Замалёўкi (на белорусском языке)

Калi я зiрнуў на свае далонi - яны ўсе ў крывi. За гэты кароткi час ускочылi крывавыя мазалi, якiя адразу былi расцiснуты аб вiлачнiк. Цяпер я адчуў i пякучы боль.

Знiзу далятала лаянка мужчын. Там жа ля iх стаяў моўчкi i брыгадзiр.

Тады мне было не да здагадкаў, я рваў жылы, нервова мiтусiўся, а кiдаць унiз не было чаго.

На маё шчасце, аднекуль раптоўна з'явiлася мая мама-выратавальнiца. Яна iмгненна ацанiла сiтуацыю i наляцела на брыгадзiра, як каршун на курыцу.

- Ты што здзекуешся? Хiба ж можна дзiця ставiць на такую работу? Ану злазь! - загадала мне.

Я, як абмалочаны сноп, ссунуўся ўнiз. Далонi пякло агнём, вочы залiваў пот, жывот ад перанатугi ныў, спiну ламала... Не паддалася мне ўскрыша...

Пазней я ацанiў брыгадзiраву "ласку" i здагадаўся, за што яна...

Мы з Барысам адмочвалi розныя нумары, сярод якiх быў i наступны.

Брыгадзiраў бацька рабiў конюхам. Тры разы на дзень - пасля ранiшняга догляду коней, дзённага i вячэрняга, ён нёс дамоў поўнае, з коптурам, вядро конскага калу, якi спрадвек у вёсцы падмешваюць свiнням да асноўнай яды. Нiчога дзiўнага ў тым не было, што чалавек нясе дамоў конскi кал, каб не тое, што кожны дзень па тры вядры. Каб яго скiдаць у адну кучу, дык праз нейкi час i хаты не было б вiдаць...

Усе здагадвалiся, што ён нясе авёс, якi давалi коням, а кал толькi зверху быў для чужых вачэй. Здагадвалiся, а зрабiць нiчога не маглi - як-нiяк, а брыгадзiраў бацька. Тут дрэнныя жарты, бо брыгадзiр у глухой вёсцы - i цар, i ўсяго ўладар.

А нам з Барысам - мора па калена. Цi ж мы думалi пра тое, што бацькам не дадуць каня адсеяцца цi дадуць не надзел сенакосу, а балоцiну?.. Мы прагнулi праўды - мы яе i знайшлi...

Iдзе конюх з конскiм калам дамоў, а мы з Барысам чакаем яго ля Тодаравай хаты - на самым бойкiм месцы ў нашай вёсцы. Вiтаемся, Барыс i прапаноўвае:

- Адпачнiце, дзядзька! Раскажыце, як справы, як здароўе...

Мы з Барысам - блазнюкi, падшыванцы, конюх - чалавек стары, ды i недалюблiваў ён нас.

- Зараз я тут буду з вамi байкi разводзiць... Чакайце! - але вядро ставiць на зямлю, каб вальней уздыхнуць.

Нам гэта толькi i трэба! Я, быццам спатыкнуўшыся, стукаю нагой па вядры, яно - перакульваецца, i на дарогу, следам за конскiмi кругляшкамi, шугае жоўценькi авёс...

Крыку i гвалту было многа з боку брыгадзiравага бацькi. Брыгадзiравай крыўды - яшчэ больш.

Гэта крыўда перарасла ў дробязную помсту, якая, мiж iншым, загнала мяне на стог клеверу.

ПАРУШАНАЯ ТРАДЫЦЫЯ

На вечарынкi, а асаблiва на вяселлi моладзь дапiнала i за дзесяць, i за дваццаць кiламетраў. Iшлi, не думаючы пра адлегласць ды пра стому. Галоўнае танцы-абдыманцы! Iшлi на цэлы дзень, на цэлую ноч, таму была адна непрыемная закавыка - голад. Надыходзiў час, i хацелася хоць чагосьцi ўгрызцi. Не несцi ж у кiшэнi хлеб з салам. Але супраць гэтай закавыкi добра спрацоўвала адна традыцыя - мясцовая моладзь арганiзоўвала нейкi стол i запрашала немясцовых перакусiць. Сябры запрашалi сяброў, знаёмыя - знаёмых.

