Jahongir

I. NAPOLEONLIKKA NOMZOD

— Ko‘ylagimga suv sachratyapsiz, Shtirner! Eshkak eshishni bilmas ekansiz.

— Mana shu-da! Xotinlar qayiqda sayrga chiqishdan oldin oddiy suv ham dog‘ qoldiradigan matodan ko‘ylak kiyib olishadi.

— Bu gapni Jerom-Jeromdan, uning «Qayiqdagi uch kishi» hikoyasidan olgansiz, to‘g‘rimi?

— Juda bilagonsiz, xonim. Bu narsani Jerom mendan ko‘ra oldinroq payqagan bo‘lsa, ayb menda emas. Qayiqda to‘rt kishi emas, besh kishi o‘tirganda ham hech narsa o‘zgarmaydi.

— Biz faqat to‘rt kishimiz, — dedi skameykada o‘tirgan Emma Fit.

— Tilla sochli malikam, — javob berdi Shtirner, — Jeromning qayig‘idagi to‘rtinchi yo‘lovchi kuchuk edi. Bizning qayig‘imizdagi birinchi yo‘lovchi esa mening kuchugim Falk…

— Nega endi birinchi bo‘larkan?

— Chunki u benihoya zakovatli. Falk! Fit xonimning ro‘molchasini olib ber, ko‘rmayapsanmi, yerda yotibdi?

Falk, oppoq chiroyli iskovuch, sakrab turib ro‘molchani keltirib berdi.

Hammalari kulib yuborishdi.

— Ko‘rdingizmi! — dedi Shtirner mamnuniyat bilan. — Glyuk xonim, menga turmushga chiqing! Ikkovimiz kuchuklar o‘ynaydigan sayyor sirk ochamiz. Men masxarabozlarning sariq yasama sochini kiyib olib, kuchuklarni boplab o‘ynataman, siz esa kassada o‘tirasiz. Bir tasavvur qilib ko‘ring-a: odamlar yopirilib kelib turibdi, bu yoqda kuchuklar o‘ynab yotadi, kassada esa jaraq-jaraq pul… Tomosha tugaganidan keyin vafodor to‘rt oyoqli do‘stlarimiz bilan birga bazmi jamshid qilamiz. A? Zo‘r-a? Harholda Karl Gotlibning qo‘lida ishlab yurgandan ko‘ra yaxshi-da.

— Iltifotingiz uchun rahmat, lekin men bunaqa sayeq turmush kechirolmayman.

— Hm… Shuncha boyligingiz bilan men sizga bas kelolmayman-da, a?

— Qanaqa boylik? — hayron bo‘lib so‘radi Elza Glyuk.

— Nega ajablanyapsiz! Xuddi o‘z boyligingizni bilmaydiganday gapirasiz-a. Titsian chizgan Veneranikiga o‘xshash ajoyib sochlaringiz… Tabiiy rangi shunaqa-ku o‘zi, a? Jahlingiz chiqmasin, bilaman, rangi tabiiy. Titsian chizgan ayollar esa sochlarini maxsus moddaga bo‘yashar ekan. Hatto o‘sha moddaning retsepti ham saqlanib qolgan, deyishadi. Mana, ko‘rdingizmi, Titsianga ilhom bergan ne-ne go‘zallar ham ona tabiat sizga retseptsiz in’om etgan narsani sun’iy tarzda yaratishar ekan… Osmonday moviy ko‘zlaringiz-chi? Ularga ham bo‘yoq tegmaganiga yuz foiz ishonaman…

— Qo‘ying-e…

— Tishlaringiz esa naq durning o‘zi.

— Bu yog‘i ketavaradi — aqiq lablar deysiz, shunaqami? Go‘yo odamovi bankirning sekretari emasu tilla magazinda ishlaydigan zargarga o‘xshaysiz-a. Bo‘lmasa men ham mana shu zargarona xushomadingizga yarasha javob qilaman! Cho‘zinchoq yuzingiz, uzun burningiz, uzun sochlaringiz, uzun qo‘llaringiz, mabodo, sun’iy emasmi?

— Nima, siz dumaloq narsalarni yaxshi ko‘rasizmi? Otto Zauyernikiday dumaloq yuz, dumaloq ko‘zlar, ehtimol, o‘n yillardan keyin tarvuzday keladigan oltinlarga ega bo‘lsangiz, shundaymi?

— Judayam beor ekansiz, — dedi Elza Glyuk qizaribbo‘zarib.

— Qo‘ying, birovning cho‘ntagidagi aqchani sanamang, — so‘z qotdi Gotlibning yuriskonsulti Zauyer. Unga Shtirnerning Elzaga qilgan muomalasi yoqmagan, binobarin, botayotgan quyosh nurida qizg‘ish rangga bo‘yalgan daryoda, qayiqda o‘tirib indamay eshkak eshib borardi.

Shtirner qaltis hazil qilib qo‘yganini anglab, endi jiddiy ohangda gapira boshladi:

— Kechirasiz, hech kimni xafa qilish niyatim yo‘q. Shunchaki, sevgida ham hamma sohada bo‘lgani kabi yashash uchun kurash qonuni mavjud demoqchiman, xolos. Kim zo‘r bo‘lsa, o‘sha g‘alaba qozonadi. Erkak bug‘ular ham urgochisini deb o‘lgunicha bir-biri bilan olishadi. Zo‘r chiqqani urg‘ochisiga egalik qiladi. Jamiyatimizda-chi? Kim zo‘r? Boyligi bor odam zo‘r. Ayting-chi, xonim, — Shtirner Elzaga murojaat qildi, — men ham anavi Krez, yo‘q, undan ham badavlatroq, — hurmatli Karl Gotlibga o‘xshaganimda, — ayollarga mening yuzim ko‘pam cho‘zinchoq ko‘rinmagan bo‘larmidi?

— Battar bo‘lardi, — kulib javob berdi Elza.

— E! — dedi norozi ohangda Shtirner. — Siz shu husningiz bilan manman degan Gotliblarni chertib-chertib tanlab olishingiz mumkin. Shuning uchun shunaqa deyapsiz. Ammo bizga o‘xshagan oddiy sekretarlar, to‘kin dasturxonga tikilib so‘lagini oqizib o‘tiradigan, birovlarning maishatini kuzatib, o‘zi nonushoqqa zor bo‘lgan notavonlar nima qiladi?

— Qayoqdagi gaplarni gapirasiz-a, Shtirner! — dedi Fit.

— Uzr, bundan keyin ehtiyot bo‘lib gapiraman… Sofdillik, — davom etdi Shtirner, — tepamizda turganlar foydalanadigan bizning illatimizdir. Geyne: «Sofdillik — ajoyib narsa, agar atrofdagilarning hammasi sofdil bo‘lsa-yu, faqat bir o‘zim ularning orasida qallob bo‘lsam», — degan ekan. Modomiki, atrofdagilarning hammasi, — bu yerda o‘tirganlar bundan mustasno, — yoppasiga qallob ekan, baxtga erishmoq uchun, — shunday deb, u Elza Glyukka1 ma’nodor qarab qo‘edi, — shu darajada boshqa qalloblarning hammasi olijanob kishilar bo‘lib tuyulsin.

— Nima balo, Shtirner, bugun chap yoningiz bilan turganmisiz? — yana gapga aralashdi Otto Zauyer. — Hazillaringizning tagi zil bo‘lib ketyapti.

— Shunaqami? — dedi Shtirner beixtiyor va boshini xam qilib, indamay qoldi. Bir zumda yuziga keksalik ifodasi indi. Peshonasiga chuqur ajin tortildi. U go‘yo qandaydir qiyin muammoni hal qilayotganday og‘ir o‘yga botdi. Falk bir oyog‘ini uning tizzasiga qo‘yib, yuziga qattiq tikilib turardi.

Eshkaklar Shtirnerning qo‘lida harakatsiz qotgan, undan tomayotgan suv tomchilari shafaq yallig‘ida qonga o‘xshab ko‘rinardi.

Elza Glyuk Shtirnerning nogoh sulg‘inlashib qolgan chehrasini ko‘rib, bir seskanib ketdi va xuddi ko‘mak so‘raganday

Zauyerga qaradi.

Kutilmaganda Shtirner eshkaklarni qo‘yib yuborib, xaxolab kula boshladi.

— Menga qarang, Elza xonim, birdaniga yer yuzidagi eng qudratli odamga aylanib qolsam nima deysiz? Bir og‘iz so‘zimga, bittagina ishoramga hamma xuddi Falkday so‘zsiz itoat etsa, a?… Falk! Opke! — buyruq qildi Shtirner suvga xipchinni uloqtirib. Falk shu zahotiyoq qayiqdan o‘zini suvga otdi. — Mana shunaqa! Butun yer yuziga hukmdor bo‘lganimdami?

— Bilasizmi, Shtirner, — dedi Elza, — yuzingizdan yesh ko‘rinasizu, lekin yuz tuzilishingiz xuddi almisoqdan qolganday tuyuladi odamga. Bunaqa basharalar oila albomlaridagi suratlarda ko‘proq uchraydi. Ularni ko‘rsatib, odatda: «Mana bu bobomning yoshligi» deb qo‘yishadi. Siz ham o‘sha «bobomning yoshligioga o‘xshab ketasiz. Yo‘q, sizdan mutlaqo Napoleon chiqmaydi. Chiqsa ham birja doirasidagi mitti Napoleon chiqadi, xolos.

— Hali shunaqami? U holda men sizni toju taxtdan, saroidan, oltin faytonu gavhar marjonlardan, jamiki mahramu cho‘rilaringizdan mahrum etaman. Muruvvatimdan benasib bo‘lasiz. Shuni bilingki, men sizni mutlaqo sevmayman. Azbaroyi iltifotingizga muyassar bo‘lmoq uchun o‘rta asr ritsarlariga o‘xshab o‘zimni yuz baloga urmoqchi ham emasman. Mutlaqo! Siz men uchun faqat yutuqlarimning bir o‘lchoviginasiz. Gapning po‘skallasi shu!

— Nachora! Endi balki eshkaklarga zo‘r berarsiz? Uiga qaitish kerlk.

Shtirnsr qayiqqa shalabbo bo‘lib ketgan Falkni tortib oldi. Kuchuk bir silkingan edi, hammaga suv sachradi. Glyuk bilan Fit qichqirib yuborishdi.

— Ko‘ylaklaringiz rasvo bo‘ldi, — deb kesatdi Shtirner eshkaklarni qo‘liga olarkan.

Qayiq oqim bo‘ylab tez suzib ketdi. Oftob o‘rmon ortiga berkindi. Daryoning yuqori tomoni tilladay yarqirar, qayiq atroflariga esa ko‘kimtir ko‘lanka tushgan edi. Zax hidi dimoqqa urilardi. Emma yelkasiga jun ro‘molini tashlab oldi.

Hamma sukutda edi. Daryo sokin oqardi. Ahyon-ahyon mayda baliqchalar oynaday suv sathidan otilib chiqardi-da, tangalarini bir yarqiratib, yana sho‘ng‘ib ketardi.

— Men sizni bu qadar shuhratparast deb o‘ylamagan edim, — dedi Zauyer jimlikni buzib. — Shunchalik ekan, ilmiy martabani tashlab, Gotlibning bizga o‘xshagan odmi xizmatchilari safiga o‘tishga sizni nima majbur qildi? Akar yanglishmasam, siz miyani o‘rganish bo‘yicha anchagina ishlar qilgansiz, hatto muvaffaqiyatli tajribalar o‘tkazganingiz haqida gazetalarda bir qancha maqolalar o‘qiganman… Siz shug‘ullangan fanning nomi nima edi? Refleksologiyami?

— Bu fanning nimaligiga mening ham unchalik aqlim yetmaydi, — dedi Elza.

— Muhtaram janoblar va muhtarama xonimlar! — deb gap boshladi Shtirner xuddi oliy martabali kishilarga leksiya o‘qiyotganday. — Refleksologiya, bu — insonning va umuman, har qanday tirik mavjudotning tashqi muhit ta’siriga aks javobini o‘rganadigan, shuningdek, umuman, tirik mavjudot bilan tashqi muhit o‘rtasidagi barcha munosabatlarni o‘z ichiga olgan fandir. Tushunarlimi?

— Sirayam tushunmadim! — dedi Elza.

— Bo‘lmasa, soddaroq qilib tushuntirishga harakat qilaman. Refleks, bu — organizmning bir nuqtasida yuz bergan qo‘zgalishni markaz, ya’ni miya orqali badanning ikkinchi bir nuqtasiga yetkazilishidan iborat. Tashqaridan bo‘ladigan har qanday ta’sir sezish organlari orqali miyada refleks uyg‘otib, badanning u yoki bu organlarini harakatga keltiradi, boshqacha qilib aytganda, reaksiya qo‘zg‘aydi. Bola qo‘lini olovga cho‘zadi. Olov kuydiradi. Olovning teriga ko‘rsatgan bu ta’siri nerv orqali miyaga yetib boradi, miyadan esa darhol qo‘lga aks javob keladi: bola qo‘lini olovdan tortadi. Olov tushunchasi bolada og‘riq gushunchasi bilan boglanib ketadi. Binobarin, har gal olovni ko‘rganida bola qo‘rqib, qo‘lini tortibroq turadi. Bu hodisa ilmiy tilda shartli refleks, deb ataladi. Boshqa, murakkabroq misol keltiraman. Siz kuchukka ovqat berasiz, har gal u ovqatlanayotgan paytda tepasida sivizg‘a chalib turasiz. Ovqat vaqtida kuchukning og‘zidan so‘lakayi oqadi. Oradan biror muddat o‘tgach, sivizg‘a sadosi kuchukning ongida ta’m sezgisi bilan chambarchas bog‘lanib ketgandan keyin, sivizg‘a chalishingiz bilan o‘z-o‘zidan kuchukning so‘lakayi oqyb tushaveradi. Shartli refleks, deyishadi buni! Qizig‘i shundaki, insonning burch, sadoqat, majburiyat, vijdon kabi eng «muqaddas» tuyg‘ulari ham xuddi kuchukning so‘lakayiday shartli refleksdan iborat. Bunday reflekslarning paydo bo‘lish jarayoni murakkabrok, ammo mohiyati o‘sha-o‘sha. Shu jihatdan qaraganda, rostini aytsam, haligi yuksak fazilatlarga ko‘pam e’tiqodim yo‘q. Nazarimda, ana shu so‘lakaynamo xislatlardan kimlardir manfaatdorga o‘xshab tuyuladi ba’zan, kimdir din, axloq, burch, vijdon sivizg‘asini chaladi-yu, biz esa ahmoq bo‘lib so‘lakayimizni oqizib o‘tiramiz. Bu ko‘hna tuyg‘ulardan voz kechib, eski axloq nag‘masiga o‘ynashni bas qilish vaqti yetmadimikin?

Zauyer gapni boshqa yoqqa burish uchun yana Shtirnerdan nima uchun olimlikni tashlab ketganini so‘radi.

— Shunaqa narsalarri bilasizki, Shtirner, — dedi u. — Ehtimol ilm olamida tezroq nom chiqarib, mashhur bo‘lib ketarmidingiz.

— Olimlikdan voz kechganimning sababi bor, muhtaram Zauyer, — javob berdi Shtirner ko‘zlarida mug‘ambirona ifoda bilan. — Men mingga yaqin odamning miyasini yorib ko‘rganman, lekin ishonasizmi, birortasida ham aql degan narsaga duch kelganim yo‘q. Shundan keyin miyani chiroyli qilib qovursagina durust bo‘lar ekan, degan xulosaga kelganman.

— Yana aljyyapsiz! — Fitning ovozi eshitildi orqadan.

— Uzr, uzr! Lekin ishontirib aytamanki, bizning Gotlib odam go‘shtini iste’mol qilmaydi. Lekin majoziy ma’noda, ha-ha! Masalan, u ertaga ertalab bankirlar «Tyopfer va K°» uyini yamlamay yutilishini sezib turibman. O‘rta asr hukmdorlari ilm bilan bemalol shug‘ullanishgan, chunki ularning qorni to‘q, usti but bo‘lgan, demoqchiman-da. Endi esa… mana men bilan Zauyer bankirning oddiy xizmatchilarimiz, xolos, hatto siz ham, muhtarama xonim, uning mashinistkasi va stenografistkasi bo‘la turib, uncha-muncha fan doktoridan ko‘proq maosh olasiz. Ko‘rib turibsizki, hammasini ochiq-oydin gapiryapman. Insoniyatning baxt-saoddti deb yovg‘on oshni afzal ko‘rgan odam yolg‘iz men emas bu dunyoda. Tag‘in kim biladi deysiz? Maktabda bizga, to‘g‘ri chiziq — ikki nuqta orasidagi eng qisqa masofa, deb o‘rgatishardi. Ammo, bu hisob-kitob — girt mavhumotdan iborat. Hayotda to‘g‘ri chiziqlar bo‘lmaydi… Mana yetib keldik! Endi, — Emma Fitga murojaat qildi u, — qo‘lingizni bering va stansiyagacha kuzatib qo‘yishga ruxsat eting.

Shtirner bilan Fit oldinroq ketishdi.

Zauyer prokatga olingan qayiq haqini to‘ladi-da, Elzani qo‘ltig‘idan olib, temir yo‘l stansiyasi tomon jo‘nadi.

Qorong‘i tushdi. Osmonda yulduzlar jimirlay boshladi. Io‘l kimsasiz edi.

— Havoning avzoyi buzilyapti, yomg‘ir yog‘adiganga o‘xshaydi… dedi Zauyer.

— Ha, bir amallab yetib olamiz, — javob berdi Elza.

— Bugungi sayrdan xursandmisiz, Elza?

— Ismimni sal betakallufroq tilga olmadingizmi? — dedi kulib Elza va Zauyerni gapirtirishga qo‘ymay, o‘zi davom;tdi: — O‘zingizni oqlamay qo‘ya qoling. Anavi vaysaqi Shtiriyer bo‘lmaganida yanayam xursand bo‘lardim. Shunaqayam quruq bo‘ladimi odam! Qaqillayverib quloq-miyani yevordi-ya. Tag‘in nuqul osmondan keladi!

— Ha, sergaplikka sergap, — dedi Zauyer xayol surgancha. — Ammo-lekin, Elza, u vaysaqdan ehtiyotroq bo‘lishni maslahat berardim.

Elza Zauyerga taajjublanib qaradi.

— Biror ehtiyotsizlik qildimmi? — shunday deb, u qah-qah otib kuldi. — Yo‘q, Otto, siz shunchaki rashk qilyapsiz. Lekin rashk qilishga barvaqtroq emasmikin? Hali sizga va’da berganim yo‘q. Aynab qolishim ham mumkin.

— Qo‘ying, qaltis hazil qilmang… Hali uni vaysaqi dedingiz. Vaysaqiligi to‘g‘ri, lekin es-hushi joyida. Vijdon va: gri chiziq haqidagi gaplarini eshitdingizmi? Bu juda xatarli falsafa. Rostini aytsam, undan qo‘rqaman, sizni va qariyamiz Gotlibni o‘ylab xavotirlanaman. U vaysaqining gaplari bejiz emas. So‘zlarida jon bor. Nimalarni o‘ylayapti u? Magyudo biror dahshatli ishni qilib qo‘yganida ham sira taajjublanmayman…

Elza Shtirnerning birday qarilik ifodasi ingan, botayotgan quyoshning qizg‘ish nurlari yoritib turgan o‘ychan chehrasini ko‘z oldiga keltirib, eti seskanib ketdi. Beixtiyor Zauyerning bilaklarini mahkam qisdi.

