Пастэга

Максiмка

Добры дзень, дарагія мае! Кланяюся ўсім тым, хто чытае гэты сшытак. Завуць мяне Максімка Багушэвіч. Ад нараджэння мне адзінаццаць гадкоў, а нарадзіўся я ў 1907 годзе, каля Гродна. Тата кажа, што я цямлівы не па гадах і што мне трэба шмат чытаць і вучыцца прыгожа пісаць. Часам ён жартуе, што я, можа быць, стану пісьменнікам. Мне насамрэч вельмі падабаецца пісаць і ад таго я вырашыў весці дзённік. Для гэтай справы тата даў мне свой сшытак. Ён вельмі добры і вялікi. Я мяркую, калі-небудзь сшытак гэты хто-небудзь прачытае і таму напісаў, што кланяюся таму, хто яго чытае.

13 сьнежня, год 1918

Мой тата ўжо месяц таму прапаў. Пайшоў у лес па дровы, і не вярнуўся дадому. Іншых родных у мяне няма, таму і адправілі мяне ў прытулак. Прытулак гэты займае манастыр святых Барыса і Глеба. Стаіць ён на гары над самым Нёманам, які я вельмі люблю. Раней мы лавілі ў Нёмане рыбу з маім старэйшым братам Лёвушкам. Лёвушка казаў, што Нёман — наш бацька, а потым смешна махаў рукамі і паўтараў вельмі грозным голасам: «Бацька!» Рыбы, бывала, выцягвалі шмат. Аднойчы злавілі нават велізарнага шчупака. Казаў Лёвушка, што гэты шчупак паўпуда вагой. Я дык браць яго баяўся. Вельмі ўжо ў яго была страшэнная морда. А Лёвушка смяяўся з мяне. Лёвушка мой загінуў на вайне з немцамі. Цяпер у мяне толькі тата.

20 снежня, год 1918

У прытулку ўбачыў я сцяг. Белы, а пасярэдзіне чырвоная паласа. Вісіць ён на браме. Ніколі такога не бачыў, але мне ён чымсьці спадабаўся. У нас ёсць школа, а ў ёй выкладае вельмі добрая настаўніца, якую я клічу цёткай. Цётка Тэкля Станішэўская, якая вучыць нас у школе, кажа, што гэта сцяг нашага народа. Я вельмі люблю цётку Тэклю і баюся яе. Адзін хлопчык сказаў мне, што яна першая настаўніца, якая вучыць на нашай простай мове. Не ведаю адкуль ён гэта ўзяў. Можа быць, хто-небудзь са старэйшых распавёў яму гэта. Мой тата казаў, што я павінен вучыцца на нашай мове. А мне вось вельмі падабаецца руская мова, але я згодны з татам, што наша мова нам родная да самых касцей, таму што яна ад нашай зямлі і продкаў.

27 снежня, год 1918

Цётка Тэкля казала сёння ў школе, што ў горад прыехаў важны чалавек і ён будзе цяпер галоўным у краіне, у якой мы самі будзем свабодным народам і гаспадарамі на землях сваіх. Яго прозвішча Луцкевіч. Я хачу запомніць гэтае прозвішча. Цётка кажа, што ён наш вызваліцель і прарок. Я не вельмі разумею, што такое прарок. Цікава, што сказаў бы тата.

29 снежня, год 1918

Мы хадзілі ў горад з нашым выхавальнікам дзядзькам Пашам. Нейкі немец спыніў нас і смяяўся над намі. Ён казаў, што мы маленькі народец і мы павінны падпарадкоўвацца немцам, а з-за таго, што немцы прайгралі вайну нас цяпер будуць рабіць палякамі. Немец толькі трохі ведаў рускую мову і ў яго атрымліваліся вельмі смешныя словы. Ды, акрамя таго, ён яшчэ і не вымаўляе «р». Дзядзька Паша сказаў нам, што мы не палякі і што ён бы палякаў вешаў, а немцаў усіх да аднаго расстраляў бы. Ён вельмі раззлаваўся, але хутка супакоіўся. У яго ёсць маленькая фляжка, з якой ён п'е самагонку і пасля таго як вып'е — адразу супакойваецца. Мне здаецца палякі — нядрэнныя людзі, толькі вельмі ганарлівыя. Так казаў тата.

1 студзеня, год 1919

Спраўлялi ў прытулку Новы год. Я ўспомніў як мы святкавалі з татам і Лёвушкам. Тады тата сам прыгатаваў нам вялікі пірог і наліў самаробнага віна. Я вельмі сумую па таце.

2 студзеня, год 1919

У нас ёсць у прытулку хлопчык, якога завуць Адамас. Прозвішча яго Казлаўскас. Ён кажа, што хутка Гродна будзе часткай Літвы і ўсе мы станем літоўцамі. Мне ён сказаў, што ў яго сапраўднае літоўскае прозвішча і што маё прозвішча таксама стане літоўскiм, і я буду звацца Багушавiчус. Дзядзька Паша чуў нашую размову і адказаў, што гэта ў мяне сапраўднае літоўскае прозвішча, і што гэта Адамас павінен быць Казловічам, а не я Багушавiчусам. Я б не хацеў, каб мяне клікалі Максiмкас. А мы самі дражнім гэтага Казлаўскаса мянушкай Мадамас.

15 студзеня год 1919

Мы гулялі з дзядзькам Пашам па набярэжнай ля Старога замка. Там сустрэўся нам нейкі паляк. Яны з дзядзькам Пашам разгаварыліся. Паляк гэты стаў даказваць, што Гродна заўседы было польскім і хутка зямля гэтая зноў адыйдзе да Польшчы, якая ўжо збіраецца з сіламі, каб зямлю гэтую канчаткова забраць сабе. Дзядзька Паша слухаў яго і толькі грозна вырушыў брывамі, а паляк усё казаў нешта. Потым ён стаў размахваць рукамі і нават крычаць, што і Брэст — іх горад, і што Менск — польскі, і далёкі Віцебск павінен належаць Польшчы, а не маскалям. А наш дзядзька Паша толькі моўчкі высмаркаўся. Тады паляк стаў казаць, што ніякіх беларусаў няма і што хутка кожны жыхар Гродна павінен будзе прызнаць сябе палякам, а калі хто не захоча добраахвотна, таго прымусяць. Вось пасля гэтых слоў дзядзька Паша размахнуўся і ўдарыў паляка ў сківіцу, ад чаго той адразу ўпаў і доўга ляжаў без прытомнасцi. Мы прынеслі з Нёмана вады і вылілі яму на твар. Хутка пасля гэтага ён ачомаўся. Дзядзька Паша падняў яго пад пахі, даў яму сербануць сваёй самагонкі, сербануў сам, і злёгку штурхнуў паляка ў спіну, а той пайшоў па набярэжнай: злёгку хістаўся і казаў сабе пад нос: «Курва».

Пакуль мы ішлі назад у прытулак дзядзька Паша крычаў, што вельмі не любіць палякаў і тады я спытаўся ў яго: да якога народу ён сам сябе залічвае? Дзядзька Паша не адказаў. Тады я спытаў: ці лічыць ён сябе беларусам, ці можа тутэйшым? Тады дзядзька Паша сказаў, што ён паляк. Я падумаў: як дзіўна, што дзядзька Паша б'е палякаў і не любіць палякаў, але сам паляк, а ён, як быццам прачытаўшы мае думкі, дадаў, што ён тутэйшы паляк, а гэта нешта зусім іншае і вельмі адрознае ад паляка.

7 лютага, год 1919

Мы хадзілі з дзядзькам Пашам на Сянны рынак. Там рабіў выступ нейкі жыд у фуражцы з чырвонай зоркай. Ён казаў, што месца беларусаў у адзінай сям'і народаў Расійскай Імперыі, і што цяпер, калі гэтая імперыя развалілася, сапраўдную ўладу атрымаў просты рабочы народ. Ён махаў рукамі і крычаў: «Мы славяне! Нас не знішчыць клас рабаўнікоў-паноў!» Людзей было шмат, але яны ўсе адыходзілі ад жыда далей і рабілі выгляд, што яго не заўважаюць.

19 лютага, год 1919

Сёння самы шчаслівы дзень майго жыцця! Вярнуўся мой тата! Аказваецца, калі ён быў у лесе, на яго напалі немцы марадзёры і сталі патрабаваць грошай, а калі ён сказаў, што ў яго нічога няма, яны яго збілі, парэзалі нажом і знялі з яго ўсю вопратку і абутак. Тата думаў, што памрэ і ўжо не ўбачыць мяне, але яго падабралі нейкія людзі з вёскі, якая была побач з лесам. Тата доўга хварэў, а яны яго выходжвалі і цяпер ён нават і не ведае, як ім аддзячыць. Цяпер я ўжо не ў прытулку. Тата забраў мяне ў маленькую кватэру, якую зняў на тыя грошы, што зарабіў да вайны. Аказваецца, закапаў ён іх у нейкім лесе.

1 траўня, год 1919

Мы з татам жывем цяжка, але з ім мне значна лепш, чым у прытулку. Я б хацеў трапіць на магілу Лёвушкi, але не ведаю, дзе яна. Цяпер у горадзе кіруюць палякі, а наша радзіма цяпер Польшча.

25 траўня, год 1919

Я бачыў незвычайны сон. Як быццам на месцы манастыра, у якім быў наш прытулак, пабудавалі дзіўны дом, з крывымі сценамі і статуяй каня над уваходам. Я быў ўнутры і бачыў, што гэта падобна на вельмі вялікі тэатр. Я адзін раз быў з татам у тэатры і мне спадабалася. Дык вось, у гэтым тэатры выступаў нейкі чалавек, а на сцэне вісеў вянок з чырвонай зоркай. Чалавек казаў, што галоўнае гэта братэрскі саюз… і тут я прачнуўся…

2 чэрвеня, год 1919

Папа паклікаў мяне і сказаў, што раз цяпер мы жывем у Польшчы, то павінны стаць палякамі. Ён быў вельмі маркотны, мне нават здалося, што ён можа заплакаць. Але ён не заплакаў, а стаў гаварыць са мной пра польскую школу. Я не хачу ў польскую школу, але раз тата кажа, што мне трэба ў яе ісці, значыць — я так і зраблю!

7 траўня, год 1926

Я знайшоў гэты свой стары дзённік. Шмат гадоў прайшло з таго часу, як я пісалэм до него. Тэраз я амаль увесь час гавару на польскай мове. Цо ешчэ я мог бы додаць сюды. Старая настаўніца мая — Станішэўская — даўно памерла. Я пасля польскай школы хачу паступіць да польскага універсітэта. Хачу вучыцца ў Варшаве. Жывём мы з татам нядрэнна. Польшча паволі ўпрыгожвае, на кшталт Еўропы, наш крэсовы гарадок. Я хачу пакласці гэты сшытак у бутельку і выкінуць у Нёман. Можа хто-небудзь, калі-небудзь, знойдзе гэтыя запісы. Якімі б не былі тады людзі, і ў якой краіне б ні жылі яны, я мам надзею, што яны будуць любіць свае родныя мясціны.

Медальён

Дождж сек зямлю з усіх сіл. Ён нiбыта хацеў разбіць усё, што ўдалося стварыць прыродзе і чалавецтву на тым кавалачку сушы, які называюць Беларусь. Але нават халоднае і сырое надвор'е беларускага лістапада, было для мяне вельмі прыемным. Я ведаў, што такое жыццё ўдалечыні ад сваіх родных палёў і лясоў, азёр і рэк, усяго таго, што я памятаю і ведаю з ранняга дзяцінства. Пяць гадоў прыйшлося мне пражыць ў іншай краіне, пакуль я працаваў у аддзеле археалогіі буйнога львоўскага інстытута. У тыя гады, падчас навучання любімай справе, я быў шчаслівы. Археолаг, гэта, як казалі ў нас на курсе, шкодны лад жыцця, а не прафесія. Успамінаць Украіну мне і зараз вельмі прыемна. Палi чарназёму, цэркаўкі ў стылі ўкраінскага барока, вясёлы гоман і нораў украінцаў, што любілі размаўляць на сваёй роднай мове. У тыя вучнёўскія гады ўсё гэта рабіла мяне энергічным і натхнёным. Менавіта там, ва Украіне, мы раскапалі дзесяткі найцікавейшых курганоў. Але я сумаваў па радзіме і заўсёды ведаў, што абавязкова вярнуся.