Аднойчы мы з хлопцамi зацягнулiся на вяселле ў такую далеч, што знаёмых там не аказалася, i голад паступова пачаў псаваць нам настрой.

Панiгаўшы туды-сюды, мы вырашылi, пакуль яшчэ засталiся нейкiя сiлы, клыпаць дамоў.

Раптоўна, як на тое шчасце, сустракаем крыху знаёмага хлапца, якi ў калгасе працаваў маладым спецыялiстам - ветэрынарам - i жыў у гэтай вёсцы.

- Дзiма! - у адзiн голас злiлiся нашы галодныя галасы. - Як жывеш? Рады бачыць!.. А мы тут з ранiцы... цэлы дзень... стамiлiся... духi падцягнула... Разумееш?

Бачым, што не разумее i робiць выгляд, што перад iм стаяць бараны.

Тады мы набралiся нахабства i адрэзалi яму шляхi для адступлення:

- Дзiмка, можа б, ты штосьцi паесцi даў...

Дзiмка ветлiва, як i падабае маладому спецыялiсту, плюнуў на наша галоднае самалюбства:

- Хлопцы, вы з якой вёскi? З Карпiлаўкi? У вашу глушэчу я нiколi не траплю... Ды i знаёмыя мы праз пень-калоду... З якой ласкi я буду вас кармiць, калi мы нiколi болей не ўбачымся?..

Моўчкi глынулi мы гэты пачастунак i пацягнулiся праз лясы дамоў.

Адно засталося суцяшэнне - болей нi разу з Дзiмкам мы не сустрэлiся.

ПАРУШЫНКI

Хто мы ў жыццi? Пытанне, на першы погляд, простае. А як толькi робiш спробу ўдумлiва адказаць на яго - натыкаешся на вялiкiя складанасцi. Можна, канечне, адказаць: мы - людзi, але адказ будзе далёка не вычарпальны, асаблiва калi за тваiмi плячыма - дарога даўжынёй у паўвека.

Дык хто ж мы, людзi, у жыццi?..

Давайце возьмем маю родную невялiчкую вёсачку Карпiлаўку канца пяцiдзесятых гадоў. Электрычнага святла няма, радыё няма, пра тэлебачанне вухам не чулi, дактароў анiякiх, цяжкая калгасная праца аплочваецца ўмоўна i... можна бясконца пералiчваць тое, чаго ў нас i не было.

Але - дзiва! - з'яўляецца раптоўна ў нашай вёсцы новая сям'я - Дуброўскiя. Шукаюць, бедалагi, прыстанiшча хоць якое ды кавалак хлеба. Мы, мясцовыя жыхары, жыўшыя даволi бедна, жахнулiся, убачыўшы гэтых жабракоў, сапрэлыя лахманы i гразь на iх - усё багацце. Сям'я - чатыры чалавекi: муж з жонкай i дзецi-падлеткi - Гэнусь i Клаўдзiя. Карпiлаўка для iх - не першы прыпынак. Шмат дзе спрабавалi яны знайсцi сваё шчасце, але ўсюды былi лiшнiмi, непатрэбнымi. А з такiм, як у iх, "стартавым капiталам" не разгонiшся.

Добра, што побач з нашай хатай стаяла, невядома кiм пабудаваная, даўно кiнутая, пахiленая хатка, без падлогi i вокнаў. У гэтую хатку i пасялiлiся бедныя людзi.

Карпiлаўцы неслi iм хто бульбы вядро, хто хлеба акраец, хто малако пакуль прыдбаюць нешта сваё.

Прайшоў нейкi час, а ў Карпiлаўку з'яўляецца новая гаротная сям'я, праз месяц - яшчэ адна. Але гэтым дзвюм сем'ям не пашанцавала - не было дзе жыць, i жыццёвая бура панесла iх далей...

Калгаснае кiраўнiцтва хутка скумекала, што дармавая працоўная сiла сама просiцца ў хамут, i на былой сядзiбе Антона Лявiцкага (Ядвiгiна Ш.) "зляпiлi" з нячэсаных бярвенняў нешта падобнае на хату з двума ўваходамi - на дзве паловы...

