ўявіць было цяжка, ні нечага іншага, уласцівага зробленаму рукамі збудаванню.

Прамая сувязь яшчэ дзейнічала, і Гушча павёў тэлекамерай, паказваючы таварышам сваю знаходку.

— Колькі ж існуе гэта будыніна, што Плутон праглынуў яе? — раздумліва сказаў Бурмакоў.

— I праглынуўшы, нешта пакінуў,— Паўлу здавалася, што ён ужо зусім не хвалюецца, толькі вось не можа стояць на месцы і глядзець, яго ўсё цягне некуды далей.— Крыніцу, Сцяпан Васільевіч! Яна недае побач.

— ШукаЙце, Павел Канстанцінавіч, і не суньцеся ў пекла. Мы чакаем вашых паведамленняў.

Гушча памахаў перад тэлекамерай рукой, пасылаючы развітальнае прывітанне таварышам, і ступіў у праём.

Гэта быў пачатак калідора — вузкага прамавугольнага тунеля з паўкруглым верхам. Напэўна, стваральнікі гэтага лабірынта вельмі любілі ў лініях плаўнасць.

Калідор-тунэль абарваўся метраў праз пяцьдзесят, і Павел апынуўся ў новым сутарэнні, больш прасторным, чым першае. Пасярэдзіне яго высілася тоўстая калона, яна быццам падпірала столь, толькі на гэты раз не выпуклую, а ўвагнутую. Як вялікі сподак ці чаша.

Павел доўга глядзеў на дзіўнае і простае збудаванне, здагадваючыся, што адсюль, відаць, і выпраменьваецца тая энергія, што гэта і ёсць невядома дзеля чаго пастаўлены касмічны маяк. Ён прыкінуў месца, дзе стаяла калона з чашай, і павярнуў назад. У чашу варта было зазірнуць зверху.

Гушча прабіраўся праз нагрувашчванні на пагорак і дзівіўся з сябе. Сустрэча з іншым розумам стала явай. А ён, зямлянін, замест таго каб скакаць, крычаць, вар'яцець ад радасці і захаплення, дзелавіта выбірае, на які камень ступіць, а які абмінуць, каб не паслізнуцца, не ўпасці, і няма ў яго галаве ніякай узнёслай думкі...

Падысці блізка да чашы не ўдалося, хаця Павел двойчы абышоў яе. Чаша была абкружана нябачнай сцяной ці, можа, сілавым бар’ерам. Павел разгледзеў толькі вузкі сектар светлага матавага дна, і тады ён прыцягнуў некалькі абломкаў скалы, склаў іх пірамідкай. Залезшы на яе, убачыў нешырокую круглую адтуліну пасярэдзіне чашы. Мяркуючы па тым, што больш нічога там не было, сама крыніца, сховішча энергіі, знаходзілася, відаць, недзе ў глыбіні. Тут прамяні, напэўна, толькі факусіраваліся ў тонкі накіраваны пучок.

— Павел Канстанцінавіч, не ўздумайце лезці ў сховішча,— папярэдзіў Бурмакоў, якому Гушча паказваў усё, што бачыў сам.— Я пагляджу сваю крыніцу, і потым разам падумаем, як быць.

Гушча паслухаўся, хаця вельмі карцела пашукаць у падземным лабірынце. Ён быў ужо каля ўсюдыхода, як у тым баку, дзе знаходзілася крыніца Бурмакова, раптам пасвятлела, і над гарызонтам успыхнуў вогненны шар — светлы, яркі, падобны на маленькае сонца. Ён павісеў секунду-другую і рассыпаўся мірыядамі іскрынак. А ў Паўлавым шлемафоне вішчала, страляла, шыпела яшчэ добрых дзесяць хвілін.

Павел стаяў разгублены, не разумеючы, што адбылося. Калі ўсё сціхла, яму пачуўся ціхі стогн.

— Сцяпан Васільевіч! Сцяпан Васільевіч! — устрывожана загукаў Павел, спрабуючы звязацца з капітанам.

Азваўся Віця:

— Павел Канстанцінавіч, чую пазыўныя ўсюдыхода. Але Сцяпан Васільевіч маўчыць.

— Давай каардынаты! — патрабаваў Гушча і пусціў свой усюдыход на самую вялікую хуткасць.

Машына Бурмакова, свецячыся габарытнымі агнямі, ляжала на баку непадалёк ад глыбокай варонкі. Павел з горыччу падумаў, што капітан, папярэдзіўшы аб небяспецы яго, сам не асцярогся. Хаця, уласна кажучы, і асцерагацца не было чаго. Адкуль ім было ведаць, што крыніца месціцца на адкрытай раўніне, яна ж была ў гарах і нават, здаецца, у паселішчы. Павел выскачыў на хаду, падбег да ўсюдыхода капітана, зірнуў у кабіну. Бурмакоў сядзеў, наваліўшыся грудзьмі на штурвал, звесіўшы рукі і галаву. Выцягнуць яго адтуль было немагчыма: машына ляжала на дзверцах. Павел падагнаў свой усюдыход і з яго дапамогай паставіў машыну Бурмакова вертыкальна. Але перш чым адкрыць дзверцы, ён праверыў у Віці, ці цэлы капітанаў скафандр — сігналы датчыкаў на касцюмах касманаўтаў пастаянна ішлі на карабельную ЭВМ. Герметычнасць не парушылася, і Гушча перанёс непрытомнага Бурмакова ў сваю кабіну. Потым узяў на буксір усюдыход капітана — рухавік чамусьці не працаваў — і рушыў да «Набата».