— Gotlibning ichiga kirib olganini aytmaysizmi! U Shtirperni bir qadam ham yonidan nari siljitmaydi, uyiga ko‘chirib «shkevoldi… Kechqurunlari Shtirner o‘rgatilgan kuchuklari bilan cholni ovutib o‘tiradi…

— Lekin tan berish kerak, Otto, kuchuklari haqiqatan ham — Men buni inkor etmayman. Uning kuchuklari har qanday o‘rgatilgan hayvonlardan ustun turadi. Ayniqsa Falk degani.

— Qora ko‘ppagi-chi, — dedi Elza, — sanashni biladi, al(|avitdagi Hamma harflarni taniydi, uning har qanday buyrugini so‘zsiz tushunadi. Ba’zan o‘ylasam, yuragim orqamga tortib ketadi…

— Ha, ko‘ppak rostdan ham balo. Ehtimol, Shtirner nihoyatda aqlli va talantlidir. Lekin yovuz talant ikki baravar xatarliroq bo‘ladi. — Shunday deb, Zauyer Elzaga ma’nodor qarab qo‘edi.

— Mendan xavotir olmang, Otto. Menga uning sehri mutlaqo ta’sir qilmaydi. Shu paytgacha u menga befarq qarardi. Dmmo bugun, yuziga qarab turib… Nima deyishimni ham bilmayman… Ehtimol, biz nohaqdirmiz. Voy, nima u?…

Qorong‘ilik qa’ridan Falk shovqinsiz chiqib kelib, Elzaning etagidan tishladi-da, g‘ingshib oldinga tortqilay boshladi.

Zauyerning jahli chiqib, itni haydashga tushdi. Uning bu ishidan Elza kulib yubordi.

— Juda irimchi bo‘lib ketyapsiz, Otto. Shtirner bizni chaqirish uchun Falkni yuborgan bo‘lsa kerak.

II. POYEZD TAGIDA

Kabinet eshigi ochilib, shaxsiy sekretari Lyudvig Shtirner hamrohligida bankir Karl Gotlib ko‘rindi.

Devorlari yaxlit oynadan ishlangan xonani charog‘on etgan quyosh nuri Karl Gotlibning tilla ko‘zoynagida yarqirardi. Bankir ko‘zlarini qisgancha kulimsirab turardi. Oltmishlarga borib qolgan bo‘lishiga qaramay, naqsh olmaday yenoqlari, oppoq yuzini ko‘rgan odam uni shuncha yoshga kirgan deb aslo o‘ilamasdi. Soqoli yaxshilab qirtishlangan, qimmatbaho sovun, xushbo‘y sigara va atir hidi anqib turgan, hamisha quvnoq, mamnun va serharakat Gotlibning butun qiyofasida o‘ziga to‘q odamlarga hos bir tarovat yog‘ilib turardi.

— Xo‘sh, kechagi sayr qalay bo‘ldi? — so‘radi u Glyuk, Fit va Zauyerning qo‘lini navbat bilan qisarkan, — Durustmi? Baliq tutdinglarmi? Lekin havo ajoyib bo‘ldi-da, a? Iltimos, Zauyer, mana bu telegrammalarni jo‘natib yuboring. Birja byulleteni keldimi? Bugun dollarning kursi qanaqa? Xo‘sh… Xo‘sh Paxta aksiyalari-chi? Baland deng? Juda soz! «Tyopfer va K» bankirlar uyining mana bu veksellarini rad eting. Ortiq yen bosolmayman. Bugun juda ochilib ketibsiz, Fit xonim… Siz nega buncha xayol surib qoldingiz, Glyuk xonim? He-he!

Shunday dyob, u barmog‘i bilan yo‘lga po‘pisa qildi.

— Ha-a, sezib turibman. Bahorning ta’siri-da bu. Ha-ha! U qora suyurtugining yoqasiga qistirilgan binafsha bog‘lamini to‘g‘rilab, soatiga qaradi. — Hozir soat o‘n. Poyezd o‘nu qirq beshda jo‘naidi. Men ketyapman, soat ikkidan o‘n besh minut o‘tganda shu yerda bulaman. vodni qabul qilib olishim kerak. Shtirner ikkovimiz rasmii tomonlarini birpasda to‘g‘rilaymiz. O‘ziyam ko‘p o‘tirib qoldim, bir oz shamollab ham kelaman. Mashina tayyormi? Ketdik, Shtirner. Bankir Gotlib yengil qadam tashlab chiqib ketdi, eshik ortidan ovozi eshitildi:

— Qayoqdasiz, Shtirner?

— Hozir! — Shtirner yon xonaga kirib kuchuklarini chaqirdi: — Falk! Brut!

Uning istiqboliga sayrda birga bo‘lgan iskovuch bilan rut ismli tusi yo‘lbarsnikiga o‘xshagan ulkan dog chopib chiqdi. Shtirner Glyukning yonidan o‘ta turib, sal engashdi-da, kulimsirab so‘radi:

— Haliyam hal qilganingiz yo‘qmi?

— Nimani?

— Menga turmushga chiqish masalasini…

U xaxolab kulgancha, kuchuklarni ergashtirib xo‘jayinning orqasidan yugurdi.

Elzaning qovog‘i uyildi. Stol ortida o‘tirgan Zauyer bip nimalar deb to‘ng‘illadi.

Deraza ortidan mashina ovozi eshitildi.

Xonaga sukunat cho‘kdi. Fit indamay mashinkasini chiqillatar, Zauyer esa asabiylik bilan allaqanday qog‘ozlarni titkilardi.

— Itboqar! — dedi u yana to‘ng‘illab.

— Nimalar deyapsiz? — so‘z qotdi Glyuk.

— Nuqul itlari bilan o‘ralashgani o‘ralashgan, — dedi Zauyer kuyunib. Sira toqatim yo‘q bu ikkiyuzlamachi janobga Qarzdorlarga nisbatan qattiqqo‘lligini nazarda tutib bo‘lsa kerak, kecha Gotlibni sal bo‘lmasa odamxo‘rga chiqarib qo‘yuvdi bugun esa ko‘rdinglarmi? Xo‘jayinning tovonini yalashga tayyor Ko‘zlariga xuddi Falkka o‘xshab tikiladi! Kuchuklarini bekorga olib ketdi deb o‘ylaysizlarmi? Tabiat qo‘ynida cholni zeriktirmaslik uchun olib ketdi…

UoDa kekchi bo‘lib ketibsiz, Zauyer! — dedi Elza. — «Tyopfer va K» ni bo‘lsa Gotlib rostdan ham yutib yubordi — Shtirner to‘g‘ri aytgyn ekan.

— Veksellarni undirishga Gotlibni Shtirnerning o‘zi ko‘ndirgan bunga shubha yo‘q, — javob berdi Zauyer bo‘sh kelmay

— Zauyer hasad qilyati! — dedi Fit kulib.

— Marhamat qilib mana bu vedomostni ko‘chirib bering! — dedi Zauyer ensasi qotib, Fitga bir varaq qog‘ozni uzatarkan.

Xuddi gunoh qilib qo‘ygan boladay Fitning dami ichiga tushib ketdi va qo‘rqa-pisa:

— Xo‘p bo‘ladi, — dedi.

Mashinka yana chiqillay boshladi. Hamma o‘z ishiga kirishib ketdi. Ora-chora telefon jiringlab turardi.

Soat o‘n birlarga yaqin yana telefon jiringladi. Zauyer qandaydir bir xatdan ko‘z uzmay, trubkadagi ovozga quloq tutdi.

— Allo! Ha, ha… Bankir Karl Gotlib shaxsiy sekretariatining kabineti. Nima? Eshitmayapman! Qattiqroq gapiring! Nima bo‘ldi deysiz? Qanday qilib? Bo‘lishi mumkin emas!

Zauyerning qo‘lidan avtoruchka tushib ketdi. Rangi quv o‘chdi. Ovozidagi g‘ayritabiiy o‘zgarishni sezgan Glyuk bilan Fit ishlarini tashlab, uning og‘ziga tikilib qolishdi.

— Poyezdning tagida qoldi?… Qanday qilib?… Kechirasiz, surishtirmasdan bo‘ladimi?… Xo‘sh… xo‘sh… ma’qul… xo‘p… Hammasini to‘g‘rilaymiz!

Zauyer trubkani qo‘edi-da, qo‘li bilan sochlarini tarab, o‘rnidan turdi.

— Nima gap, Zauyer? — deb so‘radi Fit tashvishlanib. — Kim poyezdning tagida qolibdi? Gapirsangiz-chi, tezroq!

Ammo Zauyer o‘zini yana kresloga tashlab, bir oz indamay o‘tirdi.

— Ha… Bir falokat bo‘lishini ko‘nglim sezuvdi, — dedi u nihoyat va o‘rnidan sapchib turib, tez gapira ketdi: — Hozirgina telefonda aytishdi, Karl Gotlib poyezdning tagida qolibdi…

— Tirik ekanmi? — baravariga so‘rashdi Fit bilan Glyuk.

— Tafsiloti ma’lum emas…

— Tafsiloti emish! — dedi Fit. — Tirikmi, o‘lganmi?

— So‘ragan edim, hozir tushuntirib o‘tiradigan payt emas, darrov karavotni hozirlab, vrachlarni chaqirish kerak, deb javob berishdi.

— Demak, tirik ekan-da? — dedi Glyuk.

— Ehtimol… — Zauyer qo‘ng‘iroq tugmachasini bosib, xizmatkorlarni chaqirdi-da, tegishli ko‘rsatmalarni bergach, vrachlarga telefon qila boshladi. Uy ichi bir zumda to‘s-tupolon bo‘lib ketdi. Hovliqib ekonomka chopib keldi.

Gotlib so‘qqabosh edi, binobarin, butun xo‘jalikni frau Shmitgof ismli saranjom-sarishta bir kampir boshqarardi.

Shum xabarni eshitib u tamom dovdirab qoldi. Elza anchagacha kampir bilan ovora bo‘ldi.

Ko‘chada avtomobil ovozi eshitildi.

— Doktor! — xitob qildi Fit.

— Yo‘q, bu o‘zimizning mashinani ovozi, — javob berdi Zauyer. _ Gans, tezroq yo‘lakka chiqing!

Xizmatkor Gans oqsoqlangancha tashqariga yugurdi. Xonaga og‘ir kutish daqiqalari cho‘kdi. Qo‘rquv va hayajondan holsizlangan frau Shmitgof kresloda harsillab o‘tirardi. Nihoyat ko‘cha yoqdagi xonalardan palapartish qadam tovushlari eshitildi.

— Opkelishiyapti… — Shivirladi Fit. — Ishqilib tirik bulsin…

Eshiklar lang ochildi.

To‘rt kishi Karl Gotlibning qonga belangan jasadini ko‘tarib kirdi.

Shmitgof chinqirib bir dod soldi-yu, hushidan ketdi. Gotlibning oyoqlari tizzasining yuqorisidan kesilib ketgan edi.

Temiryo‘lchilar formasidagi beshinchi kishi allaqandai tugun ko‘tarib olgan edi. Fit bilan Glyuk Gotlibning jun yoping‘ichini darrov tanishdi. Tugunning chetidan banyirning yaltiroq botinkalari ko‘rinib turardi.

«Oyoqlari. Uning oyoqlari… Qanday dahshat! — ko‘nglidan kechirdi Glyuk. — Nega opkelishyapti? Endi nima keragi bor?»

Gotlibning yuzi uncha o‘zgarmagan, ammo dokadek oqarib ketgan edi.

«Ko‘p qon ketibdi!» — o‘yladi Elza.

Yana bir narsa uni larzaga soldi: Gotlibning yoqasidagi binafshalar qanday bo‘lsa shundayligicha turgandi. Murdaning ko‘ksidagi bu gullar negadir Elzani entiktirib yubordi.

Murdani ko‘targan odamlar kabinetdan o‘tib, Gotlibning yetoqxonasiga qarab yurishdi. Parket polda qip-qizil qon tomchilari qoldi.

Gotlib jasadi ortidan Shtirner borardi. Uning yuzi sal oqarinqiragan bo‘lsa-da, xotirjam edi. U polga tomchilagan qonni bosmaslik uchun avaylab qadam tashlar, go‘yo yo‘l ustidagi ko‘lmaklardan sakrab-sakrab o‘tayotganday taassurot qoldirardi.

U bilan izma-iz Falk borardi. Kuchuk har bir qon tomchisini iskab o‘tardi.

Glyuk Shtirnerga o‘zi ham anglab yetmagan bir dahshat bilan qaradi. Shtirner bu nigohni payqadi va qizning nazarida, uning ko‘zlarida tabassum uchqun otganday bo‘ldi.

Yetoqxonadan qaytib chiqqan Zauyer Shtirnerning oldiga keldi-da, ko‘zlariga sinchkovlik bilan tikilib so‘radi:

— Nega bunday bo‘ldi?

Shtirner bu nigohga ham bardosh berdi — faqat qoshlari bir chimirildi, xolos va xotirjam javob qildi:

— Ko‘rmay qoldim. Gotlib mendan shoshilinch telegramma jo‘natishni so‘radi. Bunga atigi besh minutgina vaqt ketdi, xolos. Qaytib kelsam, bo‘lar ish bo‘pti. Ko‘rgan odamlarning aitishicha, kuchugim Brut parovozdan qo‘rqib o‘zini chetga otgan ekan, Gotlibning oyogiga urilibdi. Chol qalqib ketib kuchuk bilan birga relsga ag‘darilib tushibdi. Brutni poyezd ikkiga bo‘lib tashlabdi. Sho‘rlik kuchugim-yey! Gotlibni esa oyoqlarini…

— Faqat kuchugingizga ichingiz achiyaptimi?

— Bema’ni gaplaringizni qo‘ying, Zauyer. Qolaversa, ta’chiya izhor etishning rasmiy usullariga kupam zo‘r beravermang. Gotlib ajoyib odam edi, unga achinaman. Lekin bundan, to‘rt oyoqli do‘stim halokatidan taassuflanmasligim kerak, degan ma’no kelib chiqmaydi.

— Juda qiziq!.. — dedi Zauyer cho‘zib va bu bilan o‘z so‘zlariga alohida ma’no bermoqchiday bo‘ldi. — Gotlib Bout dastidan o‘libdi-ya!

— Brut odam emas, kuchuk. Gotlib ham Sezar emas, ban kir, — javob berdi Shtirner istehzoli kulib va Gotlibning otoqxonasiga o‘tib ketdi.

III. IKKI VASIYATNOMA

Germaniyaning yirik bankiri Karl Gotlibning fojiali halokati haqidagi xabar butun savdo olamida shov-shuv qo‘zg‘adi. ankirning kabineti mamlakatning moliya va sanoat tomirlari tutashgan bir joy edi. Gotlib faqat banklarnigina emas, oalki iirik sanoatni ham mablag‘ bilan ta’minlab turar edi. Pinobarin, Gotlibning nogahoniy o‘limi o‘sha kuniyoq butun mamlakatda gap-so‘z bo‘lib ketdi. Gazetalar u yoki bu kreditorlar uchun bu o‘limning oqibati qanday bo‘lishi haqida bahs yuritar, moliyaviy kuchlar nisbatidagi o‘zgarishlar va boshliqsiz qolgan bankning taqdiri xususida har xil taxminlar yozivdardi. Gotlibning o‘rnini birov egallaydimi yoki bank yopiladimi — o‘rtada ana shu savol turardi. Gazetalarning muxbirlari o‘quvchilarni Gotlibning merosxo‘rlari — qarindoshurug‘lari bilan tanishtirishdi: marhumning ukasi, yer egasi Oskar Gotlib, uning Rudolf ismli yigirma to‘rt yoshli o‘g‘li va to‘rtta qizi bor. Qaysidir bir gazeta yosh yigit bilan badavlat qizlarga hatto qanchadan meros tegishini ham hisoblab chiqdi. Aslida zse Gotlibdan qolgan boylik qanchaligini hali hech kim bilmasdi.

Savdo olami hayajonda, gazetalarda shov-shuv, Karl Gotlib uyida esa fojiali tugagan inson umriga so‘nggi nuqta qo‘yilmoqda edi.

Qonuniy merosxo‘rlar sifatida shoshilinch chaqirtirilgan yuzlari qip-qizil, basavlat Oskar Gotlib bilan uning sepkildor tirmizaklari uyda halitdan o‘zlarini xo‘jayinday tutishardi.

Oskar Gotlib labini tishlab, qovoqlarini uydy. Boyib ketish imkoniyati haqidagi xayol ko‘zlarida uchqun bo‘lib o‘ynardi. Ammo bir tomoni odob, bir tomoni esa akasidan judo bo‘lgani tufayli yuragini o‘rtayotgan achinish tuyg‘usi uni andak tiyib turardi. Lekin farzandlari ochiqdan-ochiq tantana qilishar, behisob mol-mulk qurshovida entikib, lazzatlanishardi. O‘g‘li Rudolf, Oskarning katta qizlari Luiza bilan Gertruda xonadan xonaga o‘tib, devordagi antiqa suratlarni tomosha qilishar, qimmatbaho buyumlarni siypalab ko‘rishar, yumshoq kreslolarga o‘tirib buyumlarni o‘zlaricha taqsimlashar, bahslashishar, tinmay xaxolab kulishar va har xil rejalar tuzishardi…

Karl Gotlibning majruh tanasiga kesilgan oyoqlarini qo‘shib, salobatli daxmaga ko‘mishdi. Dafn kunining ertasiga vasiyatnomani ochish tayin qilingandi.

Bu marosim ancha dabdabali bo‘ldi. Unga Karl Gotlibning ayrim xizmatchilari, jumladan, Zauyer, Shtirner, Glyuk va Fitlar taklif etilgandi.

Shtirner yozuv stoli ortida loqayd bir kayfiyatda oq qog‘ozga kuchuklarning rasmini chizib o‘tirardi.

— Marhum amakimning sekretari siz bo‘lasizmi? — deb so‘radi undan Rudolf Gotlib. — Marhamat qilib, meni yuqori qavatga olib chiqing, bir ko‘z tashlab qo‘yay…

Shtirner indamay stol ustidagi qo‘ng‘iroq tugmachasini bosdi. Eshikda xizmatkor ko‘rindi.

— Gans, mana bu janobni yuqori qavatga olib chiqing! — Shunday deb u yana rasm chizishga tushib ketdi.

Rudolf churq etmadi, ammo jahli chiqqanidan rangi o‘chib ketdi.

Bir burchakda Glyuk va Fit bilan bu manzarani kuzatib o‘tirgan Zauyer miyigida kulib qo‘edi.

— Qarang-a, Elza, Shtirner o‘zini xuddi merosxo‘rday tutadi-ya… Rostini aytsam, uning qiliqlariga sirayam tushunolmayapman. Yangi xo‘jayinlar ko‘chaga haydab chiqarishlarini kutyaptimi, hayronman…

— Bizning qismatimiz nima bo‘lishini ham xudo biladi, — dedi Emma tashvishli bir ohangda.

— Nima qipti, haydashsa — sayyor sirkka kassir bo‘lishga to‘g‘ri keladi, — kulib so‘z qotdi Elza.

— Hazilni qo‘ying, Elza. Men jiddiy gapiryapman. Shtirner katta bir o‘yin boshlaganga o‘xshaydi. — Zauyer ovozini pastlatib davom etdi: — Karl Gotlibning o‘limi g‘alatiroq tuyulmayaptimi sizga?

Elza Zauyerga qaradi.