Толькi пабудавалi "пастку" для бяздомных, як у ёй ужо жывуць, а значыцца, i працуюць у калгасе дзве сям'i - Анiшчукi i Курт з жонкай. У Анiшчукоў аж чатыры чалавекi адразу пайшлi ў калгас - яшчэ крэпкiя бацькi i два сыны - Коля i Мiша. Здаецца, толькi зарабляй, абжывайся, радуйся жыццю. Ды не! Памыкалiся некалькi гадоў Дуброўскiя i павезлi некуды далей свае рызы i вошы. Папрацавалi Анiшчукi за "дзякуй" - i таксама панесла iх жыццё па сваiх непрадказальных, ухабiстых шляхах-дарогах. А на iх месца прыехалi Бялькевiчы i рассялiлiся паасобку, "шыкоўна". Сёстры - у пакiнутую Анiшчукамi палову, брат з жонкай - у Дуброўскiх хатку-развалюху.

Потым раптоўна, не развiтаўшыся, некуды знiк з жонкай Курт...

Пазней прыязджалi ўсё новыя i новыя гаротнiкi, але вымушаны былi ехаць некуды далей у пошуках неiснуючага на нашай зямлi шчасця. Быццам гэта былi не людзi, а парушынкi цi лiсце, адарванае злосным ветрам ад роднай галiнкi, да якой ужо век не прыжыцца...

Я не закранаў лёс сваiх бацькоў, нашай сям'i, бо карпiлаўскiя "перасяленцы" - кропля ў акiяне таго гора, якое ўвесь час было наперадзе маiх бацькоў - да самае iх магiлы...

Дык хто мы такiя ў жыццi?..

КУРТ I МУХА

З чатырнаццацi год я пачаў пасвiць калгасных жарабят, якiх выпасвалi i вырошчвалi ў Карпiлаўцы, а потым, пасталелых i падужэлых, адпраўлялi па калгасных брыгадах для цяжкой штодзённай працы.

Жарабят было многа, не ногi ў iх, а крылы - патрэбны спрытнасць i ўменне, каб кiраваць такiм лятучым эскадронам. З ранку да вечара насiўся я галопам на канi вакол сваiх гарэзаў, правёў з iмi не адно лета. За гэты час да кропелькi вывучыў характар i павадкi кожнага, ды i яны мяне ведалi як аблупленага.

Калi ранiчкай я падыходзiў да агароджы, каб адкiнуць жэрдкi i выпусцiць iх на чарговы выпас, яны выбягалi мне насустрач, абступалi, клалi галаву на грудзi, мяккiмi губамi церабiлi мае вушы - выказвалi сваю любоў i дружбу.

Прыемна было бачыць, як жывая, iмклiвая рака чулых i трапяткiх iстотаў цячэ перад табой, выстукваючы дзесяткамi капытоў вечны рытм жыцця.

Было цяжка да слёз з iмi расставацца.

Пазней мне, пасталеламу на два-тры гады, даверылi парку коней, якiя лiчылiся пастаянна "маiмi", за якiх я адказваў, на якiх я працаваў у калгасе. I зноў iшла "прыцiрка", без якой немагчымы нармальныя адносiны памiж чалавекам i жывёлай. Конi па маiх паводзiнах, па голасе распазнавалi мой настрой i адпаведна сябе паводзiлi - то паслухмяна, то наравiста...

Але была ў нас адна кабыла, якую звалi Мухай. Чорная, ажно блiшчэла, гладкая, стройная, прыгожая - не адарваць вачэй! А вось характар - нiбы вулкан, з якога ўвесь час вылятае агонь. Да яе баяўся падысцi нават конюх. А конюх - гэта ж бацька родны для коней, бо кормiць, стойла чысцiць - даглядае.