Аўтавадаіцель добра запомніў дарогу, і ўсюдыход без затрымак імчаўся дадому. А Павел не бачыў ні гэтых своеасаблівых чорна-шэрых пейзажаў, ні блізкага, з навіслымі над галавой зоркамі неба і ўсё стараўся зразумець, што адбылося. Больш-менш верагодным здавалася, што выбухнулі запасы рэчыва, якое сілкавала чашу-выпраменнік. Павел мог таксама дапусціць, што выбух здарыўся невыпадкова — усюдыход Бурмакова прабіў ахоўнае поле вакол крыніцы. Кантрольны запіс на караблі, атрыманы з усюдыхода Бурмакова, пацвярджаў слабы штуршок. Вядома, заўважыць вачамі поле было немагчыма, але тое, што яго не адчулі лакатары, здзіўляла Паўла. Відаць, капітан не звярнуў увагі на які-небудзь папераджальны сігнал, пасля яго, Паўлавай, інфармацыі ён спяшаўся.

Заставалася загадкай і што гэта было за поле, і якая энергія засвяцілася вогненным шарам. Прыборы не маглі вызначыць уласцівасці часцінак, захопленых на месцы выбуху,— яны хутка вызваліліся і з магнітных, і з гравітацыйных пастак і зніклі ў прасторы. Ва ўсякім разе, калі Гушча прымчаўся на месца здарэння, прадуктаў выбуху ўжо не было. Наўрад ці што скажа і Сцяпан Васільевіч, калі ачуняе. Дарэмна ён не ўзяў з сабой Вундэркінда, яго кібернетычны мозг, можа, што-небудзь і ўлавіў бы.

Гушча паведаміў Віцю пра падзеі, і калі пад’ехаў, юнак ужо чакаў яго каля пад’ёмнай шахты «Набата». Удвух яны перанеслі капітана на карабель, распранулі і паклалі ў медыцынскі адсек.

Стан Бурмакова быў нейкі дзіўны, незразумелы. Дэталёвае абследаванне не выявіла якіх-небудзь сур’ёзных пашкоджанняў або змяненняў у арганізме, але ён чамусьці заставаўся непрытомным. Быццам бы спаў глыбокім і запаволеным сном — дыханне, скарачэнні сардэчнай мышцы былі вельмі рэдкімі, слабымі, крывяны ціск панізіўся.

Павел праседзеў некалькі гадзін каля ЭВМ, штораз уводзячы ў яе новыя і новыя дадзеныя. Аднак і ў электроннай памяці машыны не знайшлося аналага такой хваробы, Суцяшала толькі, што вось ужо колькі часу стан капітана быў нязменны — не пагаршаўся і не паляпшаўся. Заставалася чакаць, які дыягназ паставяць медыкі Касмічнага цэнтра.

Зямля была далёка, і таму перадачы з «Набата» вялісл на ўсіх каналах сувязі, паўтараліся па некалькі разоў. Але існавала яшчэ адна праблема — прыняць тэлеграму з радэімы. I Павел усё часцей задумваўся, ці не вярнуцца «Набату» наогул. Але і супраць гэтага, на першы погляд, адзіна правільнага рашэння меліся абгрунтаваныя пярэчанні. Дарога назад зойме амаль год, і дзень-другі, які спатрэбіцца, каб праверыць гіпотэзы — яго і Бурмакова, у параўнанні з такім працяглым часам наўрад ці будуць мець істотнае значэнне. Ды і Зямля, калі ўзнікне небяспека для жыцця капітана, вышле дапамогу, хаця б у раён Марса, трасу да якога ўжо можна лічыць асвоенай. За гэтыя ж дзень-два, якія яны тут затрымаюцца, можа, будуць вырашаны пытанні, дзеля адказу на якія і адпраўляўся «Набат» на Плутон. Гонячы трывогу за Бурмакова, Павел працаваў. За сябе і за яго.

Зноў эаняўшыся складзенай Бурмаковым картай Плутона, на якой эліпсам злучаліся ўяўныя маякі, Гушча ўжо меў вынікі даследаванняў, праведзеных пасланымі ім спадарожнікамі-станцыямі. Вынікі былі зусім не такія, як ён спадзяваўся. Станцыі адзначалі, што выпраменьванні ўсіх крыніц характарызуюцца адной пастаяннай велічынёй. Не было толькі паўторных даных на адну з іх — якраз тую, што выбухнула. ХутчэЙ за ўсё яе наогул не варта было браць у разлік. Павел схіляўся да думкі, што яна чамусьці выйшла са строю раней, чым на яе наткнуўся Бурмакоў. Ды чаго не бывае, і Гушча разам з іншымі запраграміраваў для разлікаў ЭВМ і задачу, у якой менавіта гэта крыніца была ў даны момант найбольш моцная. Але гэта быў толькі адзін з зыходных пунктаў задачы — машына, грунтуючыся на факт, быццам арбіта штучнага спадарожніка Плутона праходзіць непасрэдна над гэтым маяком, вызначыць параметры і цяперашнія каардынаты яго ў прасторы. Заданне было не простае нават для магутнай ЭВМ «Набата». Павел, складаючы праграму, не ведаў многіх даных і таму не вельмі верыў у поспех. 3 такім настроем ён і прыйшоў у рубку.