— Bu bilan nima demoqchisiz, Otto? Axir Shtirner falokat ro‘y bergan paytda yo‘q ekan-ku…

— Ha-ha! Demak, Gotlibning o‘limi tasodifiy emasligi haqidagi fikr sizning ham xayolingizga kelibdi-da? Hamma gap kuchukda! Bordi-yu, u qandaydir bir narsaning ta’siri ostida harakat qilgan bo‘lsa-chi? Agar yanglishmasam, Shtirner o‘z ilmiy ishida ishontirish va uzoq masofadan kishi fikriga ta’sir qilish masalalari bilan shug‘ullangan… O‘z kuchuklari bilan qanday mashg‘ulotlar o‘tkazishini bilasizmi? O‘sha kuni kechqurun sayrdan qaytayotganimizda Falk chopib kelib etagingizdan tortgani yodingizdami?

— Qanday dahshat! — shivirladi Fit. — Kuchuklariga buyurib, bizni g‘ajitib tashlasa-ya!

Zauyer kuldi.

— Unga foydasi yo‘q buni. Shtirnerning kuchuklari yirikryuq o‘ljani ko‘zlashadi. Lekin Gotlibning o‘limidan unga nima foyda? Bu odamning turgan-bitgani sir. U bilan bir yildan ortiqroq vaqtdan beri birga ishlaymiz, har kuni uchrashib turamiz, lekin hech qaysimiz uning xonasiga kirmaganmiz, shunday: masmi? Nima qiladi u xonasida? Qamalvolib, qanday rejalar tuzarkin?

…Ovora bo‘lasan. Koroning manzara suratini olishing mumkin. Lekin muqaddas Sebastyanni o‘la qolsam bermayman!

Opa-singil Gotliblar amakilaridan qolgan meros ustida o‘. charo bahslashib, xonadan o‘tib qetishdi.

Zauyer nafasini ichiga yutdi.

Xonalardagi qo‘ng‘iroqlar chalinib, hammani marhum xo‘jayinning kattakon kabinetiga chorladi. Kabinetdagi yozuv stol ortida gardishi qora ko‘zoynak taqqan, ozgingina bir chol — notarius o‘tiradi. U nihoyatda rasmiyatchi odam edi, binobarin, konvertlar ochilgunga qadar vasiyatnomaning mazmupidan merosxo‘rlarni ogoh qilishdan qat’iyan bosh tortdi. Noiyuj qolgan Gotlib avlodlari notariusning meros sirini yashirib yotgan qalin portfeliga hayajon bilan tikilib o‘tirishardi. Notarius portfelidan shoshmasdan bir paketni olib, muhrlari butunligini hammaga ko‘z-ko‘z qilib ko‘rsatdi, so‘ng paketii ochib, vasiyatnomani o‘qiy boshladi.

Vasiyatga binoan hamma mol-mulk marhumning ukasi Oskar Gotlibga o‘tgan edi, shuningdek, ancha-muncha pul frau Shmitgofga, bir qism mablag‘ esa eski xizmatchilarga vasiyat qilingandi.

Gotlib va uning farzandlari vasiyatnoManI oxirigacha eshitib bo‘lib, yengil nafas olishdi. Ammo shu payt natarius:

— Bu birinchi vasiyatnoma… — deb e’lon qildi. Hamma dong qotib qoldi. „

— Demak, ikkinchysi ham bor ekan-da? — deb suradi oskar Gotlib tashvish bilan.

— Ha, bor. Hozir o‘Qyb beraman, — dedi notarius va bu paketni ham hammaga ko‘z-ko‘z qilib ko‘rsatib chiqqach, Karl Gotlib o‘limidan atigi bir oy oldin yozilgan ikkinchi vasiyatnomani olib, o‘qiy boshladi:

— «Ilgari yozilgan barcha vasiyatnomalarimni bekor qilio, o‘zimga tegishli butkul boylik va mol-mulklarni, ular qanday holatda bo‘lishidan qat’iy nazar, to‘laligicha stenografistkam Elza Glyuk ixtiyoriga o‘tkazaman. O‘z qarindoshlarimni merosdan mahrum etib, uni Elza Glyukka qoldirayotganligimning ayrim sabablari borki, uni oshkor etolmayman. Ammo qarindoshlarim sud orqali Elza Glyukning vasiyatdan kelib chiqadigan huquqlariga daxl qilmaslikLari uchun meni shu ishga undagan ba’zi sabablarini aytib o‘tmoqchiman: 1) Elza Glyuk menga shunday bir yaxshilik Qilganki, — u haqda gapirib o‘tirmayman, — bu yaxshilikni qaytarish uchun men qoldirayotgan boylik ham kamlik qiladi. 2) Mutlaqo shaxsiy xarakterdagi ba’zi bir sabablar meni ukam Oskar Gotlibni o‘zimga yaqin kishilar ro‘yxatidan o‘chirishga majbur qildi…» Meros qoldiruvchining mol-mulki dollarga chaqilganda, taxminiy hisoblarga ko‘ra, ikki milliardni tashkil qiladi, — deb so‘zini tugatdi notarius. „

Oskar Gotlib kreslo suyanchig‘iga gavdasini tashladi. Kuz oldi qorong‘ilashib ketdi. U asabiy bir tarzda barmoqlarini ishqalab, og‘ir-og‘ir nafas olardi. Shu topda u boshiga og‘ir bir narsa bilan urilgan kishini eslatardi. Opa-singil Gotliblar esa boshlarini bir-birilarining yelkalariga qo‘yib, ho‘ng-hung yig‘lashardi.

Rudolfning yuzi shu darajada oqarib ketdiki, sepkillari xuddi loy sachraganday qorayib qoldi.

— Bo‘lishi mumkin emas! Bo‘lishi mumkin emas!.. — deb qichqirdi u birdan jazavasi tutib. — Yelgon! Aldamchilik! Jinoyat! Biz buni shu holda qoldirmaymiz! Bu yerdagilarning hammasi firibgar!

Notarius yelkasini qisdi.

— Tilingizni sal tiyibroq gapiring, yigitcha. Men faqat uz burchimni bajardim. Agar vasiyatnomani noto‘g‘ri deb topsangiz, qonun yo‘li bilan da’vo qilishingiz mumkin. Hozir esa buni merosxo‘rga topshirishga majburman.

Notarius stol ortidan turib, Elza Glyukning oldiga keldi-da, tavoze bilan vasiyatnomani uzatdi.

Elza hangu mang bo‘lib qoshlarini chimirdi-yu, beixtiyor qog‘ozni oldi.

Dong qotib qolgan Zauyer Elzaga tikildi. Emma Fit esa suyunishini ham, yig‘lashini ham bilmasdi. Faqat notarius bilan Shtirner xotirjam edilar.

Birdan Oskar Gotlib bir chayqaldi-yu, kreslodan sirg‘alib tusha boshladi. Hamma uning ustiga yopirildi.

— Doktorni chaqiringlar!

Xona bir zumda to‘s-to‘polon bo‘lib ketdi.

IV. BAXTIYOR QAILIQ

Karl Gotlibning mol-mulki ustidan yozgan vasiyatnomasi tasdiqlangunga qadar vasiylik tayin qilindi, shunisi ham borki, Oskar Gotlib o‘zini vasiy qilib tayinlashlariga erishdi. Shu boisdan Gotlib o‘z farzandlari bilan marhum bankirning uyida istiqomat qilish uchun qoldi. Endi yosh Rudolf Gotlib adolatli sud «qonuniy merosxo‘rlarning huquqlarini tiklashiga» qattiq ishonganidan yana o‘zini bo‘lajak voris sifatida daxlsiz tutardi.

Marhumning behisob boyliklarini hisob-kitob qilish uchun hashma xizmatchilar ishtirok etishi shart edi. Binobarin, vasiyatnoma o‘qilgan kunning ertasiga hamma ishga keldi, jumladan, Elza ham.

— Iye, sizmisiz? — taajjublanib kutib oldi uni Zauyer. — Kim sifatida bu yerga keldingiz?

— Stenografistka sifatida, — jo‘ngina javob berdi Elza.

— Milliarderlar stenografistka bo‘lib ishlamaydi! — dedi Zauyer va Elzani bir chetga tortib, davom etdi. — Iltimos, o‘tiring… Siz bilan jiddiy gaplashib olishimiz kerak.

Ular o‘tirishdi. Tun bo‘yi uxlay olmagan Otto fikrlarini bir yerga jamlamoqchi bo‘lganday peshonasini ishqadi.

— Kechadan buyon hushim boshimdan uchgan, sira o‘zimga kelolmayapman. Yeki men Shtirnerni jinoyatchi deb noo‘rin shubhalandim, yoki bo‘lmasa… U men o‘ylagandan ko‘ra ham xavfliroq. Lekin shu narsa menga ayonki, ikkovimizning o‘rtamizda o‘tib bo‘lmas to‘siq paydo bo‘lyapti… Mendan uzoqlashib ketyapsiz, Elza!

Elza unga ham taajjub, ham andak ta’na bilan qaradi.

— Rostini ayting, Elza, sizni kutayotgan baxtdan xabaringiz bormidi, yo‘qmidi?

— Xabarim yo‘q edi, — qat’iy javob berdi Elza.

— Hech bo‘lmasa Karl Gotlib o‘zining butun boyligidan ustun qo‘ygan o‘sha bebaho yaxshiligingiz yodingizdadir, axir?

— Unga biror yaxshilik qilganimni eslayolmayman.

Zauyer yana kaftini qizib ketgan peshonasiga qo‘edi.

— Aqldan ozish hech gapmas… Aytaylik, bunda Shtirnerning qo‘li bordir, — lekin bunga o‘zimam endi ishonmayman, — deylik, u qariya Gotlibga bir balo qilib ta’sir o‘tkazgaidir, qilinmagan yaxshilikka ustalik bilan ishontirib, uni ana shunday oliyasanob harakatga undagandir… U holda nima uchun Shtirner vasiyatnomani o‘z nomiga yozdirib olmadi? Yeki… — Zauyer birdan qaddini rostladi, yuzida allaqanday og‘riq ifodasi paydo bo‘ldi. — Meni kechiring, Elza, sizdan yana bitta nozik narsani so‘rashim kerak: ehtimol Karl Gotlib bilan oralaringizda biror…

Elzaning jahli chiqib, o‘rnidan turib ketdi.

— Bo‘pti, bo‘pti, gapirmayman, tinchlaning! O‘tiring, iltimos… Ko‘rib turibsiz-ku, ahvolimni… Miyam butunlay g‘ovlab ketdi. Eh, shunaqa azobda qoldimki! Yuragimdagi shubhalarimni sizga aytishim kerak, tun bo‘yi uxlayolmay chiqdim. Nima xayollarga bormadim-ye!.. Ehtimol, sizni… Gotlibning qizidir, deb ham o‘yladim…

— Menga qarang, Zauyer, hoziroq ketaman, agar…

— Balki siz… xa-xa-xa! Shtirner bilan sherikdirsiz, uning uchun niqob vazifasini bajarayotgandirsiz…

Elza yana o‘rnidan turib ketdi, ammo Zauyer uni qo‘lidan tortib, zo‘rlab o‘tqazib qo‘edi.

— O‘tiring! Oxirigacha eshiting. Tushunsangiz-chi, men yuzingizga shartta-shartta, ochiq-oydin aytayotgan gaplarni boshqalar orqangizdan gapiradi, gapiryapti ham. Bu vasiyatnoma nomingizga dog‘ tushirishini nahotki tushunmasangiz?

— Menga qarang, Zauyer, men sizni sevaman, ko‘ryapsizmi, ochiq aytyapman, ammo sabr-toqatning ham chegarasi bo‘ladi. Hatto aqldan ozgan bo‘lsangiz ham… men bunaqa tentaklikka toqat qilolmayman. Bekordan-bekorga meni haroqat qilishga kim huquq bergan sizga?

— Huquq, huquq! Meni shubhalar o‘tida azoblashga kim huquq bergan? Qayoqdan keldi bu shubhalar? — Shunday dedi-da, Zauyer jim bo‘lib qoldi, horg‘inlik bilan boshini quyi egdi.

Elzaning unga rahmi kelib ketdi. Asta bilagidan ushlab shivirladi.

— Sizni hech kim azoblayotgani yo‘q. Siz o‘zingizni-o‘zingiz azoblayapsiz. Nima keragi bor? Bizning munosabatlarimizda hech qanday o‘zgarish bo‘lgani yo‘q, Otto, qanaqa to‘siq haqida gapirayotganingizni tushunmayapman.

— Nega o‘zgarish bo‘lmas ekan? Karl Gotlibning millionlari, milliardlari-chi! Siz mamlakatdagi eng badavlat ayollardan birisiz, men bo‘lsam… Mening erkaklik g‘ururimdan bo‘lak hech narsam yo‘q. Men kambag‘alman, binobarin, puliga uchib uylandi, degan gap-so‘z bo‘lishini xohlamayman. Pul! Nahotki bu to‘siq bo‘lmasy?

— Tilla to‘la qoplar oramizda to‘siq bo‘ladi, deb kim aytdi sizga? Hech qanday To‘siq yo‘q, bo‘lmaydi ham!

Otto Zauyer Elzaga garangsibroq tikildi, lekin endi o‘zini ancha yengil sezdi.

— Nima demoqchisiz, Elza?

— Aytmoqchimanki, bu merosni olish naqadar o‘ng‘aysizligini anglash uchun Otto Zauyerga o‘xshash yuriskOnsult bo‘lish ham, kechalari uxlamay savdoyi darajasiga yetish ham shart emas. Karl Gotlibning in’omini qabul qilishni xayolimga ham keltirayotganim yo‘q. Merosxo‘rlik huquqidan voz kechaman, vassalom.

— Elza! Nahotki? — Zauyer beixtiyor qichqirib yuborgan edi, xonaning narigi burchagida mashinkasini chiqillatib o‘tirgan Emma Fit bir cho‘chib tushdi.

— Nima bo‘ldi, Zauyer? O‘takamni yorib yubordingiz-ku.

— Hech narsa bo‘lgani yo‘q, xonim, birdan boy bo‘lib ketganimdan, suyunganimdan qichqirdim.

— Demak, Elzaga uylanasiz? — o‘zicha tushundi Emma va chopib kelib jilmayib o‘tirgan dugonasini o‘pib, og‘zi qulog‘ida Zauyerni tabriklay ketdi.

— Nima tomosha? Nima uchun tabriklashyapti? — orqadan xonaga kirgan Shtirnerning ovozi eshitildi.

— Nimasiyi aytasiz? Elza Zauyerga turmushga chiqyapti! Shunaqa boy bo‘lib ketishadiki hali! — dedi Emma entikib Shtirnerga.

— Rostdanmi? — so‘radi Shtirner.

Elza bilan Zauyer ko‘z urishtirib olishdi. Elza bir oz ikkilanib turdi-da, keyin qat’iy javob berdi:

— Ha, rostdan. Tabriklashingiz mumkin.

Zauyer suyunib ketganidan Shtirnerning qo‘lini mahkam qisdi.

— Tabriklayman, bo‘lajak xo‘jayinlarim, darvoqe, mening xizmatimdan foydalanishga rozi bo‘lsalaringiz, albatta. Aks holda, xayr deymanu chamadonimni yelkamga qo‘yaman-da, kuchuklarimni ergashtirib sayyor sirkka ravona bo‘laman… Iloj qancha, boshqa kassir qidirishga to‘g‘ri keladi… Balki siz rozi bo‘larsiz, xonim? Emma, siz nima deysiz? Iye, nima bo‘ldi sizga, qo‘zichog‘im? Iig‘layapsizmi?

— Shunchaki… bu xursandchilikdan! — dedi Emma.

— Shunaqami? — kuldi Shtirner. So‘ng, barmog‘i bilan po‘pisa qilgan bo‘ldi: — Qo‘g‘irchoqlar ham o‘z tuyg‘ularini yashira bilishlari kerak. Rostinilayting, Lyudvigga sal bo‘lsayam ichingiz achiyaptimi, yo‘qmi? Sal-pal sevarmidingiz uni, a?…

Xizmatkor kirdi.

— Janob Gotlib janob Otto Zauyerni kabinetga kirishlarini so‘rayapti.

Zauyer Elzaga bosh irg‘ab, istamaygina xonadan chiqdi. Elza bilan yolg‘iz qolgan Lyudvig Shtirner birdan jiddiylashdi.

— Qaroringiz qat’iymi, Glyuk xonim?

— Ha, qat’iy.

Shtirner o‘ylanib qoldi. Keyin so‘radi:

— Men-chi? Men umidimni butunlay uzaveraymi?

— Endi foydasi yo‘q… Menga qarang, Shtirner, bu voqealarning siridan voqif odam, menimcha, bittayu bitta sizsiz. Shuning uchun ba’zi savollarimga javob bersangiz.

— Marhamat.

— Vasiyatnomaning sirini aytib berolmaysizmi?

— Bu sir Karl Gotlib bilan birga dafn bo‘lgan.

— Javobingiz meni qoniqtirmaydi. Yana bitta, eng qiyin savol: vasiyatnoma bilan Karl Gotlibning nogahoniy o‘limi orasida biror aloqda bormi?

— Albatta bor. Gotlib halok bo‘lishi bilan vasiyatnomani tasdiqqa taqdim etish va merosxo‘rlik huquqini egallash imkoniyati tug‘ildi — buni har bir yurist aytishi mumkin.

— Siz meni tushunishni kohlamayapsiz yoki…

— Yeki siz odob yuzasidan fikringizni ochiq aytmayapsiz. Ochig‘ini ayting: cholning o‘limiga men aybdor emasmanmi?

Elza qizarib ketdi.

— O‘zingiz aybdorsiz, Shtirner. Esingizdami, sofdillikni illat deb atagan edingiz… Har kuni qo‘l berib ko‘rishadigan tanishlaring orasida shunday odam bo‘lishi…

— Qo‘llari oltmish yashar begunoh chaqaloqning qoniga bo‘yalgan odam demoqchisiz-da? Shu ahvoliga yana sizga og‘iz solib o‘tirsa-ya…

— Menga qarang, Shtirner, qayoqda yuribsiz? Yaxshimas. Siz. ni kutib o‘tiribmiz, — dedi Oskar Gotlib xona eshigini ochib.

Shtirner g‘ijinib o‘rnidan turdi-da, chiqib ketdi.

— Shuncha uzoq nimani gaplashdi? — deb so‘radi chopib kelib Emma.

— U menga qalbini va to‘yona sifatida butun yer yuzini taklif qildi.

— Sen nima deding? Bir kunda ikkita taklif? Qanday baxtlisan-a!

— Bilasanmi, Emma, merosdan voz kechdim, — dedi Elza.

Emma dong qotib qoldi.

— Sen ham Shtirnerdan battarsan!..

V. CHALKASH HODISA

Oskar Gotlib o‘lmadi-yu, lekin merosining noxosdan qo‘ldan ketishi uni o‘lmoqdan beri qildi. U yuzi qorayib shishinqiragan, so‘lg‘in bir qiyofada mashhur advokat Lyudersning kabinetida o‘tirar va boshini bir tomonga qiyshaytirgancha qo‘lidagi qalamni asabiylik bilan o‘ynab gapirardi.

— Bu meros masalasi g‘irt bema’ni va chalkash ish bo‘ldi. Ehtimol, o‘g‘lim Rudolf, bu yerga firibgarlar yig‘ilgan, deb to‘g‘ri aytgandir. Jinoyatchilar yoki aqldan ozganlar to‘dasidir. O‘zinglar bir o‘ylab ko‘ringlar. Vasiyatnoma ochilgan kunning ertasiga men bafurja gaplashib olish maqsadida marhum akamning yuriskonsulti Otto Zauyerni xonamga taklif qildim. Zauyer marhum Karlning ishonchli kishisi sifatida vasiyatnoma bilan bog‘liq chalkashlikni tushuntirib berar, deb o‘ylagandim.