Былi выпадкi, калi конюх захворваў, тады брыгадзiр часова давяраў гэтую пасаду мне. Я з задавальненнем выконваў свае абавязкi. Бяру, бывала, ахапак сена цi канюшыны, падыходжу да стойла, а конь ужо сустракае, цягнецца губамi да сена, скубе з ахапка. Я, як сапраўдны конюх, несярдзiта чытаю натацыю: "Павярнiся, каб цябе..." Конь дае прайсцi да драбiнак, за якiя закiдваю сена, паварочваецца за мной i пачынае смачна хрумсцець, а я нясу гэткую ж порцыю ў наступнае стойла. Сена ж для Мухi нясу не ў ахапку, а на вiлах ды на выцягнутых руках, бо тая робiцца лютай пры маiм наблiжэннi - вочы гараць агнём, уся дрыжыць. Прыходзiлася кiдаць сена на праходзе ля стойла, бо Муха так давала капытамi па жэрдках, што ад iх ляцелi трэскi, як з-пад сякеры.

А яна ж была такая прыгожая! Як мне хацелася хоць раз пагладзiць яе цi дакрануцца!

I вось нарэшце, як кажуць, найшла каса на камень. У нашу Карпiлаўку заляцелi чарговыя "парушынкi" - бедныя, з невядомага край-свету людзi - Курт з жонкай. Прозвiшча яго паказалася нам непрывычным i дзiкiм. Ды i сам ён выглядаў страшна i дзiка. Кручкаваты нос надаваў ягонаму твару драпежнасць i бязлiтаснасць, а вочы рабiлi яго свiрэпым. У яго было толькi адно вока, а другое - шкляное, але цяжка было сказаць, якое з iх страшней блiшчэла. Жонка ж яго была настолькi цiхая, што за той час, што "парушынкi" жылi ў Карпiлаўцы, нiхто не чуў ад яе нi слова.

Вось гэтаму Курту брыгадзiр з палёгкай i задавальненнем даў парку коней, у якой была Муха. Ранiцай наступнага дня, на нарадзе, усе разявiлi раты i не дыхалi - што ж будзе? А адбылося ўсё настолькi нечакана, што мы не паспелi i раты закрыць.

Курт падышоў да стойла, каб адкiнуць жэрдкi i надзець на кабылу аброць, але тая крутнулася задам i пачала ярасна брыкацца.

Тут Курт як блiснуў сваiмi страшэннымi вачыма, як крутнуў кручкаватым носам ды як гыкнуў нейкiм нечалавечым голасам - мы ажно прыселi, хоць на нас аброць надзявай.

Затым Курт смела адкiнуў завалы i рашуча ўвайшоў у стойла, гыкнуўшы яшчэ некалькi разоў. Муха, здавалася, гатовая была выскачыць з уласнай шкуры - уся дрыжыць, перабiрае нагамi, вочы налiлiся крывёй, але ўсё ж дазваляе Курту накiнуць на сябе аброць. I як нi вытанцоўвала Муха, як нi кiпяцiлася ад гневу i непрыступнага самалюбства - яна была пераможана.

Потым Курта можна было пачуць за некалькi вёрстаў, бо, прабачце за параўнанне, сам Бог на сваёй каляснiцы не нарабiў бы столькi грукату, колькi яго рабiў Курт, несучыся, не разбiраючы дарогi, на запрэжаных двух конях, адна з якiх была Муха.

Не было б шчасця - ды няшчасце памагло... Так. Думаю, што не доўга пражыла б прыгажуня Муха ў сваёй непадступнасцi, бо ў калгасе ад конскай прыгажосцi мала карысцi. Конь павiнен працаваць, цягнуць да смерцi лямку. Пайшла б яна "пад нож", не завiтай у яе лёс той Курт, якi пераламаў характар Мухi i гэтым даў ёй магчымасць пражыць свой конскi век у працы i да старасцi.

НЕБЯСПЕЧНАЯ ДРЫГВА

Запрог я кабылку, паклаў на бакавiнкi падводы дошчачку-сядзенне, узяў дубец у рукi i падаўся праз Гарэлы лес аж да Харужанцаў. Там, у балоцiстай нiзiне, расце цудоўны белы мох. Без такога моху - нi хатку, нi хлявок не пабудуеш.

Еду, пацмокваю на кабылку, аб'язджаю лужы, любуюся навакольнай прыгажосцю - ну пан, ды i толькi! Побач з кабылкай бяжыць яе ўжо даволi велiкаваты сынок - Казбек.