Віця бадзёрыўся, хаця ўжо амаль зямныя суткі неадлучна дзяжурыў каля пульта сувязі. Павел паглядзеў на яго стомлены асунуты твар і нічога не сказаў. Адсылай — не адсылай адпачываць, не пойдзе. Ды ён і сам бы на яго месцы не пайшоў.

— Што Зямля? — спытаў Павел, хаця і без таго было ясна: адказ не паступіў.

— Як у калодзежы, Павел Канстанцінавіч,— паскардзіўся хлопец.— Адна зорачка над галавой і тая далёка.

— Надта мудрагеліста, дружок,— паківаў галавой Гушча.— Не кумекаю, што да чаго.

— Хачу сказаць, Павел Канстанцінавіч,— сумеўся Віця,— што нам адно — спадзявацца на Зямлю.

— Зарапартаваўся, Віцяй, зарапартаваўся,— Павел ускудлачыў юнаку валасы, і раптам яго рука застыла на хлапечай галаве.— А гэта ж думка!

Віця залыпаў пачырванелымі вачамі.

— Так, так,— павесялеў Павел.— Ты сам не ведаеш, як трапна сказана: «калодзеж». Маякі могуць глушыць, адводзіць убок сігналы, але пасля выбуху вакол планеты, напэўна, сёе-тое засталося. Так што будзем здымацца. А пакуль арыентуйся толькі на стацыянарны спадарожнік.

I сапраўды яшчэ да старту касманаўтам удалося злавіць вестачку з Касмічнага цэнтра. Яе, падобна, паўтаралі не адзін раз, не спадзеючыся на трывалую сувязь. Не ўсё было прынята дакладна. Сігналы ішлі слабыя, часам невыразныя, з пропускамі. Параўнаўшы два паведамленні, прынятыя ў розны час, Павел збольшага зразумеў, што зямныя медыкі пакуль не могуць назваць прычыну хваробы Бурмакова, але дапускаюць, што яна выклікана выпраменьваннямі маяка-крыніцы, і будуць шукаць спосабы лячэння. А самага галоўнага — ці небяспечны стан Бурмакова для жыцця — не было. Усё па-ранейшаму заставалася на плячах яго, Гушчы.

Старт прайшоў добра. Цяжкі карабель пасля нядоўгага змагання разарваў ланцугі Плутона і, набіраючы хуткасць, вырваўся ў прастору. Але Павел не спяшаўся, ён чакаў, калі ЭВМ пацвердзіць ці абвергне яго здагадку, і «Набат» апісваў па спіралі кругі вакол планеты, паступова аддаляючыся і аддаляючыся. Касманаўты без жалю пакідалі Плутон, змрочны, негасцінны, чужы.

ІІІ

3 ДЗЁННІКА ВІЦІ АСАДЧАГА

12 студзеня. ЭВМ рашыла пастаўленую П. К. задачу і выдала каардынаты ўяўнага штучнага спадарожніка Плутона. Па касмічных маштабах адлегласць да яго выглядала невялікай — адна шостая астранамічнай адзінкі. «Набат» ужо меў даволі значную хуткасць, і недзе праз тыдзень мы маглі б выйсці туды. Але колькі ні вывучалі вызначаны раён прасторы, ніякім спадарожнікам і не пахла. Ні там, ні паблізу.

Мне самому было горка расставацца з прыгожай выдумкай П. К. Але факты лбом не зрушыш. Заставалася пагадзіцца з ранейшым поглядам С. В., што на марсіянскай схеме быў пазначаны не спадарожнік, а зоркалёт, таксама чужы Плутону. Я нагадаў пра яго П. К., дадаўшы:

— Зоркалёт, мусіць, ужо ў сваёй галактыцы.

П. К. дзіўна паглядзеў на мяне. Ён наогул апошнія дні як не ў сабе. Вельмі многа навалілася на яго. I трывога за капітана, і адказнасць за «Набат», і да ўсяго — крушэнне гіпотэзы. П. К. можна зразумець. Палёт на Плутон, які ён прапанаваў каля Марса, да той марсіянскай знаходкі мала што дабавіў. Крыўдна.

14 студзеня. П. К. паводзіць сябе бездапаможна, бяздзейна. I на Плутон не спрабуе яшчэ раз высадзіцца, што хоць неяк апраўдала б нашу тут затрымку, і на зваротны курс не кладзе «Набат». Мне ён нічога з гэтага поваду не гаворыць, мусіць, сам не ведае, на што спадзяецца. Хіба можна план, думку падмяніць аднымі разлікамі, якімі ён займаецца ледзь не круглыя суткі — і на вахце, і потым. Ад ЭВМ не адыходзіць.