1 iroq Zauyer yo chindan ham vasiyatnoma o‘zgarganidan bexabar, (ki haqiqatni aytishni istamadi. Lekin kutilmaganda u boshqa yangilikni ma’lum qildi. — Elza Glyuk merosdan voz kechmoqchi, deb qoldi. Glyukni chaqirgan edim, u ham bu gapni tasdiqladi. Klkamdan tog‘ ag‘darilganday bo‘ldi. Ammo oradan hech qancha iaqt o‘tmay, Elza Glyuk yozgan ishonch qog‘ozi bo‘yicha yana Zauyerning o‘zi vasiyatnomani sud tasdig‘iga topshirdi. «Bu nima qilganlaring?» — deb so‘radim undan. Zauyer yelkasini qisib: «Merosxo‘r fikridan qaytdi», — deb javob berdi.

— Elza Glyuk-chi? O‘zi bilan qaytib gaplashmadingizmi? — yeo‘radi advokat sigara buruqsatib.

— Gaplashdim. U menda g‘alati taassurot qoldirdi. Yuzida qandaydir bir sovuq loqaydlik, boqishlari ma’nosiz, harakatlari xuddi uyqudan qolgan odamnikiday behol. «Glyuk xonim, — dedim unga, — vasiyatnomadan voz kechgan edingiz-ku?» — «Bilmadim, esimda yo‘q… Bo‘lsa bordir», — deb javob berdi u. «Unaqa bo‘lsa nega vasiyatnomani sudga topshirdingiz?» U menga ajablanib qaradi-yu, og‘ziga tolqon solib olganday, miq etmadi. Bir soatcha ovora bo‘ldim. Keyin u birdan o‘rnidan turdi-yu, lom-mim demay chiqib ketdi.

— Ehtimol u qaylig‘ining qistovi bilan o‘z fikridan qaytgandir? — so‘radi advokat. — Zauyer uning qaylig‘i-ku, axir?

— Men ham shuni o‘ylayapman. Ammo qizig‘i shundaki, qaylig‘ining o‘zi ham g‘alatiroq tuyuldi menga. Haddan tashqari tund, go‘yo qaylig‘ining shunday katta merosga ega bo‘lishi — unga baxtsizlik keltiradiganday. Kayfiyati buzuq, o‘lguday tajang. U yoki artistlik qilyapti, yoki bo‘lmasa ikkovlari ham iqldan ozishgan.

— Nima bo‘lganda ham, — Oskar Gotlib qalamni cho‘ntagiga soldi-yu, ammo shu zahotiyoq yana qaytarib oldi, — vasiyatnoma topshirilgan, binobarin, kurashish kerak. Siz nima deysiz, janob advokat?

Lyuders bitta ham tuki qolmagan yaltiroq boshini kreslo suyanchig‘iga tashlab, tepasida suzib yurgan tutun halqachalariga ko‘z tikkancha, xuddi o‘ziga-o‘zi gapirayotganday asta so‘z boshladi:

— Vasiyatnomani da’vo yo‘li bilan rad etish rasman mumkin emas: vasiyatnoma barcha qonun-qoidalarga rioya qilingan holda notariusdan o‘tgan. Sud va politsiyaning tergov protokoliga qaraganda, Karl Gotlib baxtsiz hodisa tufayli halok bo‘lgan, bu ishda birovning qo‘li yo‘q. Xo‘sh, nima qilish kerak? Vasiyatnoma yozilayotgan paytda Karl Gotlibning esi joyida emasligini isbotlashimiz lozim. Birdan-bir yo‘li shu, ammo juda qaltis yo‘l bu…

Lyuders og‘zidan tutunni yana halqacha qilib chiqarib, Oskar Gotlibga murojaat qildi:

— To‘g‘risini ayting, marhum akangiz bilan munosabatla|)ingiz qanday edi? Balki oralaringizdan biror gap-so‘z o‘tgandir?

— Mutlaqo! — qat’iy javob berdi Oskar Gotlib.

— Bo‘lmasa, ikkinchi vasiyatnomadagi imo-ishoralarga nima deysiz?

Oskar Gotlib qip-qizarib, o‘tirgan joyida bir qimirlab qo‘edi.

— Imo-ishoralar! Xuddi mana shuning uchun ham ikkinchi vasiyatnomani bekor qilishlarini da’vo qilmoqchiman-da… Bu imo-ishoralar men uchun uyat. Merosxo‘rlik huquqidan mahrum bo‘lish qanchalik og‘ir bo‘lsa, marhumning bunday bo‘htoniga ko‘nikish undan ham qiyinroq… Nima uchun shunday bo‘lganiga aqlim yetmayapti, bu yerda bir anglashilmovchilik bor. Ehtimol, kimdir qasddan meni akamga yomonlagandir?

— Ha, chalkash hodisa… Qo‘limdan kelgancha harakat qilaman, lekin biror ish chiqishiga kafolat berish qiyin.

Shunday deb, mashhur advokat uchinchi bor tutun halqachasini chiqarib, suhbatni o‘zi uchun yengil va yoqimli bo‘lgan gonorar masalasiga ko‘chirdi.

VI. SUD PROTSESSI

Oskar Gotlibning Elza Glyuk bilan bo‘ladigan sud protseyesi katta shov-shuv qo‘zg‘adi. Ish yutib chiqilgan taqdirda mashhur advokat Lyuders oladigan yirik gonorar, Gotlib vasiyat qilib qoldirgan katta mablag‘, vasiyatnoma yozilganidan so‘ng bir oy o‘tgach, Gotlibning to‘satdan halok bo‘lishi — bularning barchasi gazetalar uchun, undan ko‘ra ham uzunquloq gaplar uchun bitmastuganmas mavzu manbai edi. Aql bovar qilmaydigan taxminlar, qizg‘in bahslar olib borilar, garovlar o‘ynalardi. Aka-uka Gotliblarning o‘zaro aloqasi, shuningdek, Elza Glyukning Karl Gotlib bilan Zauyerga munosabati hammani ko‘proq qiziqtirardi. Ularni bog‘lab turgan narsa nima? Oskar bilan Karl Gotlib orasida nima gap o‘tgan? Nima uchun marhum o‘z ukasyni merosdan mahrum qildi? Sudni ham xuddi ana shu masalalar qiziqtirardi.

Oskar Gotlibning advokat Lyuders tomonidan mohirona tuqilgan da’vosiga ko‘ra, Karl Gotlib vasiyatnomani yozgan paytida «es-hushi joyida bo‘lmagan». Buni isbotlash uchun hamma imkoniyatlar ishga solindi. Karl Gotlibning qabrini ochib, eng zo‘r professorlar marhumning miyasini yorib ko‘rishdi. Shu munosabat bilan sudga taqdim etilgan protokolda miyaning vazni, tusi, miyadagi chiziqlarning soni, parishonxotirlikning boshlanayotgani batafsil yozib chiqilgan edi-yu, lekin asosiy vazifa hal etilmagandi.

Ekspertlar Karl Gotlibni uzil-kesil aqldan ozgan deiishga jur’at etisholmasdi, lekin Lyudersning «sharofati» bilan ba’zi bir «nuqsonlar» topishdi.

Ammo Lyudersning ixtiyorida puxta tayyorlangan guvohlar ham bor edi. Lyuders uchun ekspertlarga nisbatan o‘shalar bilan muomala qilish osonroq edi.

Katta ishning boshida turgan Karl Gotlib qo‘lida ozmuncha odam ishlamasdi. Ularning orasidan tuzukroq «cho‘tal» evaziga xohlagan maqomga yo‘rg‘alaydigan guvohlarni yollash unchalik qiyin emas edi. Tajribali qo‘l boshqarib turgan guvohlar Karl Gotlibni jinniga chiqarish maqsadida u bilan bog‘liq har xil mayda-chuyda gaplarni uyib tashlashdi.

Bosh buxgalter marhumning g‘alati bir odati, ya’ni uning haddan tashqari ixtirochilikka berilgani haqida gapirib, zalda o‘tirganlarni xo‘p kuldirdi. Masalan, Karl Gotlib maxsus lift yasattirib, unga yozuv stolining yonida turgan kresloni o‘rnattirgan edi. Lift uchala qavatni birlashtirar edi. Gotlib ikkinchi qavatda joylashgan o‘z kvartirasidagi tugmachani bosib, birinchi qavatga — bankka tushardi. Qog‘ozlarga imzo chekar yoki zarur kishisi bilan gaplashardi-da, yana kresloda o‘tirgancha ikkinchi qavatga, to‘ppa-to‘g‘ri yozuv stolining yoniga ko‘tarilib, ishini kelgan joyidan davom ettiraverardi.

Gotlib ishlab o‘tirgan paytida xizmatchilar yoki malaylarning kirishini yoqtirmasdi. «Xayolni bo‘ladi», — derdi u. Binobarin, uy ichiga doim aylanib turadigan maxsus lentalar — transportyorlar o‘rnatilgandi. Aytaylik, Gotlibga biror kitob yoki issiq kofe kerak bo‘lsa, u o‘sha narsani telefonda buyurar, shu zahotiyoq bir stakan kofe, kitob, sigara qutisi qo‘yilgan patnis taransportyorning shovqinsiz aylanadigan lentasida shigillab to‘ppa-to‘g‘ri stolining yoniga kelib to‘xtardi.

— Uning gigiyenaga bo‘lgan e’tiqodi ham vasvaslikdan boshqa narsa esmasdi, — dedi guvohlardan biri. — Hamma xonalarga termometrlar, gigrometrlar va havoning sostavini aniqlab, uni tozalab turadigan murakkab apparatlar o‘rnatilgandi. Gotlib odatdagi ventilyatsiyani tan olmasdi. «Chang va benzin hidiga to‘yingan ko‘cha havosi bilan uy havosini tozalab bo‘lmaydi», — derdi u. Shuning uchun uy havosi kimyoviy yo‘l bilan tozalanardi. Maxsus bir odam uydagi harorat o‘n ikki daraja bo‘lishini nazorat qilib turardi: yozda havo quruq ham, nam ham bo‘lmasligi hamda unda kislorod kamayib, karbonat angidrid ko‘payib ketmasligi uchun harorat sun’iy ravishda o‘n ikki daraja qilib sovitilib, havo muttasil ozonlashtirib turilardi.

Ko‘ngilchanroq yoki bo‘lmasa, Lyuders tomonidan og‘zi tuzukroq moylangan yangi ekspert-psixiatorlar ana shu ko‘rsatmalarga asoslanib, marhum Gotlib chindan ham sog‘ bo‘lmagan, degan xulosani yozib berishdi. Endi tarozining posangisi Oskar Gotlib foydasiga og‘a boshladi. Sudni hukm chiqarishda qiynab turgan byttagina masala qolgan edi — u ham bo‘lsa Karlning Oskarga munosabati masalasi edi. To‘gri, bu masalada ham bir talay guvohlar so‘zga chiqib, Karl bilai Oskarning orasidan qil ham o‘tmas edi, degan mazmunda gapirishdi. Biroq aka-ukaning orasi hatto yaqin kishilari ham sezmagan biron-bir sabab tufayli buzilgan bo‘lishi ham mumkin-ku. Oskarning baxtiga, ularning o‘rtasida janjal bo‘lganini hech kim isbotlab berolmadi. Lyuders yutib chiqayotganini ko‘ngli sezib, oladigan katta gonorarini xayolan xomcho‘t qilib o‘tirardi. Natssada hashamatli bog‘… Yangi avtomobil… Mariett… U o‘z-o‘zidan jilmayib, rohatlanib kerishdi. Ha, bunaqa ishda ekspertlaru guvohlar bilan har qancha ovora bo‘lsang arziydi! Lyuders ham bor iste’dodi va notiqlik talantini namoyish qildi.

Sud hukm chiqaradigan kuni zalga odam sig‘may ketdi. Ba’zilar olazarak bo‘lib Elza Glyukni qidirishardi, ammo u ko‘rinmasdi. Qizning manfaatini Zauyer himoya qilayotgandi.

Lyuders sudda ajoyib nutq so‘zladi. U guvohlar bilan ekspertlarning ma’lumotlarini nozik tahlil qilib berdi, kutilmagan qiyoslar keltirib, xulosalar chiqardi, tund Zauyerning gaplarini ustalik bilan rad etib tashladi. Lyuders nutq so‘zlayotganda bir necha marta gulduros qarsaklar chalindi, aftidan, qarsak chalganlarning aksariyati «qonuniy merosxo‘rlar», ya’ni Oskar Gotlib tomonida turgan kishilar edi. Sudyalar o‘zlarini sirtdan har qancha xotirjam tutganday qilib ko‘rsatmasinlar, ularning ham Gotlib tomoniga og‘ayotganliklari shundoq sezilib turardi.

— Marhum Karl Gotlibning men vakolatini olgan Oskar Gotlibga munosabati masalasiga kelsak, — dedi so‘zining oxirida Lyuders, — buning hech qanday ahamiyati yo‘q, axir, aqldan ozgan odam birovni yaxshi ko‘rdi nima-yu, yomon ko‘rdi nima? Zauyer Karl Gotlibni katta ishni boshqarardi, dedi. — Lyuders yelkasini qisdi. — Nima qipti? Tarixda ahmoq podsholar kattakatta davlatlarni boshqarganiga, xalq esa bundan mutlaqo bexabar ekaniga misollar ko‘p.

Zalda o‘tirganlarning bir qismi chapak chalib yubordi. Sud raisi qo‘ng‘iroqni jiringlatdi.

Shu payt Oskar Gotlib o‘rnidan turdi. Uning ko‘rinishi uyqusiragan odamnikiga o‘xshardi. U oyoqlarini bazo‘r sudrab, sudyalar o‘tirgan stol yoniga keldi-da, bo‘shashibgina:

— Menga so‘z beringlar, — dedi.

Zalga og‘ir sukunat cho‘kdi.

Oskar Gotlib xuddi bir narsani eslashga urinayotgandai, faromush bir holatda, qiynalib gapira boshladi.

— Yelg‘on… Lyuders yolg‘on" gapiryapti. Karl soppa-sog‘ edi. U meni merosdan mahrum etib, to‘g‘ri ish qildI. Men uning oldida gunohkorman.

Zaldagilar dong qotib qoldi. Lyuders avvaliga kalovlanib, so‘ng Oskar Gotlibning oldiga chopib keldi-da, jonholatda yengidan torta boshladi:

— Nimalar deyapsiz! Esingizni yig‘ing! Hamma ishni rasvo qildingiz! Girt jinni bo‘libsiz! — dedi u jig‘ibiyron bo‘lib cholning qulog‘iga. m Oskar qo‘lini siltab tortdi-da, kutilmagan bir asabiilik bilan qichqira ketdi.

— Nima deb pichirlayapsiz? Xalaqit bermang! Boring! Karl oldida gunohkorman. Buni ochiq aytolmayman. Oilaviy sir bu. Lekin buning ahamiyati yo‘q.

Hatto sudyalar ham gangib qolishdi.

— Nima uchun buni faqat endigina aytyapsiz? — deb so‘radi sud raisi.

— Chunki… Chunki… — Gotlib fikrini yo‘qotib qo‘yganday o‘ylanib qoldi, so‘ng davom etdi: — Chunki ba’zi bir narsalar marhum akamga ma’lum bo‘lib qolganidan bexabar edim. Buni faqat bugun bildim. Men emas, Elza Glyuk merosga haqli.

Zalda birdan g‘ala-g‘ovur ko‘tarildi. Rais qo‘ng‘irog‘ining ovozi shovqin-suron ichida eshitilmasdi ham. Lyudersning rangi dokadek oqarib ketgan edi. U gandiraklab borib stolcha ustida turgan grafindan suv quydi. Qo‘li titraganidan stakan tishlariga urilib, suv ko‘kragiga to‘kildi.

Zauyer ham tamoman lol bo‘lib qolgan edi.

Xunobi oshib, qip-qizarib ketgan Rudolf Gotlib esa ikkala qo‘li bilan otasining yelkasidan ushlab silkitib, bir nimalar deb qichqirardi. Ammo Oskar parvoyifalak edi. Shundan so‘ng Rudolf sud stoli yoniga chopib keldi-da, mushtumini havoda o‘ynatib baqira boshladi: ", — Aqldan ozganini ko‘rmayapsizlarmi? Bu yerdagilarning hammasi yo jinni, yo jinoyatchi… Men buni shundoq qoldirmayman!

Sud majlisni yopdi. Rais zalni tozalashni buyurdi.

VII. G‘OYIB BO‘LGAN MEROSXO‘R

Da’vo rad etilib, vasiyatnoma tasdiqlandi. Elza Glyuk qonuniy merosxo‘r deb topildi.

Rudolf ham, katta gonorardan mahrum bo‘lgan Lyuders ham bunga toqat qilisholmasdi. Endi nima qilish kerak? Balki Oskar Gotlibni jinniga chiqarib, o‘g‘li Rudolfni unga homiy etib tayinlash va shu tariqa ishni qayta qo‘zg‘ash kerakdir?

Ammo hozirgacha buning iloji yo‘q edi, Oskar Gotlib suddan keyinoq dom-daraksiz g‘oyib bo‘lgan edi. Sirtdan uni «qonun oldida e’tiborsiz», deb e’lon qilish ham mumkin emasdi. Rudolf yo‘qolgan otasini qidirib topish uchun bor budini sarflab, qarzga botib ketdi, katta suyunchilar va’da qildi. Ammo otasining daragi chiqmadi. Buning ustiga, qayta shikoyat qilish muddati tugab borayotgandi.

Tang ahvolda qolgan Rudolf Elza Glyukning oldiga chopdi. U hali vasiyatnomaga binoan o‘z ixtiyoriga o‘tgan Karl Gotlibning uyiga ko‘chib kelmagan, ammo har kuni ishga shu yerga qatnardi. Shaxsiy sekretariat xonasida Shtirner unga bir nimalarni aytib turar, qiz esa bosh ko‘tarmay yozib borardi. Elzaning ilgarigiday o‘z ish joyida o‘tirishi g‘alati tuyulishi mumkin edi-yu, lekin o‘zi bilan o‘zi bo‘lib qolgan Rudolf bu narsaga e’tibor ham bermadi.

— Ha, yigitcha, ishlar qalay? — deb so‘radi Shtirner kulimsirab.

— Buning sizga aloqasi yo‘q, yigitcha, — javob berdi Rudolf jahl bilan. — Men Glyuk xonim bilan gaplashmoqchiman! — Shunday deb, Rudolf Shtirnerga, chiqib turing, deganday savol nazari bilan qaradi. Shtirner bir ko‘zini qisdi.

— Shunaqa deng! Bemalol!

Shtirner chiqib ketgach, Rudolf sochlarini hurpaytirib, kabinetda u yoqdan-bu yoqqa yugura boshladi.

— Xonim! Xonim! — dedi u va birdan qo‘li bilan yuzini to‘sib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi.

— Nima bo‘ldi sizga? — deb so‘radi kutilmagan bu holatdan hangu mang bo‘lib qolgan Elza.

Rudolf uning yoniga chopib keldi-da, tiz cho‘kib yolvora boshladi:

— Rahm qiling, yolvoraman!.. Merosdan voz keching! Nima keragi bor sizga! U haddan tashqari ko‘p, kim boylikdan yuz o‘girardi? Lekin u sizniki emas, demoqchimanki, unga sizning daxlingiz yo‘q, tasodifan o‘tib qoldi qo‘lingizga. Eh, boshim aylanib ketyapti… Men-chi? Men faqat shuning umidida yashayotgan edim-ku. Otam qurumsoq, bir tiyinning ustida o‘ladi. Qarzga botib ketdim… Siz! Nega siz? Nima sababdan? G‘irt bema’nilik-ku, dahshat-ku, bu! Axir… nimalar deyayotganimni o‘zim ham bilmayman, lekin siz tushuning, rahm qiling… Merosdan voz keching, bo‘lmasa… o‘zimni o‘ldiraman.