Асаблiва моцны выбух грому прымусіў мяне здрыгануцца. Палявыя працы ў лістападзе — гэта, вядома, пазнавата. Пазнаю сваё роднае надвор'е! І я вельмі рады, што яно такое!

— Здаецца, сёння нам больш не пакапацца, — сказаў мне Юрась, падыходзячы бліжэй.

Мы сядзелі ў сваіх палатках, недалёка ад шэрага курганоў, размешчаных на ўскрайку невялікага лясочка. Я глядзеў на шпіль касцёла, што тырчаў над вяршынямі сосен. У невялікай вёсачцы, дзе стаяў касцёл, жыла, мабыць, толькi сотня чалавек, але храм у іх быў такi, што не адарваць вачэй — прыгожы і стройны, хоць і суровы, як каменная гара, якая ўздымаецца з зямных нетраў. У вушах булькатаў гук дажджу: бам-бам-бам. Мне ўжо хацелася, каб дождж стаў слабець, і няўрымслівы бубнач зайграў цішэй. Але затое паветра! Гэта проста так не патлумачыш тым, хто не быў падчас дажджу на ўскраіне беларускага лесу!

— Так, падобна, што на сёння ўсё! — адказаў я Юрасю.

Гэты Юрась — не самы мой любімы калега. Часам Юрка дазваляў сабе мець зносіны з чорнымі капальнікамі, а яшчэ быў схільны прыхаваць нешта з ліку самых значных знаходак. Каламутны хлапчук! Але гэта жыццё. Трэба ўмець нармальна камунікаваць з усімі.

— Зганяю ў вёску. Можа ў мясцовых самагонкі дастану. Пагрэемся! — сказаў Юрась, ды весела падміргнуў.

— Ну давай, зганяй.

«Усё роўна піць не буду!» — падумаў я.

— Ну ўсё, пабег.

— Давай, Юрась, давай.

«А можа быць і варта было б выпіць цукроўкi. Ну, паглядзім, што там Юрка прыцягне.»

Але Юрась вярнуўся толькі пад раніцу. Відаць, знайшоў сабе прытулак у вёсцы. Можа піў палову ночы з мясцовымі мужыкамі, а можа і яшчэ неяк уладкаваўся. Быў ён бадзёры і быццам бы цвярозы, але дыхаў перагарам.

— Пайшлі капаць, ёлупень, — кісла ўсміхнуўшыся, сказаў я.

Раніца нарадзілася сонечнай і халаднаватай. У полі я запрыкмеціў шустрага труса, якi скакаў кудысьці, па сваіх справах. Калі я бачу такога шэрага ўцекача, у душы прачынаецца старажытны паляўнічы інстынкт і мне хочацца бегчы за ім.

«Напэўна, сёння ўжо не будзе дажджу».

У лесе мы назбіралі трохі позьніх грыбоў. Нюхаць іх было неверагодна прыемна. А ад думак аб смажаных на вогнішчы польскіх грыбах, у роце пацяклі слінкі.

Час пралятаў хутка. Праца археолага даволі аднастайная. Трэба капаць і прасейваць зямлю, а потым зноў капаць і прасейваць. Але якое шчасце цябе чакае, калі ты нарэшце заўважыш нешта, хоць бы трохі цікавае! Таямніца! Вось яна, у тваіх руках! Ты забіраеш у мінулага яго сакрэты і аддаеш іх будучыні. Мы — вечна стомленыя і выпацканыя зямлёй працавікі, сваімі рыдлёўкамі дастаем на свет найкаштоўнейшыя артэфакты! Хоць, усякая праца ў нашым цэху важная! Гісторыкі ж таксама капаюць архівы, амаль як мы зараз капаем курганы.

Пакуль у галаве варушыліся філасоўскiя думкi, рукі хутка перакідвалі зямлю. Грунт, канешне, цвёрды. Але нічога страшнага! Трохі больш намаганняў і яшчэ некалькі лішніх мазалёў і мы паспеем да вечара разабрацца з гэтым аб'ектам.

Раптам у мяне зазваніў тэлефон. Я выпрастаўся, аддыхаўся і выкінуў наверх запэцканую рыдлёўку. Затым я хутка выскачыў з шурфа і намацаў у кінутай непадалёк куртцы свой мабільнік.

— Так, алё, — мой голас яшчэ быў перарывістым ад працы.

— Генадзь?

— Так-так, гэта я. Гаварыце, слухаю вас!

— Геначка… — жаночы голас перапыніўся хліпаннем, хтосьці плакаў у трубцы, і я не разумеў хто.

— Што такое? Што здарылася? — спытаў я, адчуваючы збянтэжанасць.- Хто гэта?

— Геначка, гэта Вера Максімаўна, твая суседка.

«Ах, вось хто!»

Я даўно ведаў сваю суседку з шэсцьдзесят першай кватэры, але кантакты нашы былi дастаткова рэдкімi, хоць і не пазбаўленымi цеплыні. Вера Максімаўна нашмат старэйшыя за мяне. Жанчыне было ўжо далёка за восемдзесят. Яе сын Віталь — алкаголік са стажам. Ён таксама даўно не хлопчык, яму, мабыць, ужо за шэсцьдзесят. Гэты нягоднік ніколі не працаваў. Пакуль Вiталька быў малады і даволі прыгожы, ён з задавальненнем жыў за кошт жанчын. І, вядома, ён заўсёды піў, як у бочку ліў. Але гады алкагольнага марафону зрабілі сваю справу. Вiталька захварэў і зараз амаль не мог хадзіць. Яго старая маці таксама перасоўвалася цяжка. Жудасная, але, на жаль, нярэдкая гісторыя. Некалькі разоў я нават схадзіў у краму, па прадукты для Веры Максімаўны, і дапамог вынесці насілкі з Вiталькай, калі за ім, падчас моцнага прыступу, прыехала хуткая.

— Гена, дарагi, тут Вiтальке зусім дрэнна. А мы ж адны з ім, больш і няма ў нас нікога. Прасіць нязручна цябе, Геначка, але трэба. Зайдзі да нас, калі ласка. Трэба пагаварыць. Зайдзі, дарагi. Адны мы, разумееш, адны зусім.

Я жадаў растлумачыць суседцы, што зараз працую і не магу кінуць экспедыцыю. Я б сказаў ёй, што яна, па сутнасці, чужая для мяне жанчына і я не магу вырашаць іх праблемы. Не я ж быў у гэтых праблемах вінаваты. Мне вельмі хацелася гэта сказаць.

— Добра, Вера Максімаўна, я хутка прыеду, не хвалюйцеся, — прамовiў я, упэўненым голасам.

Паклаўшы трубку, я цэлую хвіліну мучыўся ад жадання зноўку патэлефанаваць суседцы і заявіць, што я не прыеду. Але замест гэтага я пайшоў развітвацца з калегамі.

— Гэта навошта ты з'яжджаеш, здурнеў ці што? Што гэта за суседка і чаму ты павінен ёй дапамагаць, не разумею? — пытаўся здзіўленым голасам Юрась.

Эх, тут ён у чымсьці мае рацыю. Я панура пайшоў да сваёй машыны і, паабяцаўшы таварышам вярнуцца яшчэ да вечара, скокнуў у салон.

На шчасце, ехаць трэба не так ужо i далёка. Я хутка праляцеў міма старых драўляных хатак, раскіданых па хутарах, і дробных рачулак, якіх так шмат у нашых краях. Праз гадзіну я стаяў у кватэры сваёй суседкі.

— Геначка! Ты не ведаеш, як я цешуся.

— Добра, Вера Максімаўна. Кажыце, што ў вас такое здарылася. Прабачце, але я спяшаюся, — мой голас гучаў, можа быць, трохi суха, але мяне можна было зразумець.

— Так, Геначка, я скажу зараз. Бачыш, вось… Нам проста зусім няма да каго звярнуцца. Ты ж ведаеш, што Вiталька не ходзіць. І яму патрэбны інвалідны вазок, пажадана добры, з маторам. Я сама ледзь перасоўваюся ўжо. Але грошы, разумееш, грошы, — тут на вачах Веры Максімаўны з'явіліся слёзы. — А ты ж нам дапамагаў, я памятаю. Можа быць ты і цяпер дапаможаш. Трэба вельмі шмат — тысячу даляраў. Потым як-небудзь аддам табе, што-небудзь прыдумаю.

Я быў надзвычайна здзіўлены.

— Але я ж просты археолаг, Вера Максімаўна! Вы ж бачыце, які вэрхал у краіне робіцца. Можа хутка археолагам наогул плаціць перастануць — няма будзе з чаго! Я б з радасцю дапамог, але няма ў мяне такіх грошай.

— Я разумею, Геначка, я ўсё разумею. Дзякуй, што прыехаў. Прабач мяне, дурніцу старую, за такія просьбы. Адны мы, Гена, зусім адны.

Калі я выйшаў ад суседкі, на душы быў такi цяжар, як быццам я здрадзіў самаму лепшаму сябру. Я разумеў, што ні ў чым не вінаваты, але ўсё роўна было вельмі сумна.

Калі я вярнуўся, праца яшчэ кiпела.

— Вось і прагульшчык з'явіўся, — заўважыў Юрась, а астатняя каманда засмяялася.

Я моўчкі палез у шурф і пачаў капаць максімальна хутка, каб адагнаць усе змрочныя думкі. Не прайшло і пяці хвілін, як сёе-тое знайшлося. Аднаго погляду на прадмет было дастаткова, каб зразумець — я сарваў джэкпот беларускай археалогii. Калегаў побач не было. Ніхто не бачыў маю знаходку. І ў гэты момант майго прафесійнага трыумфу, мне ў галаву раптам прыйшла дзіўная думка. Рука, як быццам незалежна ад маёй волі, сціснула ў кулаку каштоўную рэч.

Пасля адбою я засеў у палатцы з ліхтаром і пачаў вывучаць свой «Святы Грааль». Гэта быў залаты медальён, з выдатна выкананай выявай жанчыны, на плячы якой сядзеў кот. Пад жаночай фігурай змяшчаўся надпіс «MEREINA», зроблены гатычнымі літарамі. Відавочна — мне ўдалося знайсці адзіную пакуль выяву балтыйскай багіні палявання і лясоў, пра культ якой было вядома вельмі мала.

Не ведаю, як атрымалася заснуць. У сне я бачыў чырвонае неба, такое неверагодна прыгожае, што хацелася крычаць ад захаплення. І на фоне гэтага неба рэзка з'явілася постаць маладой дзяўчыны. Яна наблізілася да мяне. На плячы незнаёмкі сядзеў вялізны чорны кот. У дзяўчыны былі вялікія вочы і доўгiя валасы.

— Ты ўсё добра прыдумаў, Генадзь, — сказала дзяўчына. — Дзейнічай і пакінь сумневы. Усё будзе добра, і ўсё атрымаецца як трэба.

Тут я прачнуўся.

«Гэта ж тая самая багіня з медальёна — Мерэйна». Вось гэта было дзіўным, насамрэч.

З раніцы нашы курганы завалакло густым туманам. Але днём з'явілася яркае сонца, і мы пачалi бадзёра капаць, адчуваючы прыемны пах сырой зямлі. Вечарам я адважыўся! Рашэнне было цяжкім, і я доўга блукаў па лесе, штурхаючы раскіданыя на сцяжынках сасновыя шышкі. Але нават водар жывой ігліцы не мог мяне супакоіць. Выпіўшы для адвагі, я зазваў у палатку Юрася і з выглядам мацёрага змоўшчыка шчыльна зачыніў уваход. Затым я дастаў артэфакт, паказаў яго хлопцу, і прама спытаў:

— Колькі далі б за такі, твае сябры чарнушнiкi, як думаеш?

Юрась зрабіў нявінныя вочы.

— Ты пра што, наогул?

— Кінь гэта! Ты ведаеш пра што!

У поглядзе Юрася паступова разгаралася здзіўленне, пакуль ён пiльна глядзеў на артэфакт. Я адчуваў, што Юрка ўжо падлічвае ў думках гіганцкую суму, якую можна атрымаць ад продажу медальёна на чорным рынку.

«Так, Юрась, ты не самы сумленны чалавек. І я сам, мабыць, таксама».

— Колькі ты хочаш? — нарэшце прама спытаў ён.

— Тысячу даляраў, — спакойна адказаў я, разумеючы, што рэальны кошт у дзясяткі разоў большы.

— Вось не прагавіты ты, Тарасавец. Дамовіліся! — імгненна адказаў радасны Юрась.