Учора на маім дзяжурстве паступіла лазераграма. Сувязь з Зямлёй яшчэ ненадзейная, апошнім часам мы не атрымалі ніводнага поўнага тэксту. I гэта не было выключэннем. 3 Касмічнага цэнтра перадалі: «...крыніц-выпраменнікаў не выяўлена...» Я нічога не зразумеў. Паказаў П. К. і спытаў:

— Яшчэ недзе маякі аб’явіліся?

— Я прасіў праверыць Марс,— паціснуў плячамі П. К.

— 3 Плутонам не разабраліся, а на Марс азіраемся,— я абурыўся. Зрэшты, нехта ж павінен мець ясную галаву. П. К. хоць і замяніў капітана, аднак капітанскага, рашучага ў ім мала.— 3 Сцяпанам Васільевічам што будзе, пакуль мы тут гойсаем?

— Гэтага я не ведаю, Віця,— сумна адказаў П. К.

— Што мы чакаем, Павел Канстанцінавіч? — трэба было паставіць кропкі над «і».

П. К. зноў паціснуў плячамі. Я ведаў, што ў яго гэта азначала нежаданне працягваць размову. Ды я быў настойлівы.

— Сцяпан Васільевіч у небяспечным стане...

— Сцяпан Васільевіч, апрытомнеўшы, асудзіць нас, калі мы здымемся дачасна.

Пагаварылі, называецца. Як глухія. Няўжо П. К. лічыць мяне недаросткам? Мне ж хутка васемнаццаць!

17 студзеня. Атрымалі яшчэ дзве тэлеграмы з Цэнтра. Сувязь быццам бы аднаўляецца, скажэнняў менш. На Зямлі непакояцца за С. В., просяць новыя даныя пра яго стан і чамусьці ні словам не ўспамінаюць аб нашым вяртанні. Змова за маёй спіной? Хай сабе, абы ўсё было добра.

П. К. прачытаў прысланыя тэлеграмы і ўпершыню за колькі часу ўздыхнуў з палёгкай (праўда, раней ён наогул не ўздыхаў, хадзіў як у масцы). А потым раптам спытаў у мяне, паказаўшы на тэлеграмы:

— Што ты думаеш пра гэта?

Я прамаўчаў. Сапраўды, што я мог думаць?

— Не зважай, Віцяй, на мой настрой. Ранейшы. У мяне галава кругам ішла, а ты малайчына, трымаўся. А цяпер у тумане вакол нас з’явіўся пробліск.

Я здзіўлена падняў вочы. Хаця сённяшні П. К. мне падабаўся болей.

— Звярні ўвагу,— казаў ён,— нас не прыспешваюць з вяртаннем. Значыць, стан Сцяпана Васільевіча не крытычны. Думаю, ён у своеасаблівым анабіёзе, выкліканым выбуховым выпраменьваннем. Спецыялісты гэтага не адхіляюць.

П. К. быў надта гаваркі. Прыгнечанасць апошніх дзён раптам змянілася ўзбуджанасцю.

— Я табе казаў, Віцяй, што капітан не дазволіў бы адысці адсюль, не праверыўшы ўсе меркаванні да канца.

— Дык, здаецца, вы ўсё праверылі...

П. К. бліснуў вачамі і паклікаў робата:

— Вундэркінд, ты гатовы?

Вундэркінд цяпер заўсёды быў з намі. I зараз ён стаяў з правага боку ад пульта кіравання — ці то драмаў, калі гэта можна пра яго сказаць, ці то слухаў нашу размову. Пачуўшы пытанне П. К., ён, не мяняючы позы, выдаў доўгую чараду лічбаў. Мне аж млосна стала ад адной думкі, што іх трэба запомніць. А П. К. паспеў запісаць, нешта дадаў і ўвёў у ЭВМ.

— Не верылася,— П. К. зноў звярнуўся да мяне,— што маякі на Плутоне выпадкова размешчаны па эліпсе. Пры ўсёй павазе прышэльцаў да акругласцей не магу дапусціць, што яны кіраваліся ёю, размяшчаючы такія магутныя крыніцы на неабмежавана доўгі час.

— Ваша здагадка не пацвердзілася. Навошта таўчы ваду ў ступе? — Гэта было грубавата, разумею. Але П. К. павінен прыслухоўвацца і да майго голасу. А крывіць душой я не ўмею.

— Дзень на дзень не прыходзіцца,— ён не паказаў, што пакрыўдзіўся. Проста сказаў так, каб я зноў нічога не зразумеў. I яшчэ П. К. здзівіў мяне. Нельга ж так упарта верыць у тое, чаго няма.

Напэўна, гэтыя думкі неяк адбіліся на маім твары, бо П. К. пасміхнуўся і папрасіў робата:

— Вундэркінд, раскажы аб прызначэнні марсіянскага маяка.