— Men bunday qilolmayman, — xotirjam javob berdi Elza.

— Nega endi? Kim xalaqit beradi? Boshda voz kechgan edingiz-ku?

— Esimda yo‘q…

— Rahm qiling, shafqat qiling, yolvoraman! Bo‘lmasa… o‘zimni o‘ldiraman… ha, buni aytdim-ku, boya… — Rudolf o‘rnidan turdi-da, jingalak sariq sochlarini changallagancha, yana xona ichida yugura boshladi. U es-hushidan ayrilayozgandi. Birdan to‘xtab, chap qo‘li bilan iyagini ushlagancha bir nuqtaga tikilib qoldi. — La’nat! Sariq sochlarimga ham, sepkildor basharamga ham la’nat! — U sochlarini yulib, o‘zini-o‘zi shapatilay ketdi. — Chiroyliroq bo‘lganimda ham mayli edi… Mana, siz go‘zalsiz… Agar… agar… menga turmushga chiqishni taklif qilsam-chi?…

Elza jilmaydi. Sochlari hurpayib, yuzi lavlagi bo‘lib ketgan Rudolf shu topda chindan ham kulgili bir ahvolda edi.

— Minnatdorman. Mening qaylig‘im bor.

— To‘g‘ri, to‘g‘ri, bema’ni gap. Esim kirdi-chiqdi bo‘p qoldi, shuning uchun gapirvordim. Ha, siz go‘zalsiz, lekin menga siz emas, boyligingiz kerak. Shunday go‘zal qiz bu qadar ichi qora va tamagir bo‘ladi, deb sira o‘ylamagan edim! — qo‘shib qo‘edi u bir oz sukutdan so‘ng.

Elza qovog‘ini uydi.

— Men tamagir emasman.

— Nega bo‘lmasa merosdan voz kechib, men bilan singillarimni baxtiyor qilishni xohlamayapsiz?

U qizning oldiga chopib keldi-da, bilaklariga yopishib, yana yolvora ketdi:

— Voz keching! Voz keching! Voz keching!

Elzaning yuzi tundlashdi. Qovoqlari battar uyildi, go‘yo uning qalbida ichki bir tug‘yon ko‘tarilgan edi.

Rudolf qattiq hayajonlanayotganiga qaramay, qizdagi bu o‘zgarishni sezdi va yanada zo‘rroq jazava bilan yolvora boshladi.

Ammo shu payt Elzaning chehrasini yana xotirjam ifoda egalladi, u sekin, ammo qat’iy qilib dedi:

— Qo‘yvoring, — shunday deb, u qo‘llarini bo‘shatdi-da, indamay eshik tomon yurdi.

— Qayoqqa? To‘xtang! — Rudolf Elzaning qo‘lidan ushlab qolmoqchi bo‘lib orqasidan yugurdi. Ammo shu payt eshik ochilib, bahaybat bir quchuk chopib kirdi-da, Elza bilan Rudolfning o‘rtasiga turib olib, irillay boshladi. Sal o‘tmay, Shtirner paydo bo‘ldi.

— Yaxshi emas! — dedi u. — Kim birovning qaylig‘ining qo‘lidan ushlaydi.

Rudolf bezgak tutganday qaltirar, Shtirnerga boshdan-oyoq adovat bilan tikilib turardi. Shtirner unga xotirjam va andak istehzo bilan ko‘z tashladi.

Rudolf yer tepinib shartta qayrildi-da, xonadan chopib chiqib ketdi.

U sakrab avtomobilga chiqdi-yu, xuddi alahsiraganday g‘o‘ldiray boshladi:

— Hammasi barbod bo‘ldi! Hammasi barbod bo‘ldi!

— Qayoqqa yuramiz? — so‘radi shofyor.

— Hammasi barbod bo‘ldi! Hammasi barbod bo‘ldi. Lyudersning oldiga…

Lyudersning kabinetiga ham u shu so‘zlarni takrorlab, «Hammasi bardob bo‘ldi!» — deb kirib bordi, hatto advokatning huzurida o‘tirgan mijoziga ham e’tibor bermadi.

— Lyuders! Hammasi barbod bo‘ldi… U rozi bo‘lmadi. Birorta taklifni ham qabul qilmadi, o‘zimam shuni kutgan edim… Ertaga shikoyat qilish muddati tugaydi. Dadam g‘oyib bo‘ldi… Loaqal o‘ldi, degan daragi chiqsa ham mayli edi… Yo‘q, baribir kechikdik!.. Bir necha soat ichida homiylikni ta’sis etish mumkin;shas… Hammasi barbod bo‘ldi! Faqat bittagina yo‘li bor: ishni qayta qo‘zg‘ash kerak. Dadamning sizga bergan vakolati o‘z kuchida turibdi…

— Oskar Gotlibning suddagi oxirgi gapidan keyin vakolatping ham qimmati qolmadi.

— Baribir, ariza beravering!.. Balki ish qayta ko‘rilguncha dadam topilib qolar.

Lyuders yelkasini qisdi-yu, biroq bu gapda ham jon borga o‘xshaydi, deb o‘ylanib qoldi. Eng muhimi — vaqtni boy bermaslik kerak, u yog‘iga vaziyat butunlay o‘zgarib ketishy mumkin.

Ishni qayta ko‘rish haqida ariza berildi. Ammo Oskar Gotlibning na o‘lganidan, na tirikligidan xabar bo‘ldi. Hamma imkoniyatlar ishga solib bo‘lindi, Gotliblarning da’vosi rad etildi.

Elza Glyuk qonuniy merosxo‘r deb tan olindi.

VIII. SHISHADAN YASALGAN IMORAT

Marhum bankirning ixtirochilikka bo‘lgan ishtiyoqi uning Amerika binokorlik texnikasining so‘nggi yutuqlari asosida qurilgan o‘z uyi arxitekturasida ham ifodasini topgan edi. Bu yangi arxitekturada go‘zallik bilan qulaylik nihoyatda uygunlashib ketgan edi. Uzunasiga tushgan uch qavatli ulkan bino butkul temir, oyna va betondan qurilgan bo‘lib, sirtdan qaraganda juda oddiy ko‘rinardi. Ko‘zni oladigan birorta jimjima, birorta bezak yo‘q edi. Yerdan shiftgacha butun devorni egallagan yaxlit oynalar binoga ulkan bir akvarium tusini bergandi. Bu shisha devor Gotlib bankidagi millionlab mablagni asrash uchun juda mo‘rtlik qiladiganday tuyulardi. Ammo gap shundaki, bu akvariumning «tilla baliqlari» uning eng tubida — yer osti qavatida saqlanardi. Bu xazinaning po‘lat va betonlari faqat yer emas, balki havo qaroqchilarining hujumini ham qaytarishga qodir edi. Yuzlab avtomat qo‘ng‘iroq va yorug‘lik signallari, birinchi qavatdagi qorovullarga ostki qavatni kuzatib turish imkonini beruvchi maxsus periskoplar, o‘zi yopilib qoladigan eshiklar, elektr tokiga ulangan sim to‘siqlar, kinoapparatlar — bularning barchasi bu yerga kirish niyatida zo‘rlik yoki mug‘ambirlik bilan bo‘ladigan har qanday urinishni daf etardi. O‘z vaqtida Gotlib mazkur himoya vositalarining mo‘’jizaviy qudratini tasvirlagan reportyorlar orqali o‘z bankining mustahkamligini butun dunyoga oshkor etish va shu tariqa yengil pul topishga urinuvchilarni shashtidan qaytarish uchun ancha-muncha mablag‘ sarflagandi. Darhaqiqat, o‘n yil mobaynida bankka faqat bir martagina hujum bo‘ldi, u ham muvaffaqiyatsiz tugadi; ustasi farang ikki qulfbuzar ichkariga kirishi bilan eshik avtomatik tarzda bekilib qolib, ikkala o‘g‘ri ham qopqonga tushgan bo‘riday tipirchilab qoldi.

Avtomatik ravishda harakatga kelgan kinoapparat bu voqeani suratga oldi, so‘ng kartina jazolangan illat namunasi sifatida mamlakatning barcha kinoteatrlarida namoyish qilindi. To‘g‘ri, ba’zi bir odamlar, bu o‘g‘irlikni Gotlibning o‘zi uyushtirgan, u jinoyat olamining mashhur «artist» larini katta pul evaziga taklif etib, shov-shuv bosilgandan keyin ularni ozodlikka chiqarishga va’da bergan, degan mishmishlar tarqatishdi, shunga qaramay kartinaning ta’siri chakki bo‘lmadi. Bankir va uning omonatchilari bexavotir uxlaydigan bo‘lishdi.

Yer ustidagi birinchi qavatda bank va uning barcha bo‘limlari joylashgandi. Shu qavatda, garchi zarurati bo‘lmasa ham qurollangan soqchilar turishardi. Bankir ularni shunchaki xo‘jako‘rsinga ishga olgandi.

Gotlibning kvartirasi ikkinchi qavatda edi, qavatning o‘rtasida mehmonxona, qabulxona, shaxsiy sekretariat va ish kabineti joylashgandi. Binoning o‘ng tomoni ikki xonaga bo‘linib, ular kabinetga tutashtirilgandi, xonalarning biri Gotlibning, ikkinchisi esa Shtirnerning yotoqxonasi edi. Bu xonalarni Shtirner hamisha qulflab yurardi, u yerga xizmatchilarni hatto supurib-sidirishga ham kiritmasdi. Binoning chap tomonida Shtirnerning hayvonlari: uning aqlli kuchuklari, bo‘rilari, cho‘chqalari, mushuk va ayiqlari istiqomat qilardi. Ular nihoyatda totuv yashashardi. Shtirner olimlikni tark etganidan so‘ng, o‘z so‘zi bilan aytganda «havaskor» sifatida, hayvonlar psixologiyasini o‘rganishga kirishgandi.

Ustki, uchinchi qavatning qariyb uchdan ikki qismini suratlar galereyasi egallagandi. Bu joy Gotlibning faxri, shinavandalar uchun esa har turli hazil-mutoyibalarga turtki beradigan bir maskan edi. Bu yerda xuddi Shtirnerning hayvonlari kabi, haqiqiy Andrea del Sarto bilan o‘ta soxta Korredjio, noma’lum bir havaskorning aji-buji rasmi bilan Leonardo da Vinchining qalamda chizgan surati yonma-yon turardi. Barcha suratlar shisha devorga ko‘ndalang qilib qator terilgan stendlarga joylashtirilgandi: Gotlib buni «yoritish bo‘yicha ixtiro», deb atardi. Supachada turgan royalni demasa, zalning o‘rtasi bo‘m-bo‘sh edi. Tantanali ziyofatlar paytida ombordan Gotlib tomonidan ixtiro qilingan allaqanday buklama stollar olib chiqilardi, ular buklog‘liq holida ko‘p joy egallamasdi-yu, ammo yig‘ishtirish amrimahol edi: xizmatkorlar ming turli maydachuyda qismlarni to‘plaguncha xunob bo‘lib ketishardi. Stollarning ayrim bo‘laklari o‘rniga tushmay qiynardi. Xizmatkorlar jig‘ibiyron bo‘lishar, Gotlibning esa jahli chiqardi.

— Nahotki shuniyam eplolmasalaring? Oddiy narsa-ku, bu! — Shunday deb, uning o‘zi yelib-yugurib ishga kirishib ketar, ko‘pincha stol qismlarini joy-joyiga qo‘yolmay, boshqalardan ko‘ra battarroq asabiylashardi.

Mana, hammasi tugadi. Stollar endi ikkiga bo‘lingan, tolei sora o‘z eg‘alari kabi omborda sochilib yotardi. Zal bo‘m-bo‘sh edi. Binobarin, bu yerdan tutash qishki boqqa o‘tysh kishiga huzur baxsh etardi. Xurmo daraxtining yashil yaproqlari ulan akvariumni shundoq qoplab olgandi. Chirmovuq gullar orasi sun’iy!orni eslatardi. Shaffof arxideyalar ming tusda tovlanib, ko‘zni qamashtirardi.

Dafna daraxti va gullab yotgan oleandra orasiga qo‘yilgan shinam divanchalar miriqib xordiq chiqarish va erkin qanot qoqib yurgan qushlar nag‘masini huzur qilib eshitish imkonini berardi.

Zalning boshqa tomoniga kutubxona tutashib ketgandi, u Gotlibning birinchi va ikkinchi qavatdagi ikkita kabineti ustiga joylashgandi. Har uchala xonani ichiga kreslo o‘rnatilgan lift birlashtirib turardi. Muqovasiga zarhal bilan yozilgan qimmatbaho kitoblar jamlangan o‘z kutubxonasiga Gotlib ishdan keyin ana shu kresloda ko‘tarilib, u yerda sigara tutatib o‘tirishni xush ko‘rardi. Ammo u kitob o‘qimasdi. Ba’zan ro‘para kelgan birorta kitobni varaqlab, rasmlarini tomosha qilardi.

— Alvasti maymun. Shunaqayam tasqara maxluq bo‘ladimi! Ko‘zoynagi nimasi! Fu, kechasi tushida qo‘rqadi odam! — Shundan so‘ng u kitobni shartta yopardi-da, huzur qilib sigara tortardi.

Oxirgi ikkita xona bo‘sh edi. Ularning biri marhum Gotlib yotoqxonasining tepasida, ikkinchisi esa Shtirner xonasining ustida edi.

Binoni ko‘zdan kechirib bo‘lganlaridan so‘ng Shtirner Elzani ana shu so‘nggi xonaga boshlab kirdi.

— Mana, uy-joyingizni ham aylanib chiqdik. Bu yer sizga ma’qul bo‘ladi, deb o‘ylayman. Xona yorug‘, havosi toza, darvoqe, boshqa xonalar ham bundan qolishmaydi. Marhum xo‘jayinning rangi hamisha tiniq, iqki yuzi qip-qizil bo‘lib yurishi bejiz emas edi.

Xo‘jayinning nomini eshitib, Elza seskanib ketdi, bir zumda yuziga ko‘lanka cho‘kdi.

Shtirner qovog‘ini soldi.

— Elza, — dedi u jiddiy, — nahotki shuncha narsaga ega bo‘lib ham. sevinmasangiz? Axir siz dunyodagi eng badavlat ayollardan birisiz. Ko‘nglingizga kelgan ishni qila olasiz. Agar bu uy ma’qul bo‘lmasa, shahardagi endi sizga tegishli bo‘lgan yigirma oltita uydan istaganingizda istiqomat qilishingiz mumkin, Nitssa, Mentona, Ospidaletti, Mayorka, Jazoyir va boshqa joylardagi villalaringizda yashashingiz mumkin… — Shtirner bir oz o‘ylanib turgach, davom etdy. — Lekin sizga mana shu yer ma’qul bo‘lishi kerak.

— Ha, menga shu yer ma’qul bo‘lishi kerak, — Elzaning javobi xuddi aks sadoday eshitildi.

— Qo‘shni xonaga xizmatkoringiz joylashadi. Bu xonada ham, boshqalarida ham elektrqo‘ng‘iroqlar devordagi mixlardan ko‘p, telefonlar esa qo‘ng‘iroqlardan ham ko‘proq… Kreslodan tushmasdan istagan narsangizni talab qilib olishingiz mumkin. Kofe ichmoqchi bo‘lsangiz transportyorda to‘ppa-to‘g‘ri oldingizga kelaveradi… Ko‘rishguncha xayr!

Shtirner chiqib ketgach, Elza o‘zini kresloga tashladi-da, boshini xam qilib, qo‘llari bilan yuzini berkitdi. Qayerdadir soat zang urdi. Uning jarangdor sadosi kimsasiz zal bo‘ylab taraldi.

Elza shu alfozda uzoq vaqt o‘tirdi.

U o‘zining bolaligi, kechgan umri haqida o‘ylab ketdi. Qiz qashshoq oilada tug‘ildi, ota-onasi barvaqt olamdan o‘tib, nihoyatda muhtojlik va qiyinchilikda o‘sdi. U yoshligidayoq juda ko‘hlik edi. Bu husn unga hayotda ko‘pdan-ko‘p quvonch va tashvishlar keltirdi. Frau Bekker ismli badavlat beva bir kampir yetimxonada chiroyli qizchani ko‘rib qolib o‘z uyiga olib ketdi. Bu vaqtda Elza o‘n ikki yoshd edi. Un yetti yoshigacha u frau Bekkernikida yashadi. O‘tgan besh yil chinakam farog‘at yillari bo‘ldi. Kampir qizni jonidan ortiq sevardi, uni yuvib-taradi, o‘qitdi, Elza ham kampirga o‘z onasiday suyanib qolgandi. Ammo kampir vasiyat qilishga ham ulgurmay, qo‘qqisdan qazo qildi. Uning qarindosh-urug‘lari Elzaga arzimagan narsani shunday og‘rinib, minnat bilan ajratib berishdiki, qiz ularning‘ bu marhamatidan voz kechib, ishga kirib ketdi. Ikki yil mobaynida u hayotning hamma achchiq-chuchugini tatib ko‘rdi. Shu husni bilan u istagan do‘koniga ishga kira olardi, shunday bo‘ldi ham, ammo do‘kondorlarni o‘ta mahliyo bo‘laverishi joniga tegib, kasbini o‘zgartirishga qaror qildi. Kechqurunlari stenografiyani o‘rganishga kirishdi, keyin esa Gotlibning qo‘lida ishlash baxtiga muyassar bo‘ldi. Shu yerda u Zauyer bilan tanishib, unga ko‘ngil qo‘edi, chunki yigit qizga hamisha hurmat bilan qarar, odob va nazokat bilan muomala qilardi.

Kutilmaganda shuncha merosga ega bo‘lib qolishi uni tamom dovdiratib qo‘ygan edi.

Avvaliga merosdan voz kechib, keyin uni yana qabul qilishga nima uchun rozi bo‘lganiga sirayam aqli yetmasdi.

— Nega? Nega? — deb so‘rardi u o‘z-o‘zidan.

Birdan qizning chehrasi oydinlashdi. Ko‘zlari xiyol yumildi. Shu alfozda u bir necha minut o‘tirdi. Nihoyat, diqqinafas xonadan ochiq havoga chiqqan odamday ko‘kragini to‘ldirib chuqur nafas oldi. Boyagi ko‘ngilxiralikdan asar ham qolmaganini payqab, o‘zi ham taajjublandi. O‘rnidan turdi-da badanining karaxtligini yozmoqchi bo‘lganday shirin kerishdi, keyin xonani qiziqib ko‘zdan kechira boshladi.

— Rostdan ham ajoyib ekan. Gilamning chiroyliliginiya-ya! Yorug‘, havosi toza!

U yana entikib nafas oldi va allaqanday bir ichki hayajon bilan o‘zining yangi uy-joyini: kutubxona, suratlar galereyasi va ajoyib qishki bog‘ni aylanib chiqdi.

— Mana shularning hammasi meniki!

Shunda xayoliga birinchi marta: «Shtirner to‘g‘ri aytdi! Qanday baxtliman-a!» — degan fikr keldi.

IX. ELLIK FOIZ QO‘SHIMCHA HAQ

Shtirner Elzaning oldidan chiqib, shoshilib ikkinchi qavatga tushdi. Shaxsiy sekretariat xonasida Zauyer, Emma Fit va frau Shmitgof o‘tirishardi.

Zauyer unga adovat bilan tikildi, Fit bilan Emma esa hadiksirab ko‘z tashlab qo‘yishdi.

Elza Glyuk to‘la huquqli xo‘jayinga aylanganidan so‘ng bular o‘z qismatlari nima bo‘lishini bilmay, gangib qolishgan edi.