Прыехаў я да балотца, кiнуў кабылцы сена, каб яна не сумавала, а сам - за вiлы i давай iрваць мох. Прыемная гэта справа - мох доўгi, чысцюткi, смачна пахне. Праўда, цяжкаваты, як возьмеш на вiлы, бо ў той дажджлiвы год быў "з галавой" залiты вадой. Накладзеш яго на падводу, а з яго вада цячэ, як з рэшата, аж да самай вёскi.

Да белага моху, увогуле, трэба ставiцца з павагай i ўдзячнасцю. I не толькi таму, што ён паслухмяна кладзецца мiж бярвенцамi, каб чалавеку цi жывёле цяплей i ўтульней было ў будынiне. Хаця i за гэта яму дзякуй!

У час вайны ён быў надзейным памочнiкам партызанскiх дактароў. Лекаў i бiнтоў катастрафiчна не хапала, а раненых, якiм тэрмiнова трэба было iсцi "пад нож" - на аперацыю, хапала. Вось тады i выручаў людзей белы мох. Аказваецца, ён не толькi стэрыльны, але i спрыяе хутчэйшаму загойванню раны.

Вось з такiмi ўдзячнымi думкамi дзяру я мох, падношу да падводы, на душы спакойна.

I раптам спакой душы iмгненна парушыла думка: "А дзе ж Казбек?" Я - тут, кабыла - тут, мы з ёй пры справе, а дзе гэты шалянец?

Кiнуў я вачыма ў адзiн, у другi бок - i вiлы вывалiлiся з рук. Ад Казбека засталася толькi галава i пярэднiя ногi - астатняе паглынула дрыгва.

Тут, у гэтай балоцiстай нiзiне, некалi капалi рыдлёўкамi торф. Даўно гэта было, мала хто пра гэта ведае. Тыя глыбокiя кар'еры-ямы запоўнiлiся вадой, i з часам iх роўненька зацягнуў мох. Калi iсцi прамiком праз балота, можна даволi лёгка трапiць у смяротную пастку. Праўда, над гэтымi ямамi крыху святлейшага колеру мох, але Казбеку было не да колеру. Ён як бег, так i ўскочыў у яму.

Падляцеў я да яго, а ён прыкладае ўсе намаганнi, каб выбрацца. I чым больш ён дрыгаўся, тым хутчэй i глыбей апускаўся.

Я, наколькi гэта было магчыма, супакойваю яго:

- Казбечык, мiлы, не хвалюйся! Я зараз нешта прыдумаю!

Ён, цi выбiўся з сiл, цi зразумеў мяне, перастаў дрыгацца i толькi жаласлiва глядзеў мне ў вочы. Блiзка да жарэбчыка я падступiцца не мог, паспрабаваў цягнуць за пярэднюю нагу - нiчога не атрымалася. Няўжо так i загiне бедная жывёла на маiх вачах? Ад падводы пачулася трывожнае ржанне. Гэта мацi Казбека не разумела, чаму бачна толькi галава яе дзiцяцi - адчула бяду.

Раптам мяне ажно падкiнула: да Харужанцаў усяго з паўвярсты - там жа людзi, яны дапамогуць! Набраў я паветра поўныя грудзi i як закрычу:

- Ого-го! Людзi! Памажыце!..

Вечар быў цiхi, ясны, i мой голас, здавалася, аблятаў вакол Зямлi i вяртаўся сюды зноў.

- Гэ-эй! Людзi! Сюды! - гарлапанiў я, i... Божа мiлы! Чую адказ! Чую, што i мяне пачулi! Чую, што мне адказваюць i падбадзёрваюць мяне. Хутка крыкi пачалi наблiжацца, а праз некалькi хвiлiн я ўбачыў мужчын - хто з сякерай, хто з вяроўкай - хто з чым. Якiя малайцы харужане!

Прыбеглi i крыху расчаравалiся:

- Вось табе й на! А мы ж думалi, што чалавек трапiў у гэтае пекла!..

Накiнулi вяроўку на ногi жарэбчыку, паднапнулiся, пацягнулi - Казбек зразумеў, што i ён павiнен дапамагаць, пачаў кiдацца з апошнiх сiл - i вось ён на волi! Стаiць шчаслiвы, пафырквае ды абтрасае з бакоў ваду i слiзкую балотную цiну.

Выратальнiкi, знаёмыя харужанскiя мужчыны, задымiлi цыгаркамi i расказалi, што аднойчы з гэтага ж месца пачулi таксама крыкi аб дапамозе. Прыбеглi, а з цiны тырчыць галава не жарабяцi, а чалавека. Тады нейкi паляўнiчы шыбаваў праз балотца i шугануў у ямiну. Прыбеглi своечасова, бо пачынала хавацца ў багну i ягоная "макаўка".

Назад я ехаў усхваляваны, i мне падалося, што ўсё жыццё я спрабую выкараскацца з нейкай дрыгвы i толькi галава мая пакуль вытыркае з чаднага балота.

ПШТЫК

Жыў некалi ў нашай вёсцы Васiль (чамусьцi мянушку яму далi - Пштык). Жыў бядней самага беднага чалавека - нiчога ў яго не было, акрамя хаты ды голых куткоў у ёй.

Жонка яго памерла даўно, дзяцей у iх не было, вось Васiль i дажываў век "нашчака" - нi парасяцi, нi курыцы, нi бульбiнкi... У гэткага бедака, пэўна, i мыш павесiцца ў кладоўцы.

I хоць галеча была вiдавочнай, Васiль старанна хаваў яе ад чужога вока. Але як схаваеш схуднелы твар з глыбока запалымi вачыма цi драныя-перадраныя лахманы, што звiсалi з ягоных плячэй ды ног?

Прыходзiла нядзелька. Вяскоўцы мылiся, прыбiралiся i, паснедаўшы, выходзiлi ў вольны час да варотцаў цi зусiм на вулiцу, каб "на людзей паглядзець ды сябе паказаць".

Падыходзiў да сваiх варотцаў i Васiль. Клаў рукi на плот i перакiдваўся словам-другiм з тымi, хто прашпацыроўваў ад хаты да хаты. Але Васiль не проста выходзiў да варотцаў, а з хiтрацой, з форсам. I хоць снедаў ён хутчэй за ўсё скарынкай з вадой, але пасля "снедання" даставаў схаваную для такога выпадку скварачку, якой густа намазваў вакол рота - i пад носам, i бараду, i шчокi. Вось з такiм блiскучым тварам Васiль стаяў ля вулiцы, абапёршыся на плот. Стаяў i чакаў аднавяскоўцаў.

Тыя спачатку клявалi на Васiлёву нажыўку:

- Што гэта, Васiль, у цябе ўвесь твар у тлушчы?

Васiль "абураўся" i хуценька праводзiў рукой пад носам, але так, каб не сцерцi намазку, i гаварыў:

- А-а, лiха на маю галаву! Гэта ж я толькi што мацання наеўся ды не паспеў выцерцiся!..

Наступны аднавясковец задаваў тое ж пытанне i чуў той жа адказ...

Так i памёр ён - голы i галодны, але з высока ўзнятай галавой.

ОЙ, БОР... БОР...

Калi вы накiруецеся з Менска па Даўгiнаўскаму шляху, то за Жукаўкай, не даязджаючы вярсты да Карпiлаўкi, пачынаецца з правага боку прыгожы бор - сасна да сасны, быццам падбiраў нехта. Убачыце яго i зачаруецеся!

А колькi ж у гэтым бары было калiсьцi грыбоў - лiсiц, махавiкоў, таўстух, сыраежак i, канечне ж, - баравiкоў, чорнагаловых i важных. Мы, карпiлаўцы, хадзiлi па грыбы толькi ў бор, гэта ж - пад бокам, крок ступiш i - наступаеш баравiку на галаву.

А з самага краю бору, блiжэй да вёскi, рос малады сасоннiк, а ў iм казлякоў, як камароў майскiм вечарам, - аж кiшыць...

Гэта - калi гаворка iдзе пра грыбы. А што ўжо казаць пра ягады? Ледзь толькi пачне адыходзiць травень - зачырванеюць на сонечных ускрайках ды баравых "залысiнах" сунiцы. Ёсць iм дзе схавацца ад пякучага сонца, таму i налiваюцца яны духмяным