Мне стала ніякавата. Што, калі я дарэмна нападаю на П. К.?

Робат павольна, як з роздумам, загаварыў:

— Прамень марсіянскага маяка не стацыянарны, ён трымаецца пэўнай кропкі ў прасторы. Гэта высветлілі штучныя спадарожнікі Марса, запушчаныя з Зямлі пасля нас.

— Чуеш, Віця? Я пра гэта даведаўся зусім нядаўна, калі ўжо быў гатовы, як, дарэчы, ты і хацеў, накіраваць «Набат» дадому. А тэлеграму, што на Марсе маякоў больш няма, ты чытаў. Вось я і падумаў: а чаму марсіянскі маяк не можа быць менавіта тым, які я шукаў на Плутоне? Не дзеля ж экскурсантаў пабудавалі яго побач з помнікамі-схемамі! Думка вар’яцкая, згодзен. Таму і не выказваў табе. Даруй.

Мая крыўда адразу прапала, засталася толькі незадаволенасць сабой. Але я не прамінуў выказаць сумненне, якое ў мяне ўзнікла:

— Занадта складана, нават для высокаразвітых істот.

— Для іх, напэўна, не. Для нас — таксама не вельмі, я ж даўмеўся.

Захопленыя размовай, мы не звярнулі ўвагі на Вундэркінда. А ў таго ў праграме была забарона перашкаджаць размове людзей. I ён, атрымаўшы інфармацыю з ЭВМ, заварушыўся, зрушыў з месца і апынуўся каля тэлескопа. Калі нельга ўмешвацца ў размову людзей, то падрыхтаваць ім умовы для працы можна.

П. К. імгненне глядзеў на робата, потым здагадаўся, відаць, у чым справа, і імкліва падхапіўся на ногі. Ён даволі няветліва адсунуў Вундэркінда ўбок і прынік да акуляра.

Робат не пакрыўдзіўся, ён такіх нюансаў не ўлоўліваў. Таму перагнуўся цераз П. К. і падправіў наводку. I ў той жа момант П. К. азірнуўся. На яго перакошаным твары палалі вочы. Я напалохаўся. А П. К. засмяяўся. Я ніколі не чуў, каб ён так смяяўся — пераможна, радасна і... засмучона. Трагедыя з С. В. не знікала з нашых сэрцаў ні на хвіліну.

П. К. пераключыў тэлескоп на экран. Я ўбачыў кавалак звычайнага чорнага неба.

— Прыгледзься, прыгледзься,— паўтараў П. К.

Я глядзеў, глядзеў і нічога не разумеў. I раптам адна з зорак нібыта згасла. А можа, проста падміргнула маім сляпым вачам, бо неўзабаве яна зноў заззяла на ранейшым месцы.

— Вось ён, спадарожнік! — П. К. зрабіўся спакойны, сабраны.— Ты добры кібер, Вундэркінд!

Робат палыпаў зялёнымі вачамі-лінзамі і пакрочыўна сваё месца, касалапячы нагамі. Ён і на пахвалу не рэагаваў. П. К. гэта ведаў, але стрымацца не мог. Ен поўніўся перамогай.

Праз дзве гадзіны «Набат» пачаў мяняць курс.

10 лютага. Многа неверагоднага сустрэлася нам у палёце. Аднак самая апошняя знаходка нават у параўнанні з тым, што мы бачылі на Марсе і Плутоне, успрымаецца як фантастыка.

Штучны спадарожнік Плутона меў форму цыліндра з дыяметрам пяцьсот і вышынёй дваццаць пяць метраў. Цёмны, неасветлены, ён быў амаль нябачны. П. К. доўга разглядаў яго здалёк, баючыся падводзіць «Набат» бліжэй. Мы баяліся не выбуху ці яшчэ чаго падобнага. Не дзеля таго быў пакінуты ён у Сонечнай сістэме. П. К. не быў упэўнены, што вялікая маса «Набата» не акажа ўплыву на курс спадарожніка, і той стане няўлоўным нават для сваіх гаспадароў. Рашылі адправіцца да спадарожніка на «Скакунку». Тут нашы думкі не разыходзіліся. А вось каму ляцець — спрачаліся доўга.

Я настойваў, што П. К. павінен застацца на караблі, бо, калі што здарыцца са мной, ён зможа прывесці «Набат» да Зямлі. П. К. не пагаджаўся, даказваў, што з Вундэркіндам, а потым з дапамогай і зямных аператараў я выдатна спраўлюся з кіраваннем караблём, нават калі С. В. не ачуняе. Здаўся я толькі тады, калі П. К. сказаў, што ён зможа болей убачыць і зразумець. Я яшчэ для прыліку паўпарціўся, думаючы, што ўсё роўна, калі спатрэбіцца дапамога,— прылячу. Я нават тайна ад П. К. другі «Скакунок» падрыхтаваў. На шчасце, нічога непрадбачанага не адбылося.

За П. К. я назіраў па тэлевізары, ён стараўся не прапусціць ніводнай дробязі, пра ўсё расказваў.