— Salom, janoblar! — dedi Shtyrner so‘zamollik bilan. — Yangi xo‘jayinning oldidan chiqyapman. Hech narsadan xavotir olmanglar: sizlar shu yerda qolasizlar, bu xususda Elza bilan… Elza xonim bilan gaplashdim… Ishimiz endi ko‘payadi… Go‘zal bekamiz bank ishlaridan bexabar, shuning uchun Elza Glyuk bankini boshqarishning butun ogirligi men bilan sizga tushadi, Zauyer.

— Iltimos, men uchun qaygurmang, menga ish ham taqsimlamang, — dedi Zauyer zarda bilan.

— Shunyqa deng… Lekin iloj qancha? Mayli, keyin gaplashamiz. Hozir zarur ishim bor.

Shtirner shoshib kabinetga kirdi, Gotlibning yozuv stoliga o‘tirib bir nimalarni yozdi-da, qog‘ozni stol g‘aladoniga qulflab, o‘z xonasiga o‘tdi. Sal o‘tmay qaytib chiqdi-yu, yana yozuv stoliga o‘tirdi.

Kabinetga Elza, uning ortidan Zauyer, Fit va Shmitgoflar kirib kelishdi.

Emma bilan ekonomka ishdan haydamagani uchun Elzaga minnatdorchilik bildirishdi.

— Ha-a! Glyuk xonim, tashrifingizdan g‘oyat minnatdorman! — dedi Shtirner. — Kayfiyatingiz qalay?

— Rahmat, yaxshi.

— Uy ma’qul bo‘ldimi?

— Judayam! — javob berdi u quvnoqlik bilan. — Yuqorigi qavat juda oftobro‘ya ekan. Xuddi nur dengizida cho‘milayotganday bo‘ladi odam. Qishki bog‘ni aytmaysizmi! Jannat. Shunday joy turganda Nitssaga borishning ham hojati yo‘q!

— Juda soz! Demak, hammasi joyida? — dedi jilmayib Shtirner.

Elzaning kutilmaganda o‘zini bu qadar baxtiyor va xushchaqchaq tutishi Zauyerni hayratga soldi. U hushyor tortib, qizga gumonsirab tikildi-da, labini tishlay boshladi.

— Endi ish tashvishini yelkangizdan soqit qilsangiz ham bo‘ladi, — dedi Shtirner. — Xohishingizni inobatga olib, o‘z nomimga to‘la ishonch qog‘ozi yozdim… Marhamat qilib, imzo cheksangiz.

Zauyer, Shmitgof va hatto soddadil Fit ham hayron bulib qolishdi. Hamma ishonch qog‘ozini Elzaning qaylig‘i Zauyer oladi yoki hech bo‘lmaganda boshqaruv ishlari Zauyer bilan Shtirner o‘rtasida taqsimlanadi deb o‘ylagandi.

— Xo‘p, xo‘p, — dedi Elza ikkilanmay va ruchkani qo‘liga oldi.

— Bir minutga! — Shtirner qo‘ng‘iroqni bosgan edi, xonaga keksa notarius ikkita guvohni boshlab kirib keldi.

_ Uzr, — dedi unga Shtirner, — uyga taklif etib, sizni bezbvta qildik…

Chol iltifot bilan bosh qimirlatib qo‘edi.

Elza ishonch qog‘oziga imzo chekdi. Hamma rasmiyatchilik uchto‘rt minut ichida tugadi.

— Hammasi tartyb-qoidali bo‘lgani yaxshi. Rahmat! Sizlar bo‘shsizlar, — dedi Shtirner.

Notarius, Fit va Shmitgof chiqib ketishdi.

— Zauyer, siz yuriskonsult bo‘lib qolasiz. Ammo yangi bankirimiz ilgarigisidan saxiyroq, shuning uchun maoshingiz ellik foiz oshadi. Shunday deb buyurgan edingiz shekilli, a?

— Ha, ha, — dedi Elza.

— Muruvvatingiz uchun rahmat, lekin menga qo‘shimcha haqingiz ham, ishingiz ham kerak emas… — titrab-qaqshab javob berdi Zauyer.

— Nega endi, Otto? Hazillashyapsanmi? — deb so‘radi Elza qaylig‘ining ko‘zlariga tikilib.

— Xo‘p, xo‘jayka bilan o‘zinglar kelishinglar, mening vaqtim yo‘q. Bankka tushishim kerak. Qariya Karl manavini xo‘p o‘ylab topgan ekan-da.

Shunday deb, Shtirner tugmachani bosdi-da, shig‘illab pastga tushib ketdi.

— Hazillashyapsanmi, Otto? — qayta so‘radi Elza Zauyer bilan yolg‘iz qolganlaridan so‘ng va erkalanib uning bilagidan ushladi.

Zauyer ijirg‘anib qo‘lini tortib oldi. Peshonasi tirishdi.

— Bilmadim, qaysi birimiz hazillashayotganikinmiz… Menimcha, siz, Glyuk xonim…

— Otto!

— Ammo hazillaringiz haqoratga o‘xshab ketadi… Insonning qadr-qimmati, muhabbati, ishonchi, do‘stligi ustidan haqorat bu.

Zauyerning ovozida qancha alam va ta’na bor edi.

— Elza! Senga nima bo‘ldi, Elza? Merosdan voz kechaman, deb aytgan eding-ku, yolg‘on gapirgan ekansan-da… Nega unday qilding?

— Otto, nahotki shunday qilish kerakligini bilmasang? Sudda mening nomimdan o‘zing gapirding-ku?

— To‘g‘ri, gapirdim… Nima uchun gapirganimni ham tushunolmayman… Shayton yo‘ldan ozdirdi… Darvoqe, o‘zing iltimos qilding, men gapirdim… So‘zingni yerda qoldirolmasligimni bilasan-ku… Ammo sen-chi? Sen meni aldading! Badavlat xotin bo‘lib olding, mening yuragimni yana ming turli gumonlar kemiryapti. Bu meros sha’ningga dog‘ tushiradi, muhabbatimizni oyoq osti qiladi. Bu ham mayli-ya, Shtirnerga ishonch qog‘ozi berib o‘tiribsan-a! Men nima deb o‘ylashim kerak? Sen u bilan yaqinsan. Sen u bilan… birga bo‘lgansan! Uning jinoyatiga sheriksan. Sen meni yosh boladay laqillatding.

— Otto!

— Jim bo‘l! Nahotki gap-so‘z bo‘lishingni, noming bulg‘anishini tushunmasang. G‘iybatlar shu yerga ham yetib keladi, bu tilla qasr seni gap-so‘zlardan asray olmaydi. Axir sen u bilan bir uyda yashaysan, sen…

— O‘zingni bos, Otto, iltimos qilaman!

— Yo‘q, gapiraman! Bu ham yetmaganday, sen meni yerga urib, maoshimni ellik foiz oshirmoqchisan. Xa-xa-xa!.. Muhabbat va qadr-qimmatning bahosi ellik foiz qo‘shimcha haq!

Zauyer allaqanday bir yovvoyi jazava bilan kula boshladi.

Lol bo‘lib qolgan Elza unga baqrayib tikilib turadi. Qizning qalbida ayovsiz ichki bir kurash borardi. Nihoyat uning asablari bardosh berolmadi, qiz ho‘ngrab yig‘lab yubordi.

Zauyer kulgidan to‘xtadi, endi uning o‘pkasi to‘lib xo‘rsina boshladi.

— Qanday baxtiqaroman… Sho‘rpeshonaman!.. — dedi u kresloga o‘tirarkan, qo‘llari bilan boshini changallab.

Elza borib uning yelkasidan quchdi.

— Otto, nahotki meni shunchalik ahmoq deb o‘ylasang? Axir seni sevaman-ku! Bo‘ldi, azizim, o‘zingni bos… Nima desang hammasini qilishga tayyorman.

— Rostdanmi?

— Rost, — dedi Elza jiddiy. — Meni ayblama, nega shunaqa bo‘lib qolganini o‘zim ham bilmayman…

Zauyer o‘rnidan turdi. Ketidan Elza ham turdi.

— Menga boylik kerak emas, seni sevaman, faqat seni sevaman, — dedi Zauyer qizning qo‘llarini qisib. — Muhabbatim haqqi, talab qilaman: ertagayoq, eshityapsanmi, ertagayoq nikohdan o‘tamiz, ertadan qoldirmay la’nati Shtirnerni kuchuklari bilan uydan haydaysan!

— Xo‘p!

— Elza!

— Otto!

Lift shovqinsiz kelib to‘xtadi.

— O-ho! O‘pishishyapti-ku! — orqadan Shtirnerning masxaraomuz ovozi eshitildi, ular bir-birlaridan ajralib, o‘girylib qarashdi. — Qanday ajoyib manzara!

Shtirner yozuv stoli ortida sigara tortib o‘tirardi.

— Nima qilib o‘tiribsiz bu yerda? — deb o‘shqirdi Zauyer.

— Xizmatchilik, — dedi Shtirner kulimsirab. — Xo‘jayinimiz bildirgan ishonch tufayli…

— Xo‘jayinimiz qarorini o‘zgartirdi, endi qo‘lingizga pattangizni tutqazadi, — uning gapini bo‘ldi Zauyer, — nomingizga yozilgan ishonch qogozi bekor qilinadi. Xizmatlaringiz evaziga to‘la ikki oylik maoshni ellik foiz ustamasi bilan olasiz.

— Sayyor sirk ochishga to‘g‘ri keladi shekilli, — dedi Shtirner peshonasini ishqalab.

Ammo ular chiqib ketgach, o‘ylanib qoldi, stol tortmasidan allaqanday chizmalarni chiqarib, uzoq ko‘zdan kechirdi, keyin bir nimalar deb go‘ldirab, shosha-pisha o‘z xonasiga kirdi-da, eshikni ichkaridan qulflab oldi.

X. «KO‘ZA SINDIRGAN QIZ»

Oradan bir oy o‘tdi. Emma Fit o‘zining odatdagi ish joyida remingtonda yozib o‘tirardi.

Rangi so‘lg‘in, sochlari palapartish taralgan, soqoli o‘sib ketgan Zauyer Emmaga ko‘z qirini tashlab, kabinetda uzoq vaqt yaylanib yurdi. Keyin qizning tepasiga keldi-da, yuziga qattiq tikilgancha chayqalib turaverdi.

Emmaning chaqqon barmoqlari endi remington tugmachalari ustida chalkashib keta boshladi. Zauyerning bunday ta’qibli nigohidan Emma duv qizardi-yu, lekin ishini to‘xtatmasdan so‘radi:

— Namo‘ncha tikilib qoldingiz, janob Zauyer, xuddi birinchi marta ko‘rayotgandaysiz-a? Ishimga xalaqit beryapsiz…

— Emma xonim, yeiz judayam go‘zalsiz!

Emma battar qizardi, ammo o‘zini Zauyerning so‘zlarini eshitmaganlikka soldi.

— Qiziq! — davom etdi Zauyer. — Bu yerda ishlayotganingizga bir yildan oshdi, har kuni ko‘rishib turamizu faqat keyingi oyda ko‘zim ochilganday bo‘ldi: yuzingiz bejirim, sochlaringiz shunaqa mayinki, silab qo‘ygisi keladi kishining. Ko‘zlaringizchi! Bolalarnikiday beg‘ubor. Siz «Ko‘za sindirgan qiz» ning naq o‘zginasisiz.

— Men hech qanaqa ko‘zani sindirganim yo‘q.

— Bu Gryozning asari. Siz esa…

— Qo‘ying, Zauyer.

Zauyerning maqtovlari Emmaga moyday yoqayotgan edi-yu, lekin u Elzaning qahridan qo‘rqib, o‘z tuyg‘ularini oshkor etmasdi. Elza esa bunaqa suhbat ustidan ko‘p chiqib turardi. X,ar gal u sir boy bermay o‘tib ketar, Emma esa «beka» hamma narsani ko‘rib va sezib turganini his qilardi.

— Janob Zauyer, sizni tanimay qolyapman!

— O‘zim ham o‘zimni tanimayapman, qo‘zichog‘im. Faylasuflarning aytishicha, dunyodagi eng qiyin jumboq — insonning o‘zini-o‘zi tushunib yetishi ekan…

Zauyer chindan ham o‘zgarib ketgan edi.

Hamisha odobli va xushmuomala bo‘lgan Zauyer endi tamomila o‘ziga qaramaydigan, restoranma-restoran yuradigan, yomon odamlar davrasida vaqt o‘tkazadigan, ishiga g‘oyat beparvo bo‘lib qolgan edi.

— Menga qarang, qimmatli Fit xonim, manavi bema’ni asbobingizni chiqillatib o‘tirganingiz yetar. Bo‘ldi. Yuring, tepaga chiqamiz. Sizga qishki bog‘dagi akvariumni, undagi yangi tilla baliqchalarni ko‘rsataman. Ularni yaqinda Shtirner bekamizga sovg‘a qildi.

Emma ikkilanib qoldi.

Zauyer kulimsirab, kabinet eshigiga ma’noli qarab qo‘edi.

— Bekadan qo‘rqyapsizmi?

Emma shartta o‘rnidan turdi.

— Faqat bir minutga! Men uyga borishim kerak…

Ammo bu bir minut yarim soatdan ko‘pga cho‘zildi.

Zauyer tinmay gapirar, xushomad qilardi. Emma birov ko‘rib qolishidan qo‘rqib ichidan qirindi o‘tib o‘tirardi. U soatiga qaradi-da, birdan o‘rnidan turdi.

— Voy, kech qoldim!.. — u yo‘l-yo‘lakay sochlarini tuzatib, qishki bog‘dan bo‘m-bo‘sh zalga o‘tdi.

— Menga qarang, Emma, bugun teatrga boramiz, kechqurun «Kontinental» da ovqatlanib, djaz-band tinglaymiz.

Zauyerni hammavaqt ogir-bosiq qiyofada ko‘rib yurgan Emma kulgidan o‘zini tiyolmadi. Zauyer uni tirsagidan ushlab, tashqariga sudradi.

Bu manzarani surat qo‘yilgan stendlar orasida turgan Elza ko‘rib qoldi. U ko‘pincha galereyani aylanib yurardi.

Zauyer bilan Emma goyib bo‘lgach, rangi oqarib ketgan Elza qishki boqqa o‘tib, akvarium yonidagi skameykaga holsizlanib o‘tirib qoldi. Fontan otilib turar, ko‘kimtir shisha ortida tilla baliqchalar ohista suzib yurar, ular tepaga suv sathiga chiqqanida akvarium ichi pufakchalarga to‘lib ketardi. Hammayoq jimjit edi. Daraxt shoxchalaridagi qushlar xuddi yomg‘irda bo‘kib qolganday churq etishmasdi.

Elzaning ko‘zi beixtiyor yerda yotgan sariq portfelga tushdi. Uning bir chetiga kumush harflar bilan «O. Z.» deb yozib qo‘yilgandi.

Shu payt birovning qadam tovushlari eshitildi.

«Otto Zauyer unutib qoldirgan portfelini olish uchun kelyapti», — degan o‘y o‘tdi qizning xayolidan. U g‘orga yashirinmoqchi bo‘ldi-yu, keyin o‘ylab turib, bu fikridan qaytdi.

Bir kuyni xirgoyi qilgancha boqqa Zauyer kirib keldi. Elzaga ko‘zi tushdi-yu, avvaliga taajjublanib, so‘ng andak sarosimaga tushdi, biroq tezda o‘zini o‘nglab oldi.

— Ha! Bir sayr qilay debsiz-da! Qalay, tilla baliqchalar ma’qul bo‘ldimi? Yaxshi qayla bilan juda mazali bo‘lsa kerak-a!

Ammo bu hazil Elzaning ko‘ngliga o‘tirmadi.

— Menga qarang, Zauyer, nimalar bo‘lyapti o‘zi?

— Nimani nazarda tutyapsiz, malikam?

— Hozirgina bo‘lgan voqeani, umuman, keyingi oydagi xattiharakatlaringizni.

Zauyer qizarib ketdi.

— Glyuk xonim, men ham sizdan shuni so‘ramoqchi edim. O‘zingizning xatti-harakatlaringiz-chi? Va’dalaringizni bajardingizmi? Siz mening xotinim bo‘ldingizu Shtirner ishdan bo‘shatildimi? Meni tergashga nima haqqingiz bor?

— Haqqim yo‘q. Lekin bajarmagan bo‘lsam ham va’damda turibman.

— Nega bajarmayapsiz?

Elza mulzam bo‘ldi. Rostdan ham nega va’dasining ustidan chiqmayapti? Buni o‘zi ham bilmasdi. Yana xayoli joyida emasga uxshaydi. Shu zahoti u idroki xirilashayotganday o‘sha o‘ziga tanish, yoqimsiz holatni tuydi. Uning fikri, xuddi pashsha deraza oynasiga urilganday, allaqanday pinhoniy to‘siqqa qadalib qolardi. Elza boshini quyi solgancha miq etmay o‘tirardi.

Zauyer esa qizga boshdan-oyoq tikilib razm solar, taajjublanib o‘ylardi:

«Nimasini yaxshi ko‘rib yuribman? Hech havas qiladigan joyi yo‘q-ku! Bunaqa tirik manekenlar qiyim magazinlarining hammasida tiqilib yotibdi. Bo‘yni sal durust-u, lekin uzunroq. Tavba, nega ilgari sezmagan ekanman. Yelkalarining torligi-chi… Chap ko‘zining yonidagi xoli-chi, mutlaqo o‘rniga tushmagan. Qaytanga husnini buzib turibdi!..»

— Savolimga javob bermadingiz!.. Aytadigan gapingiz yo‘qmi?

Nihoyat Elza tilga kirdi:

— Axir siz ham ishdan ketganingiz yo‘q-ku. Nima uchun?

Elza Zauyerning nozik joyiga tekkan edi. Darhaqiqat, u ishdan ketmadi. Sababini o‘zi ham bilmasdi. Bir oy muqaddax «kutilmaganda Elzadan ko‘ngli sovib, Emmaga mehri tushib qoldi. Ba’zan buni o‘ylab o‘zi ham ezilardi. U o‘zini xuddi aqldan ozgan kishiday his etib, azob chekardi. O‘zini andak bo‘lsa ham talg‘itish uchun aysh-ishratga, xmaishatbozlikka berildi.

Ammo bu dargohdan nima uchun ketmayotganligiga o‘zining ham aqli yetmayotganligini tan olgisi kelmasdi. Bu hol uni battar asabiylashtirganidan gapni boshqa yoqqa burib yubordi:

— Ha-a, siz mendan tezroq qutulmoqchi ekansiz-da? Endi tushundim!..

Elza unga ta’na bilan qaradi.

— Otto, siz meni yana haqorat qilmoqchimisiz?

— Xotirjam bo‘ling! Biz bir-birimizni juda qiynab yubordik, endi bu o‘yinni to‘xtatishimiz kerak. Agar bilmoqchi bo‘lsangiz, aytib qo‘ya qolay: men Emma Fitni sevaman, shuning uchun bu yerdan ketmayman. Ha, sevaman, shu bugunoq unga menga turmushga chiqishni taklif qilaman!

Bu javob uning o‘ziga eng to‘g‘ri javobday tuyuldi-yu, lekin o‘zini-o‘zi aldayotganini ko‘ngli sezib turardi: axir, Emma bilan birga ketsa ham bo‘lardi-ku!

Elza gavdasini skameyka suyanchig‘iga tashladi-yu, sekingina:

— Otto!.. — deb shivirladi.

Oraga jimlik cho‘kdi. Zauyerning qalbida shafqat tuyg‘usi gimirlaganday bo‘ldi.