Праз месяц я прыехаў да суседкі. У кішэні ляжала тысяча даляраў, атрыманая ад Юрася, а дакладней — ад ягоных ценявых таварышаў.

Але ў кватэры чамусьці была пара незнаёмых людзей, а Вера Максімаўна адсутнічала. Я пацікавіўся, дзе ж гаспадыня.

— Яна памерла, — без усялякіх цырымоній сказаў адзін з незнаёмцаў.

— Але як гэта? — прашаптаў я, адчуваючы, што гатовы проста сесці на падлогу пасярод залы.

— Віталь вунь там, у пакоі. Можаце з ім пагаварыць, калі хочаце.

Аглушаны жахлівай навіной, я машынальна прайшоў да пакоя. Вiталька сустрэў мяне маўчаннем і злосным позіркам. Я глуха прамовіў:

— Вiталька, я магу купіць табе вазок. Мяне твая матуля прасіла. Грошы я дастаў.

Хвіліну Вiталька толькі злосна тарашчыўся на мяне, нічога не адказваючы. Нечакана ён апусціў галаву і прамармытаў:

— Не! Я не заслужыў. Маці столькі гадоў са мной мучылася. На пахаванне грошы ёсць, а больш не трэба нічога. Пакінь сабе грошы. Або лепш, ведаеш што, — тут ён падняў галаву і паглядзеў на мяне ўважлівым позiркам, — аддай грошы ў дзіцячы дом. Мая дачка ў дзіцячым доме вырасла. Ужо не паправіш нічога, яна мяне бачыць не жадае. Але можна іншым дапамагчы. Зрабі так, Гена, калі хочаш.

Я выйшаў з кватэры ні з кім не развітаўшыся. У гэты ж дзень я ахвяраваў тысячу даляраў у дзіцячы дом. Праз тры месяцы Юрася злавілі падчас яго махінацый і выгналі з працы. Юрка заўсёды быў шчасліўчык і яму пашанцавала зноў — абышлося без крымінальнай справы. А яшчэ праз паўгады медальён Мерэйны ўсплыў на буйным аўкцыёне. Нейкі ананімны спонсар купіў артэфакт і, кажуць, мае намер перадаць яго ў адзін з беларускіх музеяў. Напэўна, мой сон быў прароцкім — усё атрымалася так, як трэба. Вось толькі я да гэтага часу не ўпэўнены, што зрабіў як трэба.

Андрэйка

(Мой дзёньнік у якім няма дат, бо пішу па памяці і даты не памятаю)

Дзверы ў кабінет начальніка заўсёды выклікалi ў мяне роспач. Так-так, адзін погляд на iх цёмную, вечна бруднаватую паверхню, адразу ж прыводзіў мяне ў стан крайняй нервовасці. Таму я хацеў праскочыць iх як мага хутчэй. Не надта гучна стукнуўшы ў ненавісную перашкоду, два разы, косткамі пальцаў, я націснуў на абшарпаную ручку і рашуча ўвайшоў.

— Дазвольце, Аляксандр Браніслававіч? — спытаў я, увайшоўшы ў кабінет.

— Заходзь, Андрэй. Ну чо, змагар? Ужо бачыў?

Начальнік зноў назваў мяне змагаром. Амаль уся ўправа называла мяне так, з-за таго, што я размаўляю амаль выключна на беларускай мове. Што тут дзіўнага? Я жыву ў Беларусі, я — беларус. Мая мама была настаўніцай беламовы ў школе. Чаму я не павінен гаварыць на роднай мове? Хаця… ніхто прама і не кажа, што не павінен. Проста ўсе вакол глядзяць на мяне, як на прышэльца. Ды яшчэ гэтыя жарты…

— Дык ты бачыў? — паўтарыў сваё пытанне Аляксандр Браніслававіч.

— Што менавіта?

— Надпіс на нашым будынку, што! — адрэзаў начальнік.

— Не. Неяк не заўважыў. Спяшаўся на дзяжурства.

— Злева ад уваходу здаравеннымі літарамі напісана «Дыктатура», — сказаў Аляксандр Браніслававіч, голас якога станавіўся ўсё больш сярдзітым.

— Шчыра кажу, не бачыў.

— Ну так схадзі і паглядзі! Потым вернешся!

Я выйшаў з кабінета і пайшоў па доўгім калідоры да выхаду з будынка. Мой бацька быў міліцыянерам, як і мой дзед. Але можа быць мне не варта было працягваць гэтую традыцыю? Дынастыя? Ну так… Дынастыя. Але калісьці ж трэба пачаць новую… Навошта мне гэта? Проста я з дзяцінства марыў стаць міліцыянерам. І вось — стаў! Працую некалькі гадоў. Праца, вядома, не цукар. Неяк я бег за хуліганам і выкрыкваў загады спыніцца, а ён на судзе потым сказаў, што не разумеў мяне, бо не ведае мовы, на якой я яму крычаў. Белабрысы беларускі хлопец з прозвішчам Андрушевiч не ведае мовы…

Я выйшаў на вуліцу і агледзеўся. Злева ад уваходу сапраўды ззяў яркi вялікi надпіс: «Дыктатура» выпісаны жоўтымі літарамі, даволі акуратна. Я вярнуўся ў кабінет начальніка.

— Ну шо, бачыў? — спытаў Аляксандр Браніслававіч, адарваўшыся ад вывучэння дакументаў.

— Так точна.

— Я вось думаю, ці не ты гэта напісаў, змагар ты наш. А?

— Што? — мой голас гучаў здзіўлена. — Ды як вы наогул можаце мяне падазраваць? Глупства нейкае. Навошта мне гэта?

— Дык ты ж у нас самы несвядомы.

— Гэта чаму ж?

— Сам ведаеш! — заявіў начальнік.

— Паняцця не маю.

— Ну хопіць прыдурвацца, Астапеня! — прыкрыкнуў палкоўнік. — Ты, * ляць, усё разумееш… А калі не хочаш, каб цябе, у такіх сітуацыях, падазравалі, то і паводзь сябе як чалавек, размаўляй нармальна…

— А я што ненармальна размаўляю? Я што не маю права размаўляць на роднай мове, якая, дарэчы, дзяржаўная?..

— Маеш-маеш, — перапыніў мяне Аляксандр Браніслававіч, — я проста табе па-добраму хацеў параіць… ну каб ты ў такія вось сітуацыі не трапляў.

— Ды якія такія? У вас наогул ніякіх падстаў мяне падазраваць няма.

— А вось і ёсць.

— Не, няма падстаў.

— Ты мне яшчэ будзеш тут спрачацца, нягоднік! — крыкнуў начальнік.

— Не-не, — адказаў я.

— Кароч, ясна ўсё з табой… Ідзі і падумай аб сваіх паводзінах!

— Пра што канкрэтна падумаць?

— Вольны! — гаркнуў палкоўнік і я выйшаў з кабінета.

Надпіс зафарбавалі хутка. Але праз некалькі дзён ён зноўку з'явіўся на тым жа месцы, амаль такi ж, як першы. Вялікi, зроблены жоўтай фарбай, надпіс: «Дыктатура» зноў бударажыў наша міліцэйскае ўпраўленне, будынак якога раскінулася ў цэнтры горада на невялікай горцы. З раніцы я быў на працы і мяне зноў выклікалі да Аляксандра Браніслававіча.

— Бачыў? — спытаў палкоўнік, гледзячы на мяне спадылба.

— Так точна, бачыў.

— Што думаеш?

— А што я магу думаць?

— Ты мне дурня не ляпі! — крыкнуў начальнік.

— Вінаваты…

— Ну, карацей, Астапеня, спытаю прама: ты пісаў?

— Не, не я, — сказаў я цвёрдым тонам, гледзячы палкоўніку прама ў вочы.

— Хм… А я вось на цябе падумаў.

— Гэта я ўжо зразумеў.

— Ну раз не ты, то добра. Давай тады займіся гэтай справай. Трэба знайсці гэтага мастака *ляць, маць яго… Зайдзі да Колі. Хай табе пакажа запісы з камер. Круціся як хочаш, а знайдзі гэтага *ляць Айвазоўскага…

— Айвазоўскі пісаў марскія пейзажы, — сказаў я і тут жа прыкусіў язык.

— Ты што яшчэ і разумнічаць будзеш? — з кіслай усмешкай спытаў начальнік.

— Не.

— Пайшоў нахрэн адсюль да Колі! — загрымеў Аляксандр Браніслававіч, узнімаючыся з крэсла і хутка чырванеючы.

— Ёсць! — спалохана крыкнуў я і, чаканячы крокi, выйшаў з кабінета, пачуўшы ў спіну «Змагар, маць тваю».

— Здарова, Андруха змагарок, БЧБ не захапіў? — сказаў Коля, калі я ўвайшоў у яго кабінет. — Ты, мабыць, наконт запісаў з камеры над сценкай, на якой гэты хрэнаў надпіс, так?

— Так, — адказаў я.

— Няма там нічога.

— Як гэта нічога няма? — прамармытаў я. — З крайняй камеры павінна быць бачна.

— Павінна, але не бачна, — сказаў Коля.

— Мда… — сказаў я задуменна.

Праз тыдзень надпіс зафарбавалі, а яшчэ праз дзень ён з'явiўся зноў.

— Ну як поспехі? — спакойна спытаў Аляксандр Браніслававіч, але маё натрэніраванае вуха пачула ледзь улоўныя ноткі гневу ў яго голасе.

— Я… я не ведаю… — прамармытаў я.

— А хто ведае? Хто павінен, маць тваю, ведаць, — зароў начальнік. — У Колі быў ці бегаў на мітынг з БЧБ?

— Так точна, быў, — адказаў я.

— І што? — спытаў палкоўнік.

— Нічога. На вiдэа нічога няма.

— Маць вашу, ды як на вiдэа можа нічога не быць, калі крайняя камера ахоплівае гэтую сценку, а?

— Я… я не ведаю… — прабуркаў я.

— Трыдварасы, маць вашу, — бушаваў начальнік. — Добра, я сёе-тое прыдумаў, — сказаў ён трохі супакоіўшыся.

Праз тыдзень над тым самым месцам, якое аблюбаваў для сябе няўрымслівы мастак, паставілі яшчэ адну камеру. Надпіс паспелі зафарбаваць за два дні да гэтага. Аднак праз некалькі дзён ён з'явіўся зноўку, а Коля далажыў, што і новая камера не змагла зафіксаваць няўлоўнага аматара жоўтай фарбы.

— Ты мне пакладзеш пасведчанне на стол, змагар! — пагрозліва прашыпеў палкоўнік, калі я зноў увайшоў у яго кабінет.

— Ды за што? — амаль выгукнуў я.

— А за тое, змагар, — адрэзаў Аляксандр Браніслававіч.

— Ды я ж не вінаваты… Што я магу зрабіць?

— Тое-сёе можаш, тваю маць, — сказаў палкоўнік, злёгку пастукваючы пальцамі па стале і радасна пасміхаючыся. — З сённяшняй ночы будзеш дзяжурыць у машыне і падпільноўваць гэтага Айвазоўскага…

— Айвазоўскі… — пачаў я.

— Што? Што ты там хацеў сказаць? — спытаў Аляксандр Браніслававіч, злёгку прыўздымаючыся ў крэсле.

— Не, нічога, — адказаў я і апусціў вочы.

— Вось так лепш, — заўважыў начальнік. — Можаце ісці, Астапеня.

Тры наступных ночы я дзяжурыў у машыне, запаркаваннай непадалёк ад сценкі, на якой перыядычна красаваўся жоўты надпіс. Было вельмі цяжка, але я дамогся выніку! Надпіс не з'явіўся.

— Ну вось бачыш, Андрэй, — сказаў Аляксандр Браніслававіч, — ёсць вынік. Можа пакінуць цябе дзяжурыць яшчэ на месяцок?

— Але… — пачаў я.

— Ну хай там, — сказаў палкоўнік і засмяяўся. — Бачу, што ты ледзь на нагах стаіш. Можаш адаспацца. Скачы дадому, як гэтая ваша Павоня.

— Пагоня! — паправіў я.

— Вольны! — сказаў палкоўнік і махнуў рукой.

Я выйшаў з кабінета. А праз два дні жоўты надпіс: «Дыктатура» зноўку віднеўся на сцяне ўправы. Ён здаваўся нават крыху большым, чым папярэднія. Я быў у жаху, прадчуваючы, што зараз зробіць са мною начальнік. Але мяне ніхто не выклікаў. Усё было ціха. А яшчэ праз некалькі дзён да непераможнага жоўтага слова, якое чамусьці не сталі зафарбоўваць, дадаўся больш дробны і каравы надпіс, зроблены чырвонай фарбай. Гэта было адно слова: «пралетарыяту».

— Дыктатура пралетарыяту! — прачытаў услых Коля, стоячы побач са мною ля распісанай сценкі.

— А чаму не зафарбоўваюць? — спытаў я.

— А навошта? — адказаў пытаннем на пытанне Коля. — Гэта адну дыктатуру нельга, а дыктатуру пралетарыяту — можна. Адно слова падобна да адной чаркi — дробязь, а можа ўсё памяняць, — дадаў ён і паднёс да рота цыгарэту.

— Слухай, Коля, што гэта ўсё значыць? Ты ж кiруешь камерамі. Ты ж разумееш, што такога не можа быць, каб надпіс з'явіўся, а таго, хто гэта пісаў на відэа не было.

Коля трохі памаўчаў, а потым паглядзеў мне прама ў вочы і сказаў:

— Ну так, я сапраўды загадчык камер, так што калі я сам з гэтымі запісамі паваражу, то і канцоў няма. Быў чалавек на відэа і сплыў.

Коля зарагатаў, гледзячы на мой здзіўлены выраз твару.

— Але… навошта табе гэта? — спытаў я разгубленым тонам.

— Ну дык гэта ж я і пісаў на сцяне, — адказаў Коля.

— Ты? — шэптам прагаварыў я, гледзячы на яго шырока расплюшчанымі вачыма.

— Я! Табе вось, прызнаюся. Таму што ты, можна сказаць, мой герой.

— Але навошта ты гэта рабіў?

— Ты нешта гаворыш на роднай мове, а я на ёй пішу, — адказаў Коля і глыбока зацягнуўся цыгарэтай. — Я дык наогул з дзяцінства люблю пахуліганіць. І Купалу таксама вельмі люблю. І Багдановіча люблю, больш за ўсiх, дарэчы. І цябе таксама люблю. Нас тут такіх — уся ўправа, акрамя начальства. І мы ўсе цябе любім. А кпім, каб на нас не падумалі… ну што цябе падтрымліваем не падумалі. Можа быць і не трэба было мне прызнавацца. Але ты ж мяне не выдасі, праўда?

Я стаяў моўчкі, асэнсоўваючы інфармацыю.

— А навошта ты дапісаў «пралетарыяту»? — праз хвіліну спытаў я.

— Дык гэта не я, — адказаў Коля. — Гэта Аляксандр Браніслававіч. Сам пацiху накалякаў ноччу. Выкруціўся-такі, хітрун, — дадаў Коля і засмяяўся.

Выбар

Вёска Вароны даволі-такі вялікая. Калісьці была яшчэ большай, але людзі пераязджалі хто куды. Шмат хто ў суседняе Дэмбрава, а хтосьці ў Мінск ці Гродна.

Наша з бацькам хата стаяла ля самага краю. Побач тут з аднаго боку лясок, а з другога жылі Капцэвічы. Муж, жонка і сынок іх. Міцька Капцэвіч мужык лагодны і вясёлы. У калгасе ён на добрым рахунку быў тады, але потым сышоў з сям'і, ды і з'ехаў з вёскі. Не ведаю куды. Кажуць, у Сібір падаўся. Моцна мучыла яго жонка — Ірка. Калі ў хаце ня ладзіцца, усё наўкол ня граецца. Так мой бацька казаў. Моцна Ірка дурыла мужыка. Так дурыла, што ён аж моцна піць пачаў. Міцька таксама, вядома, быў той яшчэ жук вусаты. Часам і з бабамі мог на рэчку пайсці. Там яны нiбыта купаюцца, а ён ім песні пад баян спявае. Спяваць любіў вельмі. Спяваў пакуль не цямнела. А што далей у іх там, тое ўжо ў цемры і не відаць. Дома потым скандал. Яны гарлапаняць, а мы з бацькам слухаем. Хочаш не хочаш, а будзеш слухаць. Яны ж і на двор свой часцяком выбягалі. Ірка за вілы хапалася, а Міцька мог сякеру прыхапіць. Адзін сякерай трасе, а іншая віламі махае, а чуваць іх за кіламетр. Псіхлячэбніца, што тут яшчэ скажаш.

Больш за ўсё шкада нам было малодшага Капцэвіча — Віцьку. Добры хлопчык. Росту высокага і моцны. А добры якой быў. Сапраўды добры малец. Быў Віцька цёмнавокі і светлавалосы, і любіў фігуркі з дрэва выразаць. Танкі і гарматкі ўсякія. Аднойчы нават вялікі крэйсер змайстраваў, і размаляваў яго як мае быць: чырвоныя зоркі і сцягі. Усё як у сапраўднага крэйсера.

Калі ўсе разам Капцэвічы былі, малец хоць як птушаня ў зязюлі, але жыў. А як Міцька ад Iркi сышоў, так тут дзецюку зусім ужо жыцця ня стала. Тады Віцьку гадоў дзевяць было. Аднойчы прыйшоў ён да нас з бацькам. Збег ад Iркi. Сядзіць у нас і плача. Што тут зробіш. Супакоілі яго як маглі. Баця ў краму збегаў і пернікаў яму купіў, цэлы пакет. Акрыяў Віцька крыху і кажа мне:

— Дзядзька Антон, за што яна мяне так? Лупіць куды дастане. Я і па хаце прыбіраюся, і па гаспадарцы ўсё як мае быць. Як ўстаць свінням даць, так зноўку я. Нават карову і тую я сам даю і малака маме прыношу.

— Ну, ты, Віцька, не гаруй. Ты малец добры. А маці стамілася проста. Жыццё ў яе такое. Будзе час і яна супакоіцца.

Кажу, а ў самога на душы пагана.

Вось баба! Роднага сына як жывёлу трымае! А чым малец дрэнны? І па гаспадарцы і рахманы. Чаго яшчэ трэба. Шкада пацана.

А Віцька маўчаў маўчаў, а потым і прашаптаў нам з бацькам, як быццам баяўся, што Ірка пачуе:

— Кажа яна мне, што я моцна бацьку ёй нагадваю. А бацьку яна ведаеце як ненавідзіць. Ух! Аж страшна.

Пацан і праўда на бацьку падобны. Як дзве кроплі.

— Ладна Віцька, не хвалюйся. Падрасцеш, дык іншая размова будзе. Там вы ці памірыцiся, ці яна тады не зможа цябе моцна крыўдзіць, — так баця мой сказаў.

Яшчэ больш пагана на душы ў мяне стала, але я не паказаў. Улыбаюсь бацьку ды хлапцу, ну і кажу:

— Ты ж глядзі які малайчына. Расцеш хутка, як быццам расцiнак аб'еўся.

Бачу, у пацана вочы загарэліся. Цікава, мабыць.

— А што гэта за расцiнкi, дзядзька Антон? Ці вы жартуеце так?

— Жартую, Віцька, жартую, вядома. Ты ж вялікі ўжо. Павінен разумець.

Бачу, пачырванеў хлопец. Сорамна яму стала. А сам я думаю:

«Добры малец. І наіўны нейкі. Такіх і лёс любіць. Павінна ў яго ўсё на свае месцы ўстаць. Ды і мы дапаможам неяк.»

Пайшоў Віцька дадому, а ўвечары зноў вяртаецца. Нос разбіты і кроў капае. Ірка яго «прылашчыла». Хто ж яшчэ.

Прыйшлося бацьку да яе схадзіць. Доўга лаяліся яны ў хаце Капцэвічаў, а як бацька вярнуўся, так і кажа:

— Дай, Антон, цукроўкi. Той што ў шафе чырвонай стаiць яшчэ. Цяжка з гэтай бабай бадацца, а як вернешся ад яе, так і на душы смутак. Вып'ю хоць, супакоюся. Павінны мы пацана гэтага ад яе берагчы. Была яна добрая баба, калісьці. Ты дык тады ў горадзе жыў — не памятаеш. А я памятаю. Добрая была. А як з Міцькай звязалася, так нешта ў яе не ў прамы шлях пайшло, а ў крывы кут устала. Пяць разоў ужо з ёй гаварыў пра Віцьку. Не чуе! Як з дубам балбатаць.

Віцьку мы ў сябе спаць пакінулі. Я за яго партфелем да Iркi схадзіў, каб пацан ў школу заўтра пайшоў. Ірка ўжо і спаць уклалася. На стале чарка пустая і бутля. Піла зноў, дурніца. Дзе сын пляваць ёй, мабыць. У хаце брудна, смурод. Хоць Віцька і прыбіраецца часта. Але маці ўсё хуценька зноўку засмечае…

Узяў я партфель і выходзіць ужо хацеў, але тут чую — Ірка заварушылася. Застыў я, а яна прыўзнялася і глядзіць на мяне. Хвіліну напэўна глядзела і зразумець не магла, хто перад ёй. Сцямнела ўжо. У хаце лямпы не гараць. Цемра.

— Ты, Антон?

— Я.

Села яна на ложку і кажа:

— Чаго трэба? Скрасці рашыў нешта? А можа бабскага цела захацелася? Так ты скажы. Я не супраць.

Засмяялася Ірка п'яным рогатам і ляжкамі голымі затрэсла. А мне аж плюнуць на яе захацелася.

— Ты хоць дзе сын твой ведаеш? Або зусім на Віцьку забылася?

— А чаго пра яго памятаць. Ён вунь у пакоі сваiм спіць, засранец. Сёння злаваў мяне, вось і атрымаў. Спіць ужо. Заўтра ў школу яму.

— У школу. Правільна кажаш. Вось я за партфелем яго і прыйшоў. Баіцца ён дадому ісці.

— Гэта ён баіцца? Так ён у вас значыць?

— У нас

— Вось паскуда, а. Скажы, каб дадому ішоў.

— Ён у нас сёння на ноч застаўся. Хоць устане з раніцы без ляманту твайго.

— А я кажу дадому яго гані!

Устала Ірка і да мяне падышла бліжэй. Перагарам нясе. Фу! Ледзь зноў стрымаўся, каб не плюнуць.

— Не пойдзе ён дадому сёння, — цвёрда я ёй сказаў. — А ты, Ірына, канчай сына мучыць. Родны ён табе. За што ты яго так? Ён жа ў цябе залаты.

— Залаты?

Падперла Ірка бакі рукамі і глядзіць на мяне. Сапе як мядзведзь. Бачу нават хістацца пачала. Відаць п'яная яшчэ, як тая халера. Памахаў я галавой і кажу:

— Што ты за чалавек, калі дзеля сына самагонку кінуць не можаш?

Маўчала Ірка яшчэ імгненне, а потым з кулакамі на мяне кінулася. Зусім здурнела баба. Адцягнуў я яе да ложка, і кінуў на прасціну. Ну і да выхаду пайшоў. А яна ўсё крычала:

— Сына прывядзі, паскуда. Не прывядзеш сёння, я яму заўтра галаву скручу. А вашу хату спалю. Шчыра кажу, спалю. Гарэць будзеце з бацькам, як дровы.

Што тут скажаш. Дурная! Вось што цукроўка з людзьмі робіць.

Прыйшоў дадому, а там Віцька мяне чакае.

— Ты чаго не спіш, а?

— Вы да мамы хадзілі?

— Ну так, за партфелем тваім.

— А мама як там? Спіць? Ёй хоць не кепска? А то бывае ёй дрэнна, калі нап'ецца?

— Спіць.

Схлусіў я, каб хлапчука не трывожыць, а той усё не супакойваецца.

— Можа я ўсё-ткі дадому пайду, а, дзядзька Антон? Раптам маме дрэнна будзе. Я хоць памагу, калі што.

Памаўчаў я трохі, а сам адчуваю, што слёзы да вачэй падступілі.

— Не, Віцька. Не хадзі. Спіць яна ціха. Усё добра. Заўтра сустрэнецеся.

Ледзь паклаў хлопца. А сам думаю:

«Сапраўды малец гэты дзіўны нейкі. Як маці такую любiць можна. А гэты вось можа. Рабі дабро людзям, хай б'юць ботам у грудзі, як той казаў».

Так і ішоў час. Часта Віцька ўцякаў да нашай хаты. Ну а як падрос, маці стала баяцца яго біць. Стаў ён хлопцам высокім і моцным, з цёмнымі вусікамі, і з велікiмі такімі рукамі. Цэлы дзень мог мяшкі з мукой цягаць і нават не змакрэць. Дзеўкі ў вёсцы аж уздыхалі, калі Віцька міма ішоў.

А потым пачалася вайна. Было тады Віцьку ўжо семнаццаць гадоў.

Неяк ехалі мы з бацькам на возе ў Дэмбрава, і тут нас трое немцаў спынілі. П'яныя былі фрыцы, як твае зайцы вясной. Усталі мы, а адзін немец кажа:

— Кута ехай?

— У Дэмбрава, — адказваем.

— А зачыем?

— Дровы хочам прадаць.

— Трафа?

— Дровы.

Пераглянуліся немцы. Відаць свярбіць ў іх у азадках нешта. Хочуць прычапіцца і думаюць як. Ну самы здаровы фрыц доўга думаць не стаў і кажа бацьку:

— Злазь, морта, і кланайся нам.

А бацька маўчыць, як вады ў рот набраў

— Кланайса. Шнэль, кланайса! Тафай!

Пакрычаў той немец трошкі і замоўк. Глядзіць на бацьку, а той на яго. А ў бацькi дык погляд жорсткі. Часта яму казалі, што як у вочы ён паглядзіць, так у чалавека і сэрца абваліцца. Вось і немец той не вытрымаў. Адвёў вочы. Ну а бацька хацеў ужо каня хвастануць і далей ехаць. І тут немец той, сволач подлая, пісталет выхапіў і два разы ў бацьку стрэльнуў. Я наперад ірвануўся, але ўдарылі мяне прыкладам у патыліцу. Тут у мяне ў вачах і пацямнела. А калі адкрыў я вочы, аказалася, што ляжу ў сваёй хацiне, а каля мяне Віцька стаiць. Ён мяне дахаты давёз, пасля таго як на дарозе падабраў. Доўга я ля калёс ляжаў, а бацька на возе. Толькі ў яго ўжо ўстаць не атрымаецца. Забіў яго немец. Ну, а калі вылежаўся я трошкі дома і ўстаў, сталі мы вырашаць, што далей рабіць.

— Мне ваш баця як родны быў, дзядзька Антон, — так мне Віцька сказаў.

Вырашыў я, што плакаць доўга не буду.

— Пайду я да партызанаў, Віця.

Бачу вочы ў пацана загарэліся, як калісьці даўно, калі я яму пра расцiнкi расказваў.

— Я дык і сам пра гэта думаў. Правільна вы кажаце. Вазьміце і мяне з сабой.

— Не магу, Віцька.

— Чаму?

— Так сумленне мяне зьесьць. Ты ж пацан яшчэ. Заб'юць цябе жаўтаротага, што мне рабіць? Як самому сабе дараваць, што я цябе з сабой узяў? Не. Не магу.

— Дык не хлопчык я ўжо. Вы ж бачыце, дзядзька Антон. Вы мяне з вашым бацькам чалавекам гадавалі. Каб не вы, мне б і жыць не было дзе, калі маці з дому гнала. Хачу я немцам за бацьку вашага адпомсціць. І за краіну. За ўсіх нас. Не возьмеце, так я ўсё роўна ўцяку ў лес.

Што тут рабіць. Пахавалі мы бацю, развітаўся Віцька са сваёй Іркай, якая яму і слова добрага на развітанне не сказала, і на наступны дзень мы ўжо ў лесе былі. Немцы партызан знайсці не маглі, але мы ведалі той лес добра. Знайшлі партызан. І ў атрад нас прынялі.

Доўга распавядаць аб розных нашых справах. Пускалі мы нямецкія цягнікі пад адхон, лавілі іх невялікія групы, а часам і на моцныя атрады нападалі раптоўна. І заўсёды са мной быў Віцька. Ваяка з яго атрымаўся выдатны. Мне такім ніколі не стаць. Хоць і малады пацан мой Вiцёк, а мог і ў рукапашную на немца пайсці, і са снайперскай вінтоўкі страляць, і ў засадзе сядзець цэлымі соднямі.

Неяк прывёў нас Віцька на дзікі хутар. Усяго адна старая хатка там стаяла. Вырашылі мы падкрасціся і глянуць што там ды як. Падабраліся да хаты, а там унутры як быццам бы дзіця плача, ціхенька так. Нiбыта і здалося. Але не. Плача сапраўды. Увайшлі ўнутр. У хаце толькі мёртвая жанчына і немаўля. Значыць фашысты маці забілі, а на дзіцяцю рука не паднялася. Так яго і пакінулі. Відаць гэта было нядаўна і таму ўсё яшчэ жывы быў дзіцёнак.

— Гэта хлопчык, — сказаў мне Віцька.

— Ну і што нам з ім рабіць? — адказаў я.

— Як што? Забярэм з сабой. Не кідаць жа яго.

— Як жа мы яго ў атрадзе будзем трымаць? У нас ні малака, ні ежы нармальнай няма. А ён жа нябось і цыцку папросіць. Маленькі ж яшчэ.

— Што-небудзь прыдумаем, дзядзька Антон. Возьмем з сабой, а потым у вёску якую прыстроім, дзе немцы не так лютуюць.

Сышлі з малым назад у атрад. Віцька нават малака яму здабыў. У аднаго таварыша выпрасіў.

А на наступны дзень паведамілі нам, што немцы ў нашай з Віцькам вёсцы, усіх жыхароў у вялікі драўляны дом сагналі і спаліць пагражаюць, калі партызаны ня прыйдуць і самі не здадуцца. Моцна мы немцаў мучылі тады, гэта факт. Вось і прыдумалі яны такое зверства.

Віцьку я знайшоў на беразе ляснога балотца. Глядзеў ён на тое балотца задуменна і летуценна неяк, як глядзяць на нешта прыгожае.

— Памятаю, дзядзька Антон, як прачнуўся я аднойчы ноччу, а мама побач з ложкам маiм стаіць, а ў руках нож. Ударыла б ці не? Цяпер і не важна гэта. Выцерпеў я ад яе шмат усяго. І вось яна там, у доме гэтым. І трэба падумаць. Падумаць і зрабіць выбар.

— Што тут думаць? — кажу яму. — Нічога ўжо не выправіш. Немцы і нашых з атрада, і вясковых пазабіваюць. Нельга туды хадзіць. Але мы ім яшчэ крыві пап'ём. Білі іх і біць будзем. І за вёску нашу адпомсцім, як за майго бацьку. Мы ўжо шмат чаго ім зрабілі. Адпомсцілі ўжо, і працягнем, не спынімся.

— Добра мы адпомсцілі, дзядзька Антон. Гэта дакладна. І праўда на нашым баку. Таму і радзіму нашу мы абаронім. Будзе яна вольная. Толькі трэба яшчэ крыху пачакаць. Але ўсё-ткі кожны павінен выбраць сваю вайну. Вырашыць для чаго ён ваюе і ў імя чаго ці каго прыносіць сябе ў ахвяру. Я так думаю.

— Нешта ты неяк складана кажаш, Віця.

— А ці праўда я табе быў як сын, дзядзька Антон?

Не чакаў я такога пытання. Але адказ на яго ведаў даўно.

— Так, — адказаў я яму, і паглядзеў у начное неба.

Пайшоў ён спаць. А мне неяк неспакойна было.

А раніцай даведаўся я, што сышоў Віцька ў ноч яшчэ з трыма таварышамі. Падкраліся яны да немцаў у нашай вёсцы і многіх перабілі. Спрабавалі да таго самага дому прабіцца, дзе людзей трымалі. Віцька мой загінуў апошнім. Кажуць, падарваў сябе гранатай разам з немцамі. Дом з жыхарамі спалілі, як і амаль усю вёску.

Доўга я сядзеў нерухома, успамінаючы Віцьку. І тады мне першы і апошні раз здавалася, што здзейсніў я нейкую жудасную памылку, але так і не магу зразумець якую. А слёз чамусьці не было.

— Марчук, што нам цяпер з дзіцём вашым рабіць? — пачуў я пытанне камандзіра.

Я паціснуў плячыма, а потым глуха прамовіў:

— Не ведаю.

— Як яго хоць клічуць, дарэчы?

Я памаўчаў і падняўшы на камандзіра вочы проста адказаў:

Канатус

— Сяргей Арменавіч Лапаткоў? — спытаў мяне Эдуард афіцыйным тонам.

Я адчуў, што мой пухнаты «дварняковы» кот, вялікі і чорны, зноў вырашыў паджартаваць. Ён звяртаўся да мяне так афіцыйна, калі збіраўся мяне падражніць.

— Чаго табе, Эдуард? — спытаў я.

— Як чаго? Ты ж сам хацеў пагаварыць пра жыццё пасля эпідэміі? — спакойна, але не без ценю хітрай іроніі ў голасе, прамовіў кот.

— Так? — спытаў я, адчуваючы няўпэўненасць.

— Ну так, — пацвердзіў кот.

— Хм, — сказаў я шматзначна.

— Уся справа ў тым, што тут неабходны канатус, — сказаў кот.

— Што-што? — удакладніў я.

— Канатус гэта патрэба ў самаразвіцці. Вось ты, да прыкладу, не скончыш жа развіццё з-за віруса? Ты будзеш працягваць як мінімум таўсцець…

— Гэта яшчэ пытанне хто тут больш таўсцее, — вызвiрыўся я — Вунь ты сам глянь, як на сваім сухім карме з вітамінамі ад'еўся.

— Не важна, — адказаў кот. — Важна, што ты зможаш зрабіць нарэшце тое, пра што марыў.

— І аб чым гэта я марыў?

— Прачытаць кнігу Фіхтэ. Памятаеш, табе яшчэ ва ўніверы страшна спадабалася слова «Фіхтэ». Ты яшчэ думаў, што гэтае слова для няветлівай адмовы.

— Не было такога, — удакладніў я.

— Было-было, — адказаў кот. — Успомні лепш, як Машка Волкава на трэцім курсе сказала табе, што ў яе ёсць эпiкантус, а ты адразу закахаўся і ўяўляў сабе, дзе гэты эпiкантус ў яе знаходзіцца.

Я злёгку пачырванеў, або па меншай меры мне так здалося.

— Ты ж і цяпер яшчэ часам успамінаеш Машу? Праўда? Вось вазьмі і напішы ёй неяк у сацыяльнай сетцы.

— Ну-у-у-у, — працягнуў я, — я ж жанаты. Як жа Наташа?

— Наташа?

— Так.

— А мы ёй не раскажам, — працадзіў кот і па-злачынску падняў вусы.

— Ага, вядома! — кінуў я злосна.

— Добра, не важна. Не важна, што ты будзеш рабіць, але галоўнае, каб ты быў у канатусе. Не хочаш здрадзiць жоначку? Ну і малайчына! Але гэтая ізаляцыя на карантыне паставіла складаныя пытанні перад нашай сям'ёй, праўда ж? Калі вы не можаце не лаяцца хоць бы на працягу двух тыдняў, якія праводзіце ў шчыльным кантакце…

— Што значыць у шчыльным кантакце? — удакладніў я.

— Як што? 24 на 7 адно з адным, — адрэзаў кот. Хiба ж толькі ў прыбіральні і ў краме не разам, а ўвесь астатні час «тугезер», так бы мовіць. І ты ўжо гатовы прыдушыць жонку падушкай ў сне…

— Зноў хлусіш, — сказаў я холадна. — Завязвай, Эдуард.

Кот хмыкнуў, а потым прыстукнуў лапамі па стале і прамурчаў сабе ў вусы.

— Добра, хочаш зачыняць вочы на праўду — справа твая. Але я б раіў быць са мной шчырым. Калі ўжо ты не можаш прызнацца ў сваіх жаданнях хатняму гадаванцу, то нядзіўна, што і жонцы да гэтага часу не сказаў, чаго хочаш у ложку…

На гэты раз я дакладна пачырванеў.

— Ну я… Я…

— Ды хопіць мармытаць, — перабіў кот. — Скажы шчыра, што хочаш паспрабаваць утрох. Вось як раз Машу Волкаву можна было б паклікаць, з яе эпiкантусам.

— Можа лепш абмежавацца Фіхтэ, — нясмела прамовіў я, і потым умольна паглядзеў на ката, а той хмыкнуў і сказаў:

— Фіхтэ спатрэбіцца для іншага.

— Ды кінь глупствы гаварыць, — сказаў я, асмялеўшы. — Жартачкі плоскія! Ты сам разумееш пра што я — пра тое, што для твайго канатуса хопіць і простага чытання даўно заўважанай кнігі.

— Слабак, — адказаў кот, скептычна памахаўшы галавой.

— Хто? Ды сам ты слабак! Я, між іншым, вучыўся і паралельна працаваў на двух працах. Паспрабавалі б так тыя мажоры, якіх мамка з таткай у інстытут чмохнулі, — ускіпеў я.

— А яшчэ ты ўжо два гады збіраешся пачаць бегаць кожную раніцу. Якраз ад атлусцення твайго дапаможа. Але нешта пакуль не пачаў, — заўважыў няўмольны кот.

— Але я бегаў, — паспрабаваў апраўдацца я.

— Хм. Ну так, бегаў ён. І паліць кінуў, і выпіваць па пятніцах, і Наташу можаш больш разiка за ноч узрадаваць.

— Ды што ты ўсё пра гэта? — закрычаў я — не кот, а нейкі сэксолаг, шчырае слова. Пахабнік… Пра сваё асабістае жыццё думай больш. Гэта важна!

— Не важна, — строга сказаў кот. — Гэта ты ў нас павінен быць у канатусе, а не твой кот. Над вашымі праблемамі цябе працаваць. Памяншаць аб'ём сваіх ягадзіц — таксама табе. І, дарэчы, я цябе нагадваю, што вы мяне кастрыравалi… Крыўдна! Ну ды хай так. І чытаць нарэшце гэтага Фіхту…

— Фіхтэ, — паправіў я.

— Не вумнічай, — сказаў кот. — Знайшоўся знаўца філасофіі.

— Дык я ж усё-такі галоўны рэдактар часопіса… і казаць трэба правільна, — сказаў я не вельмі ўпэўнена.

— Ты галоўны рэдактар часопіса «Сельская гаспадарка». У цябе толькі фатаграфіі бульбы і збор буракоў па святах, а ты такі важны, як быццам «Таймс» загадваешь.

Я насупіўся.

— Я ўжо маўчу пра тое, што ты размаўляеш з катом, — заўважыў кот. — Так што трымайся тут прасцей.

Я адвярнуўся ў бок і прадставіў сабе, як не даю Эдуарду корму цэлы дзень, а можа і два.

— А вось пра корм ты нават не думай, — выпаліў кот. — Кармленне гэта святое.

— Гэта як ты… гэта… здагадаўся… — прамямліў я.

— Хм, ты хоць ведаеш, што насамрэч я Варгін, а не Эдуард, — прамовіў кот і ўстаў у гордую позу.

— Хто? — не зразумеў я.

— Вось адразу відаць, што не адсюль родам, — працадзіў мне скрозь зубы кот і насмешліва дзьмухнуў у мой бок. — Гэта ж такі чароўны чорны кот з беларускай міфалогіі.

— Ды хопіць ужо хлусіць! — выпаліў я і патрос у паветры кулаком.

— Увогуле, падводзячы вынікі, — сказаў кот памахваючы лапкай і важна паварушыўшы вусамі. — Пасля гэтай эпідэміі, ты, нарэшце, пачнеш жыць, а не рэпеціраваць. Часу на разварушванне няма. Твая задніца павінна стаць танчэй, жонка шчаслівей, а зарплата больш. Дзеля зарплаты яшчэ, вядома, прыйдзецца папацець. Гэты псеўдаапакаліпсіс — табе намёк. Завяжы з пустымі марамі і пачні марыць правільна, у працэсе рэалізацыі задуманага. Зразумеў, лапа? Глядзі мне. Канатус! Памятай, што павінен быць канатус!

Я радасна кіўнуў. І тут кот раптам стаў на заднія лапы і загаварыў вельмі мяккім і ліслівым голасам:

— Калі пачуеце тры вы прачнецеся, Сяргей. Раз, два, тры.

Я адкрыў вочы. Аказалася, што я зручна для сябе ляжу на кушэтцы ў доктара Ісаака Фендэльмана. Побач сядзела Наташа.

— Ну вось вы і прачнуліся. Сеанс гіпнозу скончаны, — ласкава прамовіў псіхааналітык. — Вы вельмі добра паддаецеся ўздзеянню. Не ад кожнага пацыента можна дамагчыся такога якаснага апускання ў транс.

Мы горача падзякавалі доктару, нацягнулі маскі і выйшлі з кабінета. Было цудоўнае надвор'е — зусім не апакаліптычнае. Трэба было яшчэ заехаць у зоамагазін і купіць напаўняльнік для кацінага туалета. У Эдзіка (ці як там яго на самай справе клiчуць) ён расходаваўся вельмі хутка.

— А хто такая гэта Маша Волкава? — спытала Наташа. — Раскажы падрабязней.

Я сумеўся, а жонка раптам падміргнула і весела сказала:

— А ведаеш, я таксама даўно хачу паспрабаваць утрох. Вось перажывем канец света і…

Шымонка

3 студзеня 2016 года

Маё імя Шымон Лявінскі. Гэта мой дзённік пра вяртанне на радзіму продкаў — Беларусь. Я буду пісаць яго на беларускай мове, якую мне ўдалося вывучыць за дзевяць месяцаў. Гэта, мабыць, сімвалічна. За гэты тэрмін ува мне нарадзіўся беларускі габрэй. А можа быць ён ніколі і ня паміраў, бо памяць той зямлі, на якой мае продкі жылі стагоддзямі, не магла проста так сысці з душы маёй. Вучыць было не так цяжка, бо ў мяне з дзяцінства велізарныя здольнасці да моў. Акрамя таго, я ўжо ніштавата ведаў рускую, якая даволі-такі падобная да беларускай, як, зрэшты, і іншыя славянскія, з якіх я ведаю польскую і сербскую. Дастаць падручнікі беларускай, тут у Тэль-Авіве, было неверагодна цяжка. Але ў нас добрая і развітая краіна і тут можна дастаць сапраўды шмат усяго. Я вельмі люблю Ізраіль, але нешта ў глыбіні сэрца кажа мне, што далёкая і загадкавая Беларусь можа стаць маёй сапраўднай радзімай.

Цяпер мне семнаццаць гадоў. У мяне няма ніякай вядомай мне радні ў Беларусі. Я еду туды і нават сам не ведаю, чым мяне сустрэне гэтая халодная краіна, пра якую ніхто толкам нічога не можа сказаць. Я стараўся шмат чытаць у інтэрнэце, але на англійскай пра Беларусь амаль не пішуць. Трохі больш мне ўдалося даведацца, калі я вывучыў беларускую. Але, як я зразумеў, гэтая мова не вельмі папулярная ў Беларусі. Гэта здаецца мне дзіўным. Можа я здолею зразумець, чаму так адбываецца, калі апынуся на беларускіх землях.

Мае продкі жылі на захадзе беларускіх земляў. Тады гэта была Расійская Імперыя. Родным горадам быў для iх Гродна. Вось і ўсё, што я ведаю з расказаў старэйшых. Яшчэ бацька крыху ўспамінаў аб цэлым габрэйскім квартале ў Гродне, пра тую неверагодную атмасферу, што там панавала. Але ён ведаў гэта па расказах дзеда, якія слухаў не вельмі ўважліва. Таму сувязь з той зямлёй зараз у нас амаль страчана ў памяці нашай. Але не ў сэрцы.

Сям'я падтрымала мяне ў рашэнні ехаць. Вядома, яны былі вельмі здзіўлены маёй цікавасцю да Беларусі і яшчэ больш маім рашэннем туды паехаць. Але яны добрыя і разумныя людзі. Яны сказалі, што, мабыць, гэта мой шлях, прайшоўшы па якому я змагу больш даведацца пра сябе.

Раней я працаваў у фірме бацькі. Гэта вялікая і цікавая праца. І яна прыносіла немалы прыбытак. Так што грошы на паездку ў мяне ёсць.

Такім чынам, усё гатова. Я крыху хвалююся перад сустрэчай з Беларусю. З Гродна — горадам продкаў. У наступны раз я напішу ў гэты дзённік ужо пасля прыбыцця туды.

26 студзеня 2016 года

Я ў Гродне. Спачатку аб менш важным: пра тое, як я тут уладкаваўся. Я арандую маленькую кватэрку, у мініятурным доме з жоўтай цэглы. Ён здаецца даволі старым. Ён стаіць на вуліцы Рэйманта. Дзеля цікавасці я зазірнуў у інтэрнэт, каб даведацца хто такі Раймант. Аказалася, што гэта польскі пісьменнік, лаўрэат Нобелеўскай прэміі. Мне сорамна, але я нават ніколі не чуў пра яго, а ён жа атрымаў такі ганаровы трафей. Я плачу вельмі маленькія грошы за гэтую кватэру. Вакол шмат дрэў, і калі стане цёпла, яны напэўна заквітнеюць.

Цяпер пра надвор'е. Тут не так холадна, як я думаў. Маёй цёплай курткі больш чым дастаткова для таго, каб сагрэць мяне. Але я б хацеў пабачыць лета ў гэтай краіне.

Зараз аб больш важных рэчах. Пра сам горад. Я бачыў яго на выявах, але ўсё-ткі ён перасягнуў мае чаканні. Увесь ён ляжыць на земляных пагорках. На гэтых пагорках стаяць замкі і вялікія каталіцкія храмы. Па мерках Еўропы усё тое, што пабудавана на пагорках — даволі старое. Падзяляе горад даволі вялікая рака. Яна называецца Нёман. Непадалёк ад самага цэнтра горада ёсць густы, хвойны лес. Такім я ўяўляў сабе Шервудскi лес, калі чытаў пра Робін Гуда. Толькі гэты лес мае добраўпарадкаваныя сцяжынкі. Завецца ён Пышкі.

Мне яшчэ шмат трэба будзе ўбачыць у горадзе маіх продкаў. Я адчуваю ў ім нейкую асаблівую… я нават не ведаю, як перадаць гэта словамі. Гэта сапраўды асаблівае месца. Але ўсё ж такі мне здаецца, што Гродна — не зімовы горад. Тут шмат паркаў, пагоркаў і далін. І яны маюць патрэбу ў цяпле, каб заквітнець і радаваць чалавека.

Аказваецца, што беларуская мова не проста не вельмі папулярная тут. На ёй наогул ніхто не размаўляе. Мне так і не ўдалося пачуць яе на вуліцах. Яна ёсць толькі на шыльдах (трохі), і на мясцовым тэлебачаннi (таксама трохі). Але гэта не ўсё. Мясцовыя нават не маглі мяне нармальна разумець, калі я звяртаўся да іх на беларускай. Спачатку я думаў, што з-за майго вымаўлення. Але калі я паспрабаваў гаварыць з імі па-руску яны выдатна мяне разумелі, хоць маё рускае вымаўленне таксама, відавочна, не ідэальнае. Акрамя таго, мне падалося, што іх раздражняя і насцярожвая мая беларуская мова. Усё гэта здалося мне дзіўным. Цяпер я гавару на рускай. Не хачу бянтэжыць гараджан. Мне трохі шкада, што яны не хочуць гаварыць на мове сваіх продкаў, якую павінны былі ведаць і мае продкі габрэі. Некаторыя словы беларускай мовы гучаць вельмі звонка і прыгожа. Таму я хачу працягваць гэты дзённік на беларускай. Гэта крыху сумна і смешна, тое, што мова гэтага народа не патрэбная яму самому, але патрэбная такому замежнiку як я.

8 лютага 2016 года

Я наведаў два гарадзенскіх замка, што стаяць на высокіх пагорках, якія тут называюць гарамі. Яны не здаліся мне падобнымі на сапраўдныя замкі, такія як бываюць у казках і гістарычных фільмах. Не-не! Адзін з іх — гэта не вельмі прыгожы палац з калонамі. Ён завецца Новы замак і ўпрыгожаны вялікім савецкім гербам і шпілем з чырвонай зоркай. Я б падумаў, што яго будавалі ў савецкія часы. Але пахадзіўшы па музеі, і паглядзеўшы экспанаты, я зразумеў, што яго проста перабудавалі і раней ён быў падобны на еўрапейскі палац. Ад таго часу засталіся вароты з прыгожымі скульптурамі сфінксаў. Мне здаецца, што дакладна такія ж я бачыў у Вене. Першапачатковы выгляд гэтага замка мне спадабаўся значна больш. Хоць вялікі савецкі герб таксама па-свойму цікавы. Другі называецца Стары замак. Гэта проста нейкі брыдкі будынак і рэшткі старых каменных сцен. Здаецца, гэты замак будуць аднаўляць і зробяць такім, якім ён быў раней. У абодвух замках музеі, у якіх няма амаль нічога сапраўды цікавага. Трохі старой зброі рыцараў, нейкія карціны і нават нешта савецкае. Хоць мне спадабаліся некаторыя залы Старога замка. У іх адчуваецца, што гэта ўсё ж такі нейкі стары будынак, дзякуючы тоўстым сценам і цяжкім скляпеннях. Са двара гэтага замка адкрываецца цудоўны від на раку і лес удалечыні. А яшчэ на незвычайную царкву, напалову драўляную і напалову каменную. Яе каменная частка выглядае па-сапраўднаму старажытнай. Гэта царква — Каложа. Яна мне вельмі спадабалася, сваёй незвычайнасцю. Такога я яшчэ не бачыў нідзе.

Недалёка ад замкаў ёсць Харальная сінагога. Вялікая і пышна ўпрыгожаная. Асабліва прыгожа яна выглядае з боку парка, які аддзяляе ад сінагогі вялікі абрыў. Круты будынак!

Мясцовая габрэйская грамада прыняла мяне радасна. Хоць яны і былі здзіўлены маім рашэннем пераехаць з Ізраіля ў Беларусь. Некаторыя з іх мараць пра Ізраіль, ім складана зразумець навошта мне гэтая краіна, гэтая халодная Беларусь. Мясцовая абшчына вельмі маленькая. Але гэта добрыя людзі. Яны пасмяяліся над тым, што я спрабаваў размаўляць з беларусамі па-беларуску. Адзін малады хлопец — Натан, патлумачыў мне, што беларусы амаль грэбуюць сваёй уласнай мовай, хоць і ёсць тыя, хто яе вельмі любiць і нават выкарыстоўвае у паўсядзённым жыцці. Але такіх мала.

Напішу трохі аб больш простых рэчах. Цэны ў крамах тут прыкладна як у Еўропе. Але Натан патлумачыў мне, што заробкі беларусаў значна менш еўрапейскіх. Самі беларусы ў асноўным вельмі спакойныя і звычайна ветлівыя, хоць і не вельмi ўсмешлівыя. Я бачыў тут і велізарную колькасць цемнаскурых прыезджых. Раней я думаў, што ў Беларусі не будзе наогул ніякіх замежнікаў. Але аказалася, што тут шмат студэнтаў з Афрыкі. Яшчэ я думаў, што тут значна больш п'юць гарэлку. Але сапраўды п'яных людзей тут не так і шмат. Тут яшчэ вельмі чыстыя вуліцы. У параўнанні з Парыжам гэта проста нейкая стэрыльная лабараторыя. Тут даволі шмат паліцыі, якая называецца міліцыя. Натан сказаў, што тут амаль няма сур'ёзных злачынстваў.

29 лютага 2016 года

Натан паказаў мне габрэйскую спадчыну горада. Аказваецца, за ракой была драўляная сінагога. Дзіўны будынак. Ніколі не бачыў падобны. Але цяпер ён існуе толькі на фотаздымках. За Харальнай сінагогай, быў цэлы яўрэйскі квартал. У горадзе яшчэ шмат сінагог. Яны значна меншыя, чым Харальная і не такія цікавыя. Аказваецца, у горадзе нарадзілася шмат вядомых габрэяў: паэт Найдус, Пол Бэран, які быў адным са стваральнікаў інтэрнэту, гангстэр Меер Ланскі, мастак Бакст.

За ракой да гэтага часу захоўваюцца старыя габрэйскія могілкі, усе зарослыя лесам.

Але самыя моцныя пачуцці ў мяне былі, калі мы ўвайшлі на тэрыторыю былога гета. Там нельга ўбачыць нешта асаблівае, акрамя помніка ў гонар габрэяў на браме, але я адчуваў фізічна частку болю майго народа, калісьці сабраную тут у адну вялікую раку, па якой душы іх прымушалі плыць бязлітасныя каты. Гэта былі дзіўныя, страшныя і незабыўныя хвіліны. Я не мог доўга знаходзіцца ў тым месцы.

3 сакавіка 2016 года

Тут усё яшчэ даволі холадна. Вельмі змрочна. Але я ўжо прызвычаіўся. Распавяду пра свае пачуцці. Я ўжо даволі доўга ў Беларусі. Самыя дзіўныя мае надзеі апраўдаліся. Гэты горад — Гродна, мне сапраўды спадабаўся. Хоць я працягваю думаць, што ён стане значна прыгажэйшы, калі сюды прыйдзе цяпло. Тут вельмі шмат габрэйскага. Гэта проста трэба ўмець заўважыць пад пластамі іншых культур. Гэта сапраўды прарадзіма майго народа, і тут ён жыў стагоддзямі, уцёкшы ад жорсткіх людзей, што прыгняталі вандруючы Ізраіль.

У Беларусі савецкі сцяг і мне кажуць тут, што Беларусь вельмі савецкая. Я ніколі не жыў у Савецкім Саюзе, і мне няма з чым параўнаць. Але я ўяўляў сабе камуністычныя краіны прыкладна такімі. Я не так дрэнна стаўлюся да камунізму, бо Карл Маркс быў такім жа габрэем як і я, але ўсё-такі не магу зразумець навошта камунізм патрэбен Беларусі цяпер, калі ў яе ёсць магчымасць зрабіць усё, як у Еўропе. Або Ізраілі.

Аднак узнікае пытанне: што мне рабіць тут? Грошай маёй сям'і хопіць з запасам на жыццё ў гэтай небагатай краіне, але я не хачу заўсёды сядзець на шыі ў бацькоў. Знайсці працу тут не могуць нават мясцовыя, таму і мне, відавочна, будзе няпроста гэта зрабіць. Акрамя таго, мне растлумачылі ў суполцы, што знаходзячыся тут я павінен яшчэ і плаціць нейкі дзіўны падатак, які мясцовыя называюць «падатак на дармаедства». Гэта невялікая для мяне (і вялікая для мясцовых) сума. Але я не разумею чаму я наогул павінен плаціць за нешта паветранае. Гэта нейкі збор з сярэднявечнай Еўропы, нешта накшталт даніны сялян для феадала, якую яны выплачвалі зайцамі. Такое я бачыў у адным галівудскім кіно.

У гэтай краіне няма дэмакратыі і працы, а жыхары не любяць уласную мову. Тут шмат дзіўных падаткаў і даволі холадна. І ўсё ж такі я ўжо трохі палюбiў яе.

7 красавіка 2016 года.

Сёння дзіўны і даволі цёплы дзень. Я гуляў на поле за Харальнай сінагогай, дзе калісьці быў габрэйскі квартал, і раптам заўважыў дзяўчыну мастачку, якая сядзела на невялікім зэдліку і малявала саму сінагогу. У яе былі залацістыя валасы. Я бачыў толькі яе профіль. Яна была такая засяроджаная на сваёй працы, а сонца залівала яе з ног да галавы сваім святлом. Ніколі яшчэ я не адчуваў столькі пяшчоты да якога-небудзь чалавека. Вось так проста. Убачыў і адразу зразумеў, што гэта мая дзяўчына. Я хацеў загаварыць з ёй. На шчасце, у мяне быў час падумаць і сабрацца, бо яна нікуды не сыходзіла, а проста сядзела і малявала. І я падышоў. Не ведаю, як я наважыўся. Але я наважыўся. Насуперак маім страхам, дзяўчына прыняла мяне добра, мы лёгка разгаварыліся, таму што яна была вельмі ветлівая. Яе клічуць Марыя. Гэта дзіўна, але яна таксама габрэйка. Дакладней габрэйка толькі па маме. Іх сям'я ўжо даўно жыве ў Гродне. Падчас Другой сусветнай яе продкі жылі непадалёк ад Гродна і змаглі выратавацца ад немцаў. Я… як гэта напісаць… Ах так! Я зачараваны ёю. Вось добрыя словы.

9 красавіка 2016 года

Мая новая сяброўка ведае Гродна і яго гісторыю вельмі добра. Гэта цудоўна. Сёння разам з Машай мы заходзілі ў Фарны касцёл. Гэта велізарны каталіцкі храм. Хай ён і не частка нашай культуры, але ён сапраўды выдатны. Асабліва мяне ўразіў галоўны алтар гэтага храма. Ён проста грандыёзны! Не памятаю, каб я бачыў яшчэ дзесцi ў Еўропе нешта падобнае. Надвор'е было не вельмі добрае, але мы гулялі з Машай і не адчувалі нічога іншага, акрамя радасці. Гэта штосцi… што я не магу апісаць словамі.

15 красавіка 2016 года

Я закаханы. Як гэта сказаць… Вельмі моцна. Як кажуць на рускай: «по ушы». Я так мала ведаю Машу… Дакладней я ведаю яе на вельмі доўга. Але адчуваю, што ведаю яе ўсё жыццё. Вось менавіта так і кажуць закаханыя дурні, у рамантычных фільмах — і я мог бы быць адным з іх. Хоць я і не герой фільма. Але галоўнае, што адбылося сёння: мы стаялі на высокім беразе ля Нёмана і трымаліся за рукі, а вецер шкуматаў нашыя валасы. І я пацалаваў яе… Не, гэта не быў наш першы пацалунак. Першы раз мы пацалаваліся два дні таму, калі я праводзіў яе. Але менавіта гэты пацалунак на абрыве я хацеў бы запомніць, як наш першы. Здавалася, што мы з ёй сам на сам у гэтым горадзе. Вецер шумеў у лістоце над нашымі галовамі. І я ведаў, што рашэнне прыехаць сюды было лепшым у маім жыцці.

20 красавіка 2016 года

Маша гасцюе ў мяне. І я прапанаваў ёй пагуляць у шахматы, якія прывёз з сабою з Ізраіля. Маша, вядома, умее гуляць у шахматы, бо яна габрэйка. Так я сказаў ёй смеючыся, і яна таксама засмяялася. Люблю яе смех. Ён пяшчотны і звонкі адначасова. Яе залатыя валасы і неверагоднага адцення блакітныя вочы… Гэта як сон, у якім хочацца быць. Я пішу столькі глупстваў. Я закаханы дурань. Каханне, як габрэйская мама — хоча цябе кантраляваць і ў яе гэта атрымліваецца.

4 мая 2016 года

Мы каталіся з Машай на тралейбусах. Гэта жудасна дзікі тып грамадскага транспарту, тут у Гродне. З канцовай на канцовую. І калі мы вярталіся на ім апошні раз, было ўжо позна і ў салоне не было нікога акрамя нас і нейкай бабулькі з дзіцём. І мы цалаваліся з Машай, пакуль міма нас, за акном, праплываў гэты спакойны, вячэрні горад, вузкія вулачкі ягонага цэнтра. Гэтыя дні — дажджлівыя. І мы часта з Машай проста слухаем, як кроплі падаюць на падаконнік маёй кватэркі на Рэйманта. Кап-кап-кап. Здаецца, так перадаецца гук дажджу на беларускай.

5 мая 2016 года

Сёння я купіў гітару. Добрых і дарагіх гітар мне тут выявіць не ўдалося, але і гэтая гучыць не так дрэнна. Цяпер я магу граць Машы. Ёй вельмі падабаецца, як я граю на гітары, і толькі тут я зразумеў для чаго бацька прымушаў мяне вучыцца граць. Гэтыя струны звіняць, як мая душа. Гэта каханне! Каханне, як гітарныя струны — радуе і дапамагае спяваць, але часам рвецца. Ну вось! Я зноў нясу нейкую лухту.

6 жніўня 2016 года

Я даволі доўга не пісаў у гэты дзённік. Калі чалавек так моцна закаханы, яму хочацца не апісваць свае дні, а проста перажываць іх і спадзявацца, што яны не скончацца. Я меў рацыю. Горад сапраўды стаў выдатным з надыходам цёплых дзён. Заквітнелі паркі, у далінах цячэ вада. А пагоркі пакрытыя зялёнай травой. І пасярод гэтага ўсяго мы гуляем з Машай. І сёння яна сказала мне, што я стану бацькам. Няма такіх слоў, якія дапамаглі б мне выказаць тое, што я адчуў. Мы яшчэ такiя маладыя, але я вельмі рады і зусім не шкадую.

Мы марым ажаніцца тут. Але спачатку я хачу адвезці Машу ў Ізраіль. Спадзяюся тата і мама ўзрадуюцца знаёмству з ёй. Я гэтага вельмі хачу.

19 жніўня 2016 года

Маша бачыла дзіўны і страшны сон. Як быццам я загінуў у тэракце. Гэта яна бачыла вельмі выразна. Выбухнуў аўтобус, у якім ехаў я. Яна прачнулася і доўга плакала, а я не мог яе супакоіць. «Ну што ты, гэта ж проста сон», — казаў я ёй. Шчыра кажучы, я зусім не веру ў такія сны. І я зусім не рэлігійны. Унутрана я толькі пасмяяўся над гэтай сітуацыяй, хоць Маша, мне падалося, вельмі сур'ёзна гэта ўсё ўспрыняла. Гэта даравальна, бо яна мастачка і вельмі ўражлівая. Дарэчы, яна даволі моцна змянілася пасля нашай сустрэчы. Раней яна жыла адна, калі не лічыць чатырох котак, і была феміністкай. Цяжка зусім не быць феміністкай, калі ты жывеш адна і ў цябе чатыры коткі. Так мне казала адна весёлая сяброўка Машы. Калі пазнаеш беларусаў бліжэй яны ўжо не здаюцца такімі моцна панурымі.

26 верасня 2016 года

Вось і прыйшоў час развітвацца, Гродна! Але развітвацца не назаўжды. Хутка мы з Машай вернемся да цябе, выдатны зялёны горад, горад пагоркаў і прыгожых сінагог, у якім я сустрэў сваю жонку… Будучую жонку. Мы вернемся і пажэнімся ў гэтым горадзе. Абяцаю. Калі, вядома, я не падарвусь у аўтобусе, х-аха-ах. Часам я ўспамінаю гэты Машын сон і смяюся над ім. Але яна гэтага не любіць. Я таксама працягну пісаць гэты дзённік на беларускай мове. Абяцаю! Маё маўчанне будзе азначаць толькі адно — я сапраўды выбухнуўся.

Алёшка

Завуць мяне Аляксей Міхайлавіч. Мне дзевяноста гадкоў. Як жа яшчэ могуць пачынацца дзённікі і не ведаю нават. Гэта вось мой дзёньнік, які я цяпер буду весці, каб гаварыць хоць з кімсцi. У вёсцы нашай я жыхар апошні. Застаўся адзін стары дом, на ўскрайку леса. І ў доме гэтым адзін стары дзед — я. А як памерла мая Лукошка… Ну гэта котка мая. Котка Лукошка. Ну дык вось, як памерла яна, дык і зусім мне стала сумна і гаварыць мне наогул здаецца няма з кім…

Пасля вайны працаваў я нават інжынерам. Адукацыю ў горадзе-героі Мінску атрымліваў. Быў, хiба ж, на добрым рахунку… Ды потым да жонкі ў вёску перабраўся… А потым і ў сваю родную вярнуўся. Тады тут людзі жылі. Сем'яў трыццаць — не менш.

Ну дык былі ж тады часы… А цяпер вось пагаварыць няма з кім. Ну не з курыцай жа тупой гавэндзiць. Курыца яна цьфу і расцерці, дурная птушка. Ну дык i вось… Пра што гэта я?

Ах так… Пісаць мне яшчэ вочы даюць. Хоць і дзіўна гэта для мяне, але бачу я цалкам нядрэнна нават. Калі выходжу на ўзлесак гляджу на елкі і нават іголачкі бачыць магу.

Памятаю, вось гэтак жа добра бачыў я і старшыню нашага калгасу, у пяцьдзесят другім годзе, калі яго на нейкай калымазе павезлі ў горад. Казалі, што ён быў фашысцкі прыхвасцень. А толькі быў ён на самай справе партызан і фашыстаў біў не горш за многіх іншых. Але тады было ўсё адно. Ты грыб аль не ты, а лезь у рондальчык, калі так вырашыць кухар.

Жонка мая дык з'ехала даўно. Не хацела ў глушы гэтай жыць. Што ж рабіць. Адпусціў я яе тады. Цяпер вось часам і шкадую. Гадкi ішлі, а дакладней, ляцелі…

Быў такi час, калi я тут сябраваў з бабкай Франкай. Ну як сказаць сябраваў: хутчэй ужо не пераносілі мы адно аднаго, але гутарылі рэгулярна. Ну таму што з кім жа яшчэ гутарыць тут у глушы гэтай…

Адзінота прымушае рабіць дзіўныя рэчы, нават калі табе аднаму добра. Вось і мы з Франкай: адно аднаго не любім, а сустракаемся і гадзінамі гаворым. А часам і лямантуем гадзінамі. Спрачаліся з ёю, ох, як. Але потым зразумеў я адну рэч. Секчы дровы часцяком больш карысна для здароўя, чым секчы чужыя ілюзіі. Вось! Разумна як сказануў-та. На мяне находзіць часам, і я вось такія рандэля выдаю. Ну дык вось… Перастаў я ўжо з Франкай спрачацца. Хай баба будзе задаволеная, думаў. А яна ўсё чакала і дзівілася, а аднойчы і кажа: «Што ты, Міхалыч, спрачацца-та са мною перастаў? Стаміўся, ці што? Можа табе травак якіх для сну даць?» Забралі яе ў горад унукі, даўнютка ўжо. Я вось сумую часам па ёй.

— — — — —

Сёння мне адзін малайчына павінен быў дроў падвесці. У суседнюю вёску ездзіць ён. Там жа тое… Там народу пабольш будзе. Ну і да мяне ён павадзіўся. І дроўцаў, і прадуктаў падвозіць малёх. Дзякуй яму, чаго там. Так і жыву.

— — — — —

Хадзіў сёння ў лясок, у раён балотца нашага. Балотца гэтае спрадвеку называлі Гаштолька. Кажуць, што там князь літоўскі Гаштольд замак свой каменны ўтапіў. З замка таго як бы агеньчыкі бывае што падымаюцца. Ну па начах, вядома, робіцца такое. Гэта быццам ваяры князя з паходнямі скачуць. Але байка гэта і нічога больш. Балотныя агні, як адзін разумны чалавек неяк тлумачыў нам у годзе гэтак… Эх, не памятаю ў якім годзе, ды і што тлумачыў не памятаю, але толькі памятаю, што не ваяры гэта ніякія. Няма там такога. А ўсё-ткі я туды па начах хадзіць баюся. Хоць і то скажу, што і хадзіць туды па начах няма чаго. Хіба што папараць-кветку пашукаць. Бо хто знойдзе яе той і ўладу мець будзе. Такая ёсць лягенда. Толькі вось навошта мне ўлада. Мне дык яна ні да чаго ўжо. Ах вось! Яшчэ ўспомніў, што пра балота тое балбаталі. Казалі людзі, што немцы там патапіліся. Разам з танкам сваім у прыдачу. Глупства гэта. Хіба туды б танк той прайшоў. Глупства.

— — — — — —

Лепш за суніцы мясцовыя я і не бачыў ніколі. Маю iх сёння лукошка цэлае. Амаль як клубніцы гарадскiя і саладзейшыя нашмат. Вару з ягадак лясных сочыва. Узімку дык яно яшчэ як спатрэбіцца.

— — — — — —

У ноч сёння была навальніца страшная. Спаць не мог. Хацеў ужо напісаць што-небудзь у дзённік гэты, але пры свечках пісаць цемнавата мне. Нiколi ў вёсцы нашай электрычнасці не было. Была б лямпа з лямпачкай, дык і святла б хапіла. А так… Не пісаў я нічога, толькі на навальніцу тую глядзеў. Успышкі тутака хвоі асвятлялі белым святлом… I тут я і ўбачыў… Людзей убачыў. Стаялі на ўскрайку ў шэраг. Па-дурному гэта, але падумаў я пра воінаў князя таго балотнага — Гаштольда. Вочы працёр. Гляджу, а ўжо і няма нічога. Здалося, ясны пень. Зараз, калі з раніцы пішу гэта, дык смешна мне, а ўначы было страшна.

— — — — — —

Хадзіў на рэчку нашу. Парыбаліў самую драбніцу. Злавіў худога карася. Хоць і дрэнь дробная, а ўсё лепш, чым нічога. Ды і вадзіца цурчала так… Эх, думаю, добра. Паветра, вада, ды лясок наш. Што яшчэ трэба.

— — — — — —

Устаў тут з раніцы, умыўся ну і пайшоў у лясок, у бок Лысага пагорка. Пра пагорак той балбаталі старыя ў вёсцы, калі я яшчэ хлапчуком быў, што стаяў на ім дом татаркі адной. І калі міма ехаў падарожнік, выскоквала яна, ды і біла яго паміж вачэй булавой булатнай. Таму, ясная справа, капец. А татарка ў дом яго цягнула і там рэзала на кавалчкi, як дзіка якога-небудзь, ну а потым смажыла ды ела. Чаго толькі не казалi людзі. А можа і праўда гэта. Хто ж ведае. Але мне дык не на ўзгорак гэты трэба было. Згарнуў я направа, каля пагорка, ды і да старога крыжа пайшоў. Стаіць там у лесе стары крыж. Жалезны! Кажуць людзі, што паўстанцам супраць цара пастаўлены ён. Там я і малюся часам. Да касцёла бліжэйшага мне тупаць далекавата. Цяжка ўжо. Я ж не хлопчык. А да крыжа гэтага дайсці магу. А потым яшчэ і да каменя вялікага паварочваю. Казала мне бабка адна, якой гадоў сто было, калі я яшчэ хлапчуком босым быў, дык вось казала мне яна, што з даўніх часоў да таго каменю хадзілі людзі, ну як быццам бы маліцца. Папы ды ксяндзы не ўхвалялі тое. Яно і ясна! Але толькі людзі ўсё роўна хадзілі. Вось і я хаджу. Камень той увесь мохам парос. А ў зямлю ўвайшоў глыбока. Дык вось і я да гэтай зямліцы роднай, можна сказаць, прырос.

— — — — — — —

Вось жа дзень сёння. Чакала мяне, можна сказаць, нечаканасць раптоўная. Прыехала да мяне праўнучка. Алеськай клічуць. Жыве-та яна ў Амерыцы, куды яшчэ дачка мая даўным-даўно з'ехала. Рады быў я невымоўна, чаго там. Чайку ёй заварыў, з траўкамі ляснымі. Ну сядзім з ёй, балакаем. Ну і тут кажа яна мне:

— Дзеда, паехалі са мной у Амерыку, га? Чаго табе тут сядзець аднаму, без умоваў чалавечых. А ў нас у Лос-Анджэлесе дом…

— Дом? — у яе пытаю.

— Ага, дом, — кажа. — Давай да нас. У нас там акіян і пальмы, лекары для цябе добрыя, па пляжы шпацыраваць будзеш. На Галівуд паглядзіш.

— Галівуд у нас свой ёсць, — кажу ёй. — Кабак такі ў суседнім сяле быў.

Ну яна смяяцца пачала. Я таксама смяюся, а потым і кажу:

— Ну дык ты, Алеська, хочаш, каб я свой дом кінуў, і лясок свой, і балотца, і ў дзевяноста гадкоў у ваш Лох-Анджэляс паехаў? Каб удалечыні ад радзімы маёй яшчэ пару гадкоў пакруціўся?

— Так, дзеда, хачу, — кажа мне.

Ну я доўга думаць не стаў і кажу ёй:

— Дзякуй дараженькая, што не забылася на мяне. І адкажу я табе на добрую прапанову тваю так: зямля гэтая мне родная, ужо столькі гадоў тут жыву! Усе асінкi з елкамі на памяць вывучыў. І балотца мясцовае, як свае пяць пальцаў ведаю. А вы кажаце: едзь, дзед, са мной!

Бачу яна глядзіць уважліва на мяне. Слухае. Чаёк папівае. Ну і кажу:

— І ведаеш што, Алеська. Паеду я з табой! Паеду, вядома. Чаго я тут не бачыў? Балоты ды лес гэты? Пфф… Нагледзеўся ўжо. Хоць на старасці гадоў чалавекам пажыць. На акіян з пальмамі глянуць. Тут дык і без мяне абыдуцца. І балоты абыдуцца, і лясок, і Старшыня. Паеду, мілая, з найвялікшым маiм задавальненнем.

Абняліся мы з ёй, а ўвечары я яе спаць паклаў, а сам вось пішу сюды апошнія радкі. Пакіну тут дзённік гэты. Хай яго кабаны чытаюць, калі ў хату маю старую забрадуць. Кропка.