Маленькі, як шлюпка побач з акіянскім лайнерам, «Скакунок» пакружыў вакол спадарожніка, а потым сціпла прытуліўся да борта, уздоўж якога нібы спецыяльна для нас цягнулася своеасаблівая тэраса з парэнчамі. П. К. прымацаваў ракетаплан да парэнчаў і перабраўся ў галерэю. Ён паводзіў сябе смела і ў той жа час абачліва. Я не змог бы так. Чужы спадарожнік, пад нагамі бездань... Мне нават адсюль глядзець было ніякавата, не тое што самому лазіць. А П. К. хоць бы што...

Ні люкаў, ні ілюмінатараў на станцыі-спадарожніку не было. Ды яе гаспадары неяк пранікалі ўнутр! П. К. асцярожна рухаўся ўздоўж борта, ведучы рукой у эластычнай пальчатцы па гладкім корпусе. Нешта ён усё-такі, відаць, зачапіў, бо адзін з сектараў станцыі-спадарожніка раптам успыхнуў, абліўшы П. К. патокам святла. П. К. застыў ад неспадзяванасці. Потым хутка пайшоў да асветленага сектара.

— Вас вывучаюць, Павел Канстанцінавіч,— падказаў я.

— I фатаграфуюць,— пагадзіўся ён.— Праз шмат вякоў мяне будуць разглядаць дзе-небудзь у іншай галактыцы.

От такі вясёлы, дасціпны, П. К. мне больш за ўсё падабаўся. У мяне зніклі нават рэшткі шкадавання, што паляцеў ён, а не я.

Не паспелі мы перакінуцца гэтымі словамі, як святло патухла. Затое ў эфіры пачулася нешта старонняе. Гэта працягвалася хвілін дзесяць, а потым усё сціхла. Вядома, мы запісалі гэты ці то вынік перашкод, ці то сігналы станцыі. Але што яно азначала, разабрацца не маглі.

П. К. некалькі разоў прайшоў па тым месцы, на якім яго заспела спадарожнікава святло. Закінуўшы трос, залез на верх цыліндра. Дарэмна. Спадарожнік больш не падаваў прыкмет жыцця.

— Буду вяртацца,— сказаў П. К.

Мне здалося, што ён пабыў там вельмі мала, каб што знайсці. Але П. К. не пагадзіўся.

— Прылячу праз зямныя суткі. Дадзім час аўтаматам станцыі, калі яны ёсць, ацаніць сітуацыю.

У той дзень мы доўга даследавалі, праслухоўвалі запіс гукаў, што ўзніклі ў эфіры, давалі заданні ЭВМ, Вундэркінду, карацей кажучы, загрузілі ўсе наяўныя мазгі. Аднак да расшыфроўкі гукаў не наблізіліся ні на крок. Чаму я ўпэўнена напісаў расшыфроўкі? Пракідалася ў гуках, пачутых намі, сістэма, зладжанасць. Пачакаем яшчэ суткі!

14 лютага. Каб не зусім рэальныя здымкі і не надта пераканаўчыя запісы, якія ў нас засталіся, напэўна, цяпер, аддаліўшыся ад штучнага спадарожніка на мільёны кіламетраў, мы думалі б, што нам усё гэта прывідзілася...

Назаўтра, пасля першай вылазкі П. К. на іншапланетную станцыю, «Скакунок» зноў пакінуў «Набат». П. К. цяпер трымаўся больш упэўнена. Ён адразу прычаліў да таго месца, дзе яго знаходжанне выклікала пэўную рэакцыю ў механізмаў спадарожніка. Зноў успыхнула святло, яркае, блакітнае. Успыхнула на імгненне, быццам правяраючы, ці той гэта наведвальнік, што быў учора, і, задаволіўшыся, патухла. А ў наступным сектары бліснуў новы агеньчык, маленькі і асляпляльна-белы. П. К. няспешна (як хапіла вытрымкі!) накіраваўся да яго. I ён, і я думалі, што вось зараз адчыняцца якія-небудзь дзверы...

П. К. доўга прастаяў пад гэтым ліхтаром. Ні дзверы не адчыніліся, ні вокны. Гаспадары станцыі былі, падобна, надта недаверлівымі істотамі. А можа, мы нечага не зразумелі? Адчуваючы пякучую крыўду, П. К. апусціўся на насціл галерэі. Пазней ён казаў, што хацеў абдумаць, ці не паспрабаваць разрэзаць корпус станцыі і такім чынам зазірнуць унутр. Напэўна, ён гэтага не зрабіў бы, але і яго зразумець трэба — быць ад тайны на адлегласці выцягнутай рукі і пайсці ні з чым... I ў самы напружаны момант гаспадары быццам адчулі сваю віну. Глухі эфір ажыў. Перадача не магла быць адрасавана не нам, усё вельмі супадае. Цяжка словамі перадаць, што мы пачулі, бо, вядома, не родная мова гучала ў эфіры. На чужой хвалі, нейкім чынам выяўленай аўтаматамі карабля, мы чулі зусім пэўную перадачу, з перапынкамі, паўзамі. Хутчэй за ўсё гэта былі неймаверна сціснутыя сімвалы, потым мы праверым сваё меркаванне, пусціўшы запіс з меншай хуткасцю.