Ammo shu zahotiyoq miyasiga boshqa fikr urildi: aldayapti, odatdagiday mug‘ambirlik qilyapti. Shularni o‘yladi-yu, zarda bilan gapira ketdi:

— Xo‘sh, mendan nimani kutuvdingiz? Endi bir kamim sizga qorovullik qilish qoldixugi? Oilaning rasmiy do‘sti! Bu faxrli lavozimdan voz kechaman. Boyligingiz shu darajada ko‘pki, ishqibozlar istagancha topiladi. Meni bo‘shating. Emma Fit menga osmondagi yulduzni olib bermaydi, uning milliard-milliard puli ham yo‘q, lekin oynaday musaffo qalbi bor, u qiz menga vafodor xotin bo‘ladi.

Elza miq etmay eshitdi, boshi battar quyi egildi.

Zauyer portfelini qo‘liga oldi.

— Zauyer kambagal, lekin uni ellik foiz qo‘shimcha haq evaziga sotib olish mumkin emas! Kechirasiz, meni kutishyapti.

U shunday dedi-da, namoyishkorona ta’zim qilib, iziga qaytdi. Bo‘m-bo‘sh keng zaldan uning qadam tovushlari anchagacha eshitilib turdi.

Elza tamom lol bo‘lib qolgan edi. Soat zangi uni hushiga keltirdi.

U sapchib tushdi.

— Besh. Kech bo‘p qopti!

Qosh qorayib qolgan edi.

Elza zalga o‘tib, atrofga alangladi. Ko‘zi beixtiyor royalga tushdi, birdan kuy chalgisi kelib qoldi. U royalning qopqog‘ini ochdi-da, o‘tirib asta chala boshladi.

Nazarida hech qachon u bu qadar huzur qilib royal chalmagan edi…

Ammo birdan seskanib ketdi.

Shundoqqina tepasida Shtirner turardi. Qachon kirdiykin?… U royalga suyangancha qizga tikilib turardi. Uning yuzi odatdagidan rangsizroq, jiddiy va ma’yus edi. Yupqa lablari asabiy titrardi.

Elza qichqirib yubordi, royaldan qo‘lini tortdi.

— Chaling, iltimos! — dedi Shtirner samimiy bir ohangda. Elza o‘zini o‘nglab olib, yana kuy chalishda davom etdi. Shtirner bir muddat muzikaga quloq solib turdi-da, keyin asta gapira boshladi: — Naqadar soz chalasiz! Bu «Oqqush» mi? SenSansning «Oqqush» i… Oqqush o‘lim oldidan sayraydi, deyishadi… Lekin oqqushlar juda uzoq yashashadi, faqat qattiq yaralanganlarigina bevaqt halok bo‘lishadi. Nahotki siz ham yarador bo‘lsangiz? Kim yaraladi sizni? Joningizni fido qilishga arziydimi o‘sha?

— Kim haqida gapiryapsiz? — deb so‘radi Elza kuyni to‘xtatib, qo‘llarini tizzalariga tushirib.

— Kim bo‘lardi, Zauyer haqida-da! Yeki bu sirmi?

Elzaning qalbida ayollik rururi isyon ko‘tardi.

— Janob Shtirner, — dedi u sovuqqina qilib, o‘rnidan turarkan, — mening shaxsiy ishlarimga aralashmasligingizni so‘rayman!

— Axir bu mening ham shaxsiy ishim, Elza xonim, sizni yaxshi ko‘rishimni bilasiz-ku, axir!

— Mening yaxshi ko‘rmasligimni siz ham bilasiz.

— Hamma balo shunda-da… Bu mening ham, sizning ham baxtsizligimiz, ha, ha, sizning ham. Meni sevganingizda qanday ajoyib bo‘lardi! O‘zingiz sevib qolganingizda, — dedi ma’noli qilib Shtirner.

— Boshqacha sevish ham bo‘larkanmi?

Shtirner javob bermadi.

— Menga qarang, Elza, keling, bafurja gaplashib olaylik. Bu takomillashgan zalda o‘tiradigan joy ham yo‘q. Yuring, qishki boqqa chiqaylik, iltimos!

Ular hozirgina Elza turib ketgan skameykaga borib o‘tirishdi.

— Siz hayotning achchiq-chuchugini totgan odamsiz, — deb gap boshladi Shtirner. — Chiroyli, kambagal qiz uchun bir burda non topib yeyish qanchalik qiyinligini yaxshi bilasiz. Endi siz badavlatsiz. Lekin boylikning hali chatoq tomonlari bor. Erkaklar uchun siz endi xo‘rakka aylanasiz. Husnga ko‘pincha suyuqoyoq va xotinbozlar, boylikka esa qallob va firibgarlar o‘ch bo‘lishadi. Siz tanlagan odam boyligingizni emas, o‘zingizni sevishiga kim kafil bo‘la oladi? U holda ahvolingiz nima kechadi? Zauyerdan umid yo‘q. Siz yolgizsiz. Yaxshilab bir o‘ylab ko‘ring. Xo‘sh, men sizga er bo‘lsam nima qipti? Meni sevmaysiz. Lekin sevgi tufayli emas, aql bilan tuzilgan nikoh eng yaxshi nikoh bo‘ladi, deyishadi. Balki keyin yaxshi ko‘rib qolarsiz, hayotda bunaqa hodisalar ko‘p bo‘lgan… Bundan tashqari… Mening qiladigan ishlarim, katta rejalarim bor. Sizning menga bo‘lgan munosabatingiz esa oyoq-qo‘limni boglab, bemalol, xotirjam ishlashga imkon bermayapti… Oxirgi marta aytaman: o‘ylab ko‘ring!

Elza bosh chayqadi.

— Yo‘q, yo‘q! — dedi shoshib Shtirner. — Hozir bir narsa deyishingiz shart emas. Yaxshilab o‘ylang, mening taklifimni taroziga solib ko‘ring va javobini… bugun payshanba bo‘lsa… yakshanba kuni kechqurun soat oltida menga ayting. Bu oxirgi muddat!

Shtirner ta’zim qilib, chiqib ketdi.

Soat roppa-rosa oltiga zang urdi.

XI. NIKOH SAFARI AMALGA OSHMADI

Ertasiga ertalab Elza ko‘pdan beri o‘zini tark etgan tiniqlik bilan uygondi. Shtirnerning taklifini qabul qilish kerakmi, yo‘qmi — xayoliga kelgan birinchi fikr shu bo‘ldi. Nima uchun bu masalani hal qilishi keraklngi haqyda o‘ylab ham o‘tirmadi. Nonushtadan so‘ng Elza qishki bogdagi o‘zining sevimli joyiga, akvarium qarshysiga borib o‘tirdi-da, yana Shtirner haqida o‘ylay boshladi.

Ammo unga xalaqit berishdi. Xizmatkor kirib, qabulxonada Oskar Gotlib kutayotganini, huzuriga kirmoqchi ekanini aytdi.

«Oskar Gotlib? Qayoqdan paydo bo‘lib qoldi?» — deb o‘yladi Elza. Xayolidan bir zumda sud protsessidagi voqealar shig‘illab o‘tdi.

Elza ikkinchi qavatdagi qabulxonaga tushdi.

Unga tomon ikki bukchayib bir chol yo‘rg‘alab kelardi. Marhum bankirning ukasini Elza zo‘rga tanidi. Oskar Gotlib ozib ketgan edi. Oipoq soqoli ko‘ksiga tushgan, yuzi cho‘zilgan, ko‘zlari salqigan. O‘zgarish faqat uning tashqi qiyofasigagina xos emas edi. Harakatlaridan qandaydir xastalik va alamzadalik ifodasi yogilib turar, ko‘zlari olazarak edi.

— Bezovta qilganim uchun ming marta uzr so‘rayman, — dedi u Elzaning qo‘lini o‘pib, — noilojlikdan shunday qilishga majbur bo‘ldim…

— Marhamat, — Elza kresloga taklif qildi.

Ular o‘tirishdi. Oskar Gotlib hadeb xo‘rsinar, shlyapasini qo‘lida aylantirar, lekin miq etmasdi. Bir oz o‘zini bosib olgach, u ayanchli bir ovoz bilan gap boshladi:

— Rostini aytsam, nimadan boshlashni ham bilmayman… Avvalo shuni aytib qo‘yishim kerakki, men taqdirga tan berdim… Ha, butunlay tan berdim… Ishoning. Ammo kutilmaganda merosdan mahrum bo‘lishim meni nihoyatda mushkul ahvolga solib qo‘edi. Gap shundaki, akam olamdan o‘tganidan keyin va… siz merosdan voz kechganingizdan so‘ng men o‘z yer-mulkimni garovga qo‘ygan edim… Boshqa ilojim yo‘q edi. Hozirgi yoshlarni bilasizku, aysh-ishratni yaxshi ko‘radi… Katta shahar… Yasan-tusan… Har xil tantanalar… Bundan tashqari, xo‘jalikni ham sal epaqaga keltirish lozim edi. Shartnoma muddati qisqa. Sizning aynab qolishingizni va ish bunaqa chappasiga ketishini kim xayoliga keltiribdi deysiz! Tagin ta’na qilyapti deb o‘ylamang, shunchaki tushuntiryapman, xolos. Mana endi, bir haftadan so‘ng, qarzni to‘lamaganim uchun yer-mulkdan ayrilaman. Qarigan chog‘imda xonavayron bo‘laman… Bola-chaqam bor, axir… Besh jon-a, xotinim ham munkillab qolgan…

— Qarzingiz qancha?

Oskar Gotlib g‘udranib qoldi.

— Ko‘p, judayam ko‘p. Ikki yuz ming…

Elza o‘yga toldi.

— Shu yerda kutib turing, javobini hozir sizga aytaman.

Gotlib ishning bu qadar tez ko‘chishini kutmagan edi, binobarin, ming bor qulluq qilib, oldindan qizga minnatdorchilik bildirdi.

Elza shaxsiy sekretariat xonasiga o‘tdi, garchi ish vaqti boshlangan bo‘lsa ham xonada hech kim yo‘q edi.

«Qiziq, — ko‘nglidan o‘tkazdi Elza, — bu qanaqasi bo‘ldi?» — So‘ng Karl Gotlibning kabinetiga kirdi. Endi bu yerda har doim Shtirner ishlab o‘tirardi. U shu yerda ekan.

— Shtirner, Oskar Gotlib keldi…

Shtirner qosh ostidan qaradi.

— Topilibdimi? Yeki tirilib keptimi? Ha, mayli, hechdan ko‘ra kech, deyishadi-ku. Xo‘sh, nima deydi?

— Pul so‘rab kepti… Yer-mulkini garovga qo‘ygan ekan, endi…

— Qanchaga?

— Ikki yuz mingga deyapti-ku.

Shtirner aftini burishtirdi.

— Yelg‘on! Uning yer-mulki yuz mingga ham bormaydi. Toshloq joylar. Yuz ming beramiz, bo‘ladi. Tuyogini shiqillatsin!

— Menga qarang, Shtirner, harholda men uning oldida o‘zimni gunohkorday his qilaman, buning ustiga… odamning rahmi keladi… Mening oldimga bosh egib kelish uning uchun oson bo‘lmagan. Ikki yuz ming bera qoling… Iltimos!

Shtirner kulib yubordi.

— Marhamat! Qiziq bo‘ldi-ku! Bank egasi o‘z xizmatchisidan iltimos qilib o‘tirsa-ya! Glyuk xonim, hammasi o‘zingizniki, sizning gapingiz — qonun. Men kichkina odamman, nimani buyursangiz shuni qilaman.

U ikki yuz ming markaga chek yozdi-da, chek daftarchasini stol tortmasiga solib qulflab qo‘edi.

— Mana chek.

— Rahmat.

— Yana rahmat deysiz-a! Qachon xo‘jayin bo‘lishni o‘rganasiz?

Elza kabinetdan chiqib, Gotlibga qog‘ozni uzatdi.

— Mana, ikki yuz mingga chek…

Oskar Gotlib hayajondan qo‘llari qaltirab chekni oldi-yu, yana qayta-qayta tashakkur izhor qilib, kechirim so‘ray boshladi.

— Iltimos, minnatdorchilik bildirmang, — dedi Elza o‘ngaysizlanib, — undan ko‘ra, sud protsessidan keyin qayoqqa goyib bo‘lganingizni gapiryb bering.

Ular yana o‘tirishdi.

— Kasal edim… Juda galati kasal. Suddan chiqqanimdan keyin vujudimni allaqanday qo‘rquv va nomus tuyg‘usi chulg‘ab oldi… Odamlarga ko‘rinitsvdan or qilib qoldim… Xabaringiz bor, sud protsessida ishtirok etganlarning surati ko‘pgina galetalarda bosilib chiqqan edi. Nazarimda duch kelgan yo‘lovchi, o‘tib ketayotgan har bir izvoshchi, hatto bolalar ham meni barmog‘i bilan ko‘rsatib: «Ana, qilgan yomonligi uchun akasi merosdan mahrum etgan odam», — deyayotganday tuyulaverdi. Ammo nima yomonlik qilganimni hech kim bilmaydi-ku, shuning uchun har kim ko‘ngliga kelgan gapni gadiraverishi mumkin, albatta: birov iyeksellarga akasining qalbaki imzosini qo‘ygan, deyishi mumkin, boshqa birovi, akasiga zahar bermoqchi bo‘lgan, der, kim biladi deysiz. Shundan keyin, qochishga majbur bo‘ldim… — chol chuqur xo‘rsindi. — Ha, ko‘p og‘ir daqiqalarni boshdan kechirdim, xonim… Men uzoqqa ketganim yo‘q. Meni qidirmagan joylari qolmadi, lekin mana shu shaharning o‘zida edim. Eski, (o‘kqabosh bir do‘stimnikiga yashiringan edim. «Agar shu yerdaligimni birovga aytsang, o‘zimni o‘ldiraman», — dedim unga. Lekin shunday demasam ham u meni sotmasligini bilardim.

— Kechirasizu, — dedi kulib Elza, — o‘sha do‘stingizdan uyalmadingizmi?

— Yo‘q! Qizig‘i shundaki, men uning adresini bilmasdim, lekin qandaydir bir ichki sezgi bilan uyini topib bordim… Go‘ppa-to‘g‘ri kirib boraverdim… Bu ham mayli-ya, u meni xuddi sabrsizlik bilan kutayotganday qarshi oldi, hoLbuki biz u bilan ancha yildan beri ko‘rishmagan va hatto yozishmagan ham edik, shunga sira fursat topmagan edim.

«Ha, keldingmi, xayriyat», — dedi u meni ko‘rib. O‘shanikida yashirinib yotdim. Qo‘rquv va nomus o‘tida qovurilib yotdim. Ba’zan, kechqurunlari sal o‘zimga kelib qolar edim. Shunda, ertaga bir ko‘chaga chiqib aylanib kelaman, deb o‘yladim. Ammo kechasi bo‘ldi deguncha, yana vujudimni dahshat va uyat hissi chulg‘ab, ertalabgacha to‘lg‘anib chiqardim… Tushunib bo‘lmaydigan bir vasvasa! Boshimni ko‘rpaga o‘rab olardimu nafasimni ichimga yutib yotaverardim. Ertalab bosh ogrig‘ini bahona qilib, nonushtaga ham chiqmasdim. Men turgan xonaning derazalari parda bilan to‘sib tashlangan edi.

— Ajabo… — dedi Elza o‘ychan.

— Gazetalarni o‘qirdimu yuragimni hovuchlab, qidiruv natijalarini kuzatardim. Baxtimga, meni boshqa joylardan qidirishardi. Shuncha vaqt ichida faqat bir martagina kuldim: gazetalar mening Argentinadan «topilganim» haqida yozishgandi, qaysi shahardanligi hozir esimda yo‘q. Albatta, bu g‘irt yolg‘on bo‘lib chiqdi. Mening qiyofadoshim shaharga o‘z ishi bilan kelgan bir fermer ekan. Gazetada bosilgan suratiga qaraganda u haqiqatan ham menga o‘xshar ekan.

— Bu holat uzoq davom etdimi?

— So‘nggi sud instansiyasi ishni uzil-kesil sizning foydangizga hal qilgan kunga qadar. Shundan keyin menga hamma narsa befarq bo‘lib qoldi, eski yashab turgan uyimga qaytib keldim. Ittifoqo garovga qo‘yilgan yer-mulk masalasi qo‘zg‘alib qoldi. Sezdimki, meni qutqaradigan yagona odam sizsiz…

U gapini tugatolmay qoldi, xonaga Zauyer bilan Emma Fit kirib kelishdi. Gotlib o‘rnidan turib, shosha-pisha chiqib ketdi.

Zauyer bilan Emmaning qiyofasi Elzani hayratga soldi. Zauyer frakda, Emma esa oq ko‘ylak kiyib, bir dasta oppoq gulni ko‘ksiga bosib turardi. Ularning chehrasidan nur yog‘ilardi. Zauyer Emmani tirsagidan ushlab olgandi.

— Glyuk xonim, sizga xotinim Emma Zauyerni tanishtirishga ruxsat etasiz. Bizni tabriklang, biz nikohdan o‘tdik!

Elzaning rangi quv oqarib, o‘rnidan turdi.

Emma shosha-pisha Elzani quchoqlab o‘pa boshladi, ammo uning xijolat Torttanini sezib, kalovlanib qoldi. Elza o‘zini arang bosib, Emmani ehtirossiz o‘pdi, so‘ng Zauyerga qo‘lini uzatdi. Emma shu darajada baxtiyor ediki, Elzadagi bu o‘zgarishni sezmadi ham. U qo‘llarini ko‘ksiga bosgancha bolalarcha entikib bidirlay ketdi:

— Juda g‘alati-da, bu Otto, — shunday deb, u eriga yalt etib qarab qo‘edi, — kecha teatrga boruvdik, hech narsadan hech narsa yo‘q: «Hozir nikohdan o‘tishimiz kerak. Ketdik!» — deb qolsa bo‘ladimi!

— Darrov rozi bo‘la qoldingmi? — so‘radi Elza.

Emma unga taajjublanib tikildi. «Baxtdan kim yuz o‘giradi?» — degan ma’no bor edi bu qarashida.

— Hammasi o‘z-o‘zidan bo‘lib ketdi-da. Biz spektakl tugashini ham kutmay, lekin ajoyib pyesa edi… nima edi-ya… tavba, yodimdan ko‘tarilibdi!.. Ha, bir narsa edi-da, ishqilib… teatrdan chiqdigu ruhoniyni qidirib ketdik. Otto uni yotgan joyidan turg‘azdi shekilli-yov! Qiziq chol ekan, uyqusirab turib, bir nimalarni o‘qidi. Hash-pash deguncha, tamom-vassalom! Mendan xafa emasmisan, Elza? — birdan so‘rab qoldi u hadikeirab.

Bu bolalarga xos soddadillikdan Elza beixtiyor jilmaydi. Shundan keyin dugonasini astoydil bag‘riga bosib, o‘pdi.

— Qo‘g‘irchoqdan xafa bo‘lib bo‘larkanmi? O‘zing xursandmisan, axir?

— Judayam! — deb javob berdi Emma.

Ammo Zauyerga ko‘zi tushishi bilan Elzaning yuzidzgi tabassum yo‘qoldi. U Emmaga mehr bilan boqib turardi.

«Yo‘q, Zauyer menga o‘chakishib nikohdan o‘tmagan, u rostdan ham Emmani yaxshi ko‘radi… Shayton vasvasasi! Vasvasa! Darvoqe, bu gapni kim aytuvdi? Ha, Oskar Gotlib… o‘sha aytuvdi bu so‘zni. Nimalar bo‘lyapti o‘zi? Nazarimda, tag‘in es-hushimdan ayrilayotganga o‘xshayman…»

— E-e, kelin-kuyovlar! — Kabinet ostonasida turgan Shtirnerning ovozi Elzaning xayolini bo‘ldi.

«Xabari bor ekan-da» taajjublanib ko‘nglidan o‘tkazdi Elza.

Tabrik-qutlovlarga yana bir karra guvoh bo‘lish, ayniqsa Shtirnerning oldida, Elza uchun oson emas edi, binobarin u asta xonadan chiqib ketdi.

— Tabriklayman, tabriklayman, — dedi Shtirner xushchaqchaqlik bilan.

Zauyer nihoyatda samimiylik bilan Shtirnerning qo‘lini qisdi. Go‘yo ilgarigi adovatdan asar ham qolmagan edi.

— Bugun kechqurunoq nikoh safariga jo‘namoqchimiz, — dedi Emma, — siz bilan Elza qarshi emasmisizlar?

Shtirnerning chehrasida norozilik ifodasi paydo bo‘ldi, lekin u shu zahotiyoq Emmaga muloyim jilmaydi.

— Nega endi, juda soz bo‘ladi. Qayoqqa bormoqchisizlar?

— Nitssaga yoki Norvegiyaga, hali bir qarorga kelganimiz yo‘q. Otto Norvegiyaga boramiz, deydi, menga esa Nitssa yoqadi…

— Demak, sayohatga alohida-alohida borarkansizlar-da? — dedi kulib Shtirner. — Norvegiyaga borsangiz burningizni sovuq urib ketadi! — davom etdi u. — Kelinposhshani ehtiyot qilish kerak, Zauyer. Albatta, Nitssaga borasizlar!

— Xo‘p, xayr bo‘lmasa, biz yo‘l hozirligini ko‘raylik! — Shunday deb, Emma erining qo‘lidan ushlab tashqariga sudradi. — Tezroq, tezroq, Otto, namuncha imillaysan! Bunaqada hamma yerda poyezdga kech qolamiz.

Zauyer hovliga qurilgan kichkina, shinam xonada istiqomat qilardi.

Ular o‘zaro xaxolashib-kulishib uyga kirishdi-da, shosha-pisha safar taraddudiga tushib ketishdi.

— Xo‘sh, Nitssagami?

— Nitssaga bo‘lsa Nitssaga-da!

— Tavba, yov quvgaiday namuncha shoshmasak! Chamadon ham shunaqa og‘ir bo‘ladimi!..

— Bormasligimiz mumkin… Chamadondan kitoblarni olib tashlash kerak. /

— Bormaymiz deysanmi? Esing joyidami! Boramiz albatta! Iye, yo‘lga kiyadigan ko‘ylagim yo‘q-ku?

— Yo‘ldan olamiz. Hozircha kulrang ko‘ylagingni kiya tur, o‘zingga juda yarashadi.

Nogahon bir narsaga quloq tutganday jim bo‘lib qolishdi, keyin bir-birlariga taajjub bilan tikilishdi.

— Nega yerda o‘tiribmiz? — dedi nihoyat Emma. — Chamadonni nega olding? Biror joyga bormoqchimisan?

— Hech qayoqqa bormoqchi emasman, — javob berdi Zauyer. — Hayronman, chamadonni nega oldik? Balki kitoblarni ko‘zdan kechirmoqchi bo‘lgandirsan?

— Kitoblarni? Boshimga uramanmi? Ye tavba. Baxtdan esankirab qoldikmi deyman!

U xandon tashlab o‘rnidan turdi-da, chamadon ustidan hatlab o‘tib Zauyerning yuzidan o‘pdi.

Zauyer qovog‘ini uydi. O‘rtada turgan chamadonga tikilib, o‘ylanib qoldi.

— Nega o‘zgarib qolding? Mendan xafamisan? — shunday deb, qiz noz bilan boshini eggan edi, Zauyerning yana chehrasi yorishdi.

— Albatta xafaman-da, — dedi u kulib. — Kelmasingdan burun hammayoqni to‘s-to‘polon qilib yubording!

— O‘lay agar, men emas! O‘zi chiqdi bu yoqqa! — dedi u oyog‘i bilan chamadonga ishora qilib. — Qani, kir-chi, joyingga! Kira qol! Yerdamlashsang-chi!

Emma bilan Zauyer birgalashib chamadonni karavotning tagiga surib qo‘yishdi. Shundan keyin sayohat haqida qaytib hech kim og‘iz ochmadi…

XII. KECHKI SOAT OLTIDA

— Yedingizda bo‘lsin, Elza, ertaga yakshanba. Kechqurun soat oltida javobingizni kutaman. Hozir esa zarur bir ish bilan shahardan chiqib ketyapman. Kechasi yoki ertaga ertalab qaytaman. Omon bo‘ling!

Shtirner qishki bog‘dan chiqib ketdi.

Elza yolg‘iz qoldi. Ammo u Shtirnerga beriladigan javob haqida o‘ylamasdi: uning xayoli boshqa yoqda edi. U Zauyer kutilmaganda Emma Fitga uylanganidan hanuzgacha o‘ziga kelolmasdi.

Elza o‘zini shu topda har qachongidan ko‘ra ham yolg‘iz his etdi.

Akvarium ichida tilla baliqchalar dumlarini beozor qimirlatib, ohista suzib yurishardi.

Elzaning ularga havasi kelib ketdi. Baliqlar ham o‘zi kabi tutqunlikda, shisha quti ichida fpashadi. Ammo ularning o‘z olami, o‘ziga xos «davrasi» bor, ular ruhiy azob nimaligini bilishmaydi. Qiz esa eng muhtoj va uqubatli kunlaridan ko‘ra ham hozir o‘zini baxtsizroq sezardi. Boylik unga nima berdi?

Allaqanday sirli bir vaziyatda o‘tgan sud protsessi va shu tufayli o‘zi qo‘lga kiritgan boylik uni oddiy odamlardan, o‘z bilgicha hayot kechiradigan, ko‘chalarda bemalol sayr qilib yuradigan kino, teatrlarga boradigan olomondan ajratib qo‘ygan edi. Ko‘chaga chiqdi deguncha, hammaning e’tiboriga tushib, yuzlab va minglab nigohlar unga qadalardi. Shuning uchun Elza ko‘chaga ham kam chiqadigan bo‘lib qoldi. Qo‘lini qayoqqa uzatsa ham yetadi, lekin ayni paytda u hamma narsadan benasib. Tiniq shisha devorgina uni tashqi olamdan ajratib turadi, lekin ana shu shisha devor ham uning uchun o‘tib bo‘lmas bir g‘ov. Elza hazin bir tovush bilan shivirladi.

— Qanday baxti qaroman, qanday sho‘rpeshonaman!

Mana, xuddi kechagiday, xuddi oldingi kunlardagiday bo‘mbo‘sh xonalarga mayin sas taratib soat zang urdi. Qayerdadir nastda mashina tovushi eshitildi. Shtirner jo‘nab ketdi…

Shtirner! Ertaga unga javobini aytish kerak. Bu oxirgi muddat ekanligini qiz sezib turardi.

— Darvoqe, nega aytishi kerak ekan?

Vaqt o‘tib borardi. Qizig‘i shundaki, Shtirner ketgandan so‘ng uning fikri tiniqlasha boshlagandi. Go‘yo ko‘zlarini to‘sib turgan xira parda ko‘tarilganday edi. Oskar Gotlib, uning vasvas kasali, Zauyerning birdan Emmani sevib qolishi…

O‘z atrofidagi odamlarning Karl Gotlib halokatidan keyingi g‘alati va bemantiq xatti-harakatlari rostdan ham vasvasani eslatmaydimi? Hamma sir mana shunda! Lekin bu vasvasaning yeababi nima? Kim bunga chidash bera oladi? Shtirner! Faqat o‘sha, bir o‘zi.

Shtirner!..

Balki mana shu tashvishlarning sababchisi xuddi o‘shaning o‘zidir? Uning qayiqdagi galati gap-so‘zlari, butun dunyoni o‘ziga bo‘ysundiradigan allaqanday qudratli qurolga qilgan shamasi. Nahotki shu gaplarda jon bo‘lsa? Nahotki u o‘shanday qurolga: ga bo‘lib, odamlarni xuddi mushuk chala o‘lik sichqonni o‘ynatganday o‘ynatayotgan bo‘lsa? Lekin u bunday qudratni qayoqdan oladi? Kim o‘zi u? Sehrgarmi? Ko‘zboylovchimi?…

Elzaning eti jimirlashib ketdi.

Shtirner uning nazarida sahrodagi himoyasiz qush ustida charx urib yurgan quzg‘unday tuyuldi. Qush esa — uning o‘zi. Yo‘q, bu odamdan qochib qutulib bo‘lmaydi. U o‘zining temir changalidan qizni qo‘yib yubormaydi.

Elza o‘rnidan turib, og‘ir tin oldi-yu, yana divanga o‘zini tashladi.

Uni vahima bosdi.

— Yo‘q, yo‘q, yo‘q! — deya qichqirib yubordi u birdan, daraxt shoxlarida o‘tirgan qushchalar parr etib uchib ketdi.

Uning bu hayqirig‘i zalda aks sado berdi. Qizig‘i shundaki kutilmagan aks sado unga dalda berganday, go‘yo ko‘zga ko‘rinmas bir do‘sti: «Albatta, yo‘q!» — deganday bo‘ldi. Kurashsiz taslim bo‘lmaslik kerak, birovning qo‘lida qo‘g‘irchoq bo‘lmaslik, sevmagan kishiga o‘zingni baxshida etmasliging kerak.

U o‘zini bosish uchun zalga kirdi.

«Nima qilsam ekan, nima qilsam ekan?» — deb o‘ylardi u zalda aylanib yurarkan. Tasodifan bir suratga ko‘zi tushib qoldi. Qorabayir mingan bir suvori o‘zini ta’qib etib kelayotgan chavandozlardan qochib sahroda ot yeldirib borardi.

«Xavf-xatarni mana shunday qarshi olish kerak! Balki bu badaviy halok bo‘lgandir, lekin u oxirigacha kurashdi… Qochish kerak! Nima qilib bo‘lsa ham qochish kerak!»

Elza royal yoniga borib, taburetkaga o‘tirdi. Birdan ko‘z oldiga tunov kungi manzara keldi. O‘shanda Shtirner tepasida turib, muzika tinglagandi. Uning uzunchoq, istehzoli, tabassum arimaydigan zahil yuzi hech qachon hozirgiday sovuq va jirkanch tuyulmagan edi.

— Darhol qochish kerak! Lekin qanday qilib? Bir tiyin ham puli yo‘q-ku!

— Milliarder! — alam bilan shivirladi u. — Qashshoq milliarder!

Kechagina Gotlibga ikki yuz ming hadya etib yubordi, ammo o‘zi uchun u hech qachon Shtirnerdan pul so‘ramasdi. Nimadir, balki g‘ururdir, bunga yo‘l qo‘ymasdi.

Darvoqe u pulni nima ham qilardi? Deyarli shaharga chiqmasa. Nima kerak bo‘lsa uyga keltirib berishadi, pulini esa Shtirner to‘laydi.

Birdan sumkasida oxirgi maoshidan qolgan pul borligi esiga tushib qoldi. Shoshib o‘z xonasiga bordi-da, sumkani titkiladi.

Pul joyida edi. Ko‘p emas, lekin jo‘nab ketishga yetadi. Keyin-chi, keyin nima bo‘ladi? Istagan shahrida har bir bank unga cheklanmagan miqdorda kredit ochishi mumkin, lekin to‘lash uchun vekselni uning o‘z bankiga jo‘natishadi, o‘shanda Shtirner uning qayoqdaligini biladi-oladi.

Elza o‘ylanib qoldi.

— Eh, nima bo‘lsa bo‘lar! Unga cho‘ri bo‘lib yashagandan ko‘ra tilanchilik qilgan yaxshi…

Elza shosha-pisha kiyindi-da, ikkinchi qavatga tushdi. Eshik oldida olachipor dog yotardi. Qizni ko‘rib, dumini likil latdi. Elza itning boshini silab, nari surmoqchi bo‘lgan edi, o‘rnidan siljimadi. Qiz aylanib o‘tib, eshikni ochmoqchi bo‘ldi. It birdan sapchib turdi-da, oldingi oyoqlarini Dpzaning yelkasiga qo‘yib irillagancha orqaga itara boshladi.

QiZ itning kutilmagan bu qilig‘idan hang-mang bo‘lib, orqaga chekindi.

— Butsefal! Senga nima bo‘ldi? — dedi u muloyimlik bilan. It yana dumini likillatib, shashtidan qaytdy. Ammo qiz ikkinchi marta chiqishga uringan edi, it boyagidan ham battar nrillab berdi. Shtirner ishonchli soqchilarni qoldirib kegibdi! Odamlarni yordamga chaqirsinmi? Qiz shovqin ko‘tarishni istamadi. Shu topda miyasiga bir fikr kelib qoldi. U shoshib Gotlibning kabinetiga kirdi. Eshik ochiq edi. Liftda turgan kresloga o‘tirib, tugmachani bosish bir lahzalik ish edi. Qiz iloji topilganidan suyunib, liftda g‘uv etib bank bo‘limiga tushdi.

«Sizga pand berdim, Shtirner!»

Qorovullar to‘satdan paydo bo‘lib qolgan Elzani ko‘rib, avvaliga hayron bo‘lishdi, lekin tavoze bilan o‘tkazib yuborishdi. Qiz Shtirner ularga hech kimni chiqarmaslik haqida buyruq berib ketgan bo‘lsa-ya, deb qo‘rqib turgan edi.

Elza yuragini hovuchlab o‘zi uchun zindonga aylangan uy ostonasidan hatladi-yu, dimog‘iga ko‘klam nafasi urilganday bo‘ldi, bir zumda ko‘chadagi olomon orasiga qo‘shilib ketdi. Xayriyat! U endi erkin qush. Muyulishdan burildy-yu, taksi yollab, eng yaqin vokzalga olib borib qo‘yishni buyurdi. Tezroq shu yerdan uzoqlashsa bo‘lgani!..

Vokzalda hammol qayoqqa bilet olishni so‘ragan edi:

— Baribir… Mana shu pulga qayoqqacha borsa bo‘ladi? — deb javob berdi.

Elza ehtiyotsizlik qilgan edi: haligi javobni eshitgan hammol taajublangan va tabiiyki, bu g‘alati juvonning qiyofasi yodida saqlanib qolgan edi. Bu narsa uni qidirib topishda kalavaning uchi bo‘ldi. Lekin o‘sha paytda Elza o‘zi bilan o‘zi bo‘lib, bu yog‘ini o‘ylamagan edi.

Parovoz oxirgi marta qichqirib, vagon o‘rnidan qo‘zg‘algandan keyingina u o‘zini bosib oldi. So‘nggi daqiqalargacha, garchi uning shaharda yo‘qligini bilsa ham Shtirner orqamdan quvib keladi, deb qo‘rqib turgan edi.

Shahar chekkasidagi binolar ham ortda qoLib, ko‘m-ko‘k dala boshlangach, Elza quvonganidan yig‘lab yuboray dedi. Botayotgan suyosh nuri ferma binolarini qizg‘ish shafaqqa ko‘mgan, bepoyon o‘tloqzorda son-sanoqsiz qo‘y-sigirlar o‘tlab yurardi.

Bu manzara qizni entiktirib yubordi. U vagon derazasidan ko‘z uzmay, o‘zicha xirgoyi qilib borardi.

«Erkin qushman, parvozim erkin…»

U oqibatini o‘ylamasdi. Shu paytda uning qalbi erk nashidasi bilan to‘la edi. Kun botib, atrofni qorong‘ilik bosa boshlagach, vagon chiroqlarini yoqishdi, shundagina u o‘yga toldi,…

— E, ilgarigidan yomon bo‘lmaydi! — Shunday deb, u tez yechindi-da, kechirgan hayajonlari qattiq charchatganidan darrov uxlab qoldi.

Qancha uxlaganini ham eslay olmadi.

Birdan xuddi birov turtganday cho‘chib uyg‘ondi-yu, atrofiga alangladi. Vagon… Qiziq, vagonga qanday qilib tushib qoldi? Qalbini bir zumda g‘ulg‘ula va allaqanday noaniq tuyg‘ular chulg‘ab oldi, Bu tuyg‘u tobora kuchayib, chuqurlashib, tiniqlasha Oordi…

Qaytish kerak! Darhol, hoziriiig o‘zidayoq qaytish kerak! Shtirner! Azizim! U buni kutib o‘tiribdi! Qizning ko‘zi oldida o‘zi royal chalib o‘tirgan paytda ko‘rgan ma’yus va qadrdon chehra namoyon bo‘ldi.

Elza tez kiyinib, koridorga chiqdi. Passajirlar sochiqlarini ko‘tarib, birin-ketin yuvinishga borishardi. Tong ota boshlagandi.

— Provodnik, bekatga yaqin qoldimi?

Baqaloq provodnik cho‘ntagidan shoshmasdan kattakon kumush soatini oldi, xuddi shunday sustkashlik bilan qopqog‘ini ochdida,o‘ylab turib:

— O‘n ikki minutdan keyin, xonim, — deb javob berdi.

Elza betoqat bo‘lib, poshnasini yerga urdi.

— Bema’nigarchilik! Yana shuncha kutish kerak! Qarshidan keladigan poyezd-chi?

— Bir vaqtda keladi.

Elza sabrsizlikdan lablarini tishladi.

Nihoyat poyezd bekatga kelib to‘xtar-to‘xtamas Elza undan sakrab tushdi-da, orqaga qaytayotgan poyezd vagoniga o‘zini urdi.

Uning bileti yo‘q edi, binobarin, kontrolyor protokol yozdi, ammo Elza uning hamma savollariga o‘ylamay javob qaytarar, hech narsani idrok etmasdi.

Qiz o‘z familiyasini aytishi bilan kontrolyor unga hayratlanib tikilib qoldi.

Elza toqatsizlanib o‘zini qayoqqa qo‘yishini bilmasdi. U kupedan chiqib, bir derazaning oldidan ikkinchi derazaning oldiga borar, o‘zining tashqi ko‘rinishi va bezovta xatti-harakati bilan yo‘lovchilarning diqqatini tortardi. U tezyurar poyezd bu qadar toshbaqa yurish qilayotganidan dod devoray derdi.

— Yetay dedikmi? — u dam o‘tmay shu savolni beraverganidan yo‘lovchilar undan o‘zlarini olib qochadigan bo‘lishdi. Shundan-keyin qiz o‘z kupesiga kirib, divanga uzala tushdi-da, boshini changallab, xuddi alahsirayotganday:

— Lyudvig! Lyudvig! Lyudvig!.. Qachon seni ko‘raman! — dedi ingrab.

Nihoyat poyezd to‘xtadi.

Elza yo‘lovchilarni turtib tashqariga otildi. Vokzal maidoniga ham xuddi shu alfozda yugurib chiqdi-da, o‘zini avtomobilga urdi.

— Elza Glyuk bankiga! Tezroq, tezroq! Iloji boricha tezroq haydang!..

Shtirner Elzani kutib, kabinet o‘rtasida turardi.

Sochlari to‘zg‘ib ketgan qiz kabinetga otilib kirdi-da, Shtirnerning bo‘yniga osilib, ho‘ngrab yig‘lab yubordi.

— Lyudvig, azizim, xayriyat!

Shtirnerning chehrasiga ham baxtiyorlik, ham ma’yuslik ifodasi indi.

— Mening malikam!.. — dedi u sekingina, Elzaning yumuq ko‘zlaridan o‘parkan.

Soat roppa-rosa oltiga zang urdi.