Перадача працягвалася роўна паўгадзіны. Калі яна скончылася, патух і агеньчык.

П. К. не пакідаў спадарожнік. Ды каго б гэта не ашаламіла? Але ён чакаў паўтору. I не памыліўся. Праз пятнаццаць хвілін агеньчык засвяціўся белай зорачкай. Мы запісалі новую перадачу знак у знак. Яна паўтарала папярэднюю.

У той жа дзень на Зямлю панеслася наша паведамленне. Адказ Касмічнага цэнтра ўзрадаваў. На Марсе ўдалося захапіць і ўтрымаць у пастках часцінкі выпраменьвання крыніцы-маяка. Спецыялісты вывучылі іх, і цяпер медыкі гарантавалі, што вылячаць С. В. А нам быў загад вяртацца. Цэнтр адзначаў, што экіпаж «Набата» сваю задачу выканаў. Запісанае намі пасланне іншапланецян вельмі складанае і пакуль расшыфроўцы не паддаецца, тым болей, было сказана ў загадзе, не зможам гэтага зрабіць мы. Нас папярэджвалі ад уварвання сілай у станцыю-спадарожнік. Гэта і небяспечна, і можа наогул нанесці непапраўную шкоду будучаму кантакту. 3 Зямлі да Плутона накіроўваюцца нам на змену два караблі класа «Набат». Мы з імі сустрэнемся ў прасторы паміж Марсам і Юпітэрам.

Трэба збірацца ў дарогу. Аднак замест радасці я адчуў прыкрасць. I П. К., прачытаўшы тэлеграму кіраўнікоў палёту, неяк насупіўся, зрабіўся задумлівым.

Мне здавалася, што я разумею, чаму загад вяртацца не выклікаў у П. К. энтузіязму. Спадарожнік знайшлі мы, а сапраўдныя, канкрэтныя даследаванні гэтага тварэння чужога розуму, можа, сам кантакт ажыццёвяць іншыя. Згадзіцеся, гэта несправядліва. Крыўдна нават мне, хаця мой асабісты ўклад у дадзеным выпадку зусім нязначны. Не тое што П. К., якому належыць галоўная заслуга ў гэтым найвялікшым адкрыцці. Я паспачуваў яму.

П. К. пасміхнуўся і прамовіў:

— Само сабой.

Ён быццам бы і пагаджаўся са мной, і разам з тым думаў пра нешта іншае, падобна, вельмі далёкае ад рубкі, у якой мы знаходзіліся. Бо быў такі маўклівы і засяроджаны, якім я рэдка калі бачыў яго. Дзе ж ён лунаў у думках? На сустрэтым намі спадарожніку, на планеце, адкуль прыбылі некалі ў Сонечную сістэму яго творцы? Зрэшты, калі так, то ў гэтым нічога дзіўнага няма. Я таксама ні на імгненне не забываю, што побач з «Набатам» плыве загадкавае касмічнае цела штучнага паходжання. Варта ўявіць сабе гэты доўгі абрублены цыліндр, як па спіне пачынаюць бегаць мурашкі.

Пакуль я разважаў сам з сабой, П. К. на хвілінку нібы апусціўся на зямлю, ну, на падлогу ў нашых абставінах.

— Сцяпана Васільевіча мы павінны ў час даставіць, так што не будзем наракаць на лёс, ён і так быў з намі шчодры,— сказаў П. К.— Ды ўсё адразу не возьмеш, Віцяй.

— Але і пакідаць тое, што потым раптам не паднімеш, таксама нельга.— Я меў права так пярэчыць: за жыццё С. В. ужо не было колішняй трывогі.

П. К. прамаўчаў, зноў стаўшы задуменным, і адышоў да шырокага, на паўсцяны, адкрытага ілюмінатара, за якім у чорнай бездані каляплутонавай ночы нерухоміліся зоркі.

Глядзеў я на П. К. і дзівіўся з неўласцівай яму інертнасці. Вяртанне дадому, якія б разумныя аўтаматы ў нас ні былі, патрабуе актыўнай дзейнасці і экіпажа. Так што, калі ў майго старэйшага таварыша няма настрою або сілы працаваць, мушу ўзяць ініцыятыву ў свае рукі. Я нахіліўся над пультам і пачаў даваць патрэбныя каманды карабельнай ЭВМ. I раптам П. К., не абарочваючыся, папрасіў:

— Зрабі папраўку, Віцяй, мы затрымаемся.

Навошта гэта затрымка, я не зразумеў. Ды распараджэнні капітана не аспрэчваюцца. I я паслаў паведамленне ў Касмічны цэнтр.

15 лютага. Пакінуўшы ўчора мяне ў рубцы, П. К. паклікаў Вундэркінда. Ён нагаварыў робату процьму лічбаў, а тады пайшоў у сваю каюту.

— Тры гадзіны на сон,— папярэдзіў ён, быццам я збіраўся пабудзіць яго раней.

Пасля апошняга наведання П. К. спадарожніка мінула трыццаць адна гадзіна. Мне гэта не казала нічога. Але П. К. нечакана аб’явіў, што паляціць туды яшчэ раз. На маё нямое запытанне сказаў заклапочана:

— Даказаць не ўдалося, але, падобна, не лішне аднавіць завочны кантакт менавіта,— ён паглядзеў на хранометр,— праз пяць гадзін, семнаццаць хвілін сорак дзве секунды.

— Якая дакладнасць! — падкалоў я, хаця П. К., вядома, нічога не рабіў проста так.

А неўзабаве на экране я ўбачыў, як «Скакунок» асцярожна прычальвае да спадарожніка, як П. К. павольна выбіраецца з ракетаплана і, памахваючы рукамі, плыве, нібы ў зямным басейне, уздоўж чорнага і сёння чымсьці грознага цыліндра. Спыніўся П. К. на тым самым месцы, дзе спыняўся раней, і пакруціў па баках галавой. Чакае яго там нехта! Усё, што меліся, гаспадары спадарожніка, калі, вядома, іх сігналы прызначаліся нам, сказалі ўжо.

Здаецца, я глядзеў не надта напружана, але раптам у вачах як пацямнела, і тады «Скакунок», і П. К., і сам цыліндр пачалі ахутвацца нейкім туманам. Пакуль праціраў вочы, іх зусім не стала відаць. Сапсаваўся тэлепрыёмнік? Ліхаманкава націскаю клавішы асноўнай і запасной сістэм. А на экране замест адлюстравання спадарожніка цямнее густая непразрыстая пляма. ЭВМ адразу выдала, што яе памеры большыя, чым меў спадарожнік.

Некалькі імгненняў я тупа глядзеў на тэлеэкран, потым спахапіўся: выбух!

Я ўжо трымаў у руках скафандр, каб кінуцца выручаць таварыша, і ў гэты момант па ўнутранай сувязі прагучала: «Стажор Віктар, ты кіруеш караблём!» Азірнуўся. У дзвярах элінга стаяў Вундэркінд. Мне б яго клопаты. Згодна з інструкцыяй, я сапраўды не меў права пакідаць «Набат». Але ўсё роўна я парушыў бы інструкцыю, каб у час не здагадаўся, што сам робат да гэтай заўвагі не даўмеўся б. П. К., няйначай, прадбачыў нешта падобнае і даў яму даручэнне апякаць мяне. Надзея, што ўсё добра, была такая вялікая, што я не вытрымаў і знясілена прысеў на прыступку спушчанага трапа-лесвіцы запаснога ракетаплана.

Колькі прасядзеў — не ведаю. Апамятаўся толькі тады, калі П. К. падаў вестку. Ён вяртаўся.

19 лютага. Пішу шчыра: П. К. зноў ашаламіў мяне. Як тады, адгадаўшы сэнс марсіянскай крыніцы-маяка, што дало магчымасць знайсці ў неабсяжнай прасторы маленькую кропку-спадарожнік. I зараз яму прыйшло ў галаву параўнаць прынятыя ім у свой час сігналы з планеты сузор’я Індзейца і гэтыя, з чужога спадарожніка. Яны аказаліся вельмі падобныя. У П. К. ужо былі пэўныя меркаванні пра тую далёкую планету, і цяпер ён здолеў вылічыць, карыстаючыся запісанымі сігналамі, час яе абарачэння вакол свайго свяціла. П. К. рашыў, што, можа, гэта будзе дадатковым паролем для магчымага кантакту. Ён прыбыў на спадарожнік роўна праз суткі планеты сузор’я Індзейца.

I аўтаматы спадарожніка зрабілі яшчэ адну спробу расказаць аб сваіх гаспадарах.

Ледзь П. К. апынуўся на пляцоўцы цыліндра, як, аддзяляючы яго ад касмічнай прасторы, вырасла залацістая сферычная сцяна. I тады вакол нешта заспявала, заіскрылася, пераліваючыся, струменячыся, сціхаючы і разгараючыся. Расказваючы пра гэта, П. К. скардзіўся, што ў яго не хапае слоў, каб апісаць бачанае, перадаць свае пачуцці ў той момант. I я згодны з ім. Бо праглядаючы запіс гэтай гука-светлавой перадачы, запісанай на дасканалай плёнцы, здольнай зафіксіраваць самыя нязначныя адценні, таксама не магу апісаць свае ўражанні, адчуванні.

Як і папярэднія, гэта перадача паўтарылася двойчы. На жаль, мы і яе не зразумелі. Аднак, думаю, пакуль. Цяпер спадзяванняў на расшыфроўку пабольшала. Так што П. К. недарэмна затрымаў «Набат». I не мае істотнага значэння, што, можа, не мы, а другія прачытаюць, што хацелі сказаць зямлянам іншаплавецяне. Ды і людзі, ведаючы адрас, ужо самі могуць нешта сказаць касмічным братам па розуму.

А «Набат» лёг на зваротны курс.

Да Зямлі ляцець больш года. Колькі ж я ўсяго прабуду ў прасторы? Але як бы ні было цяжка, я ўсё роўна вярнуся ў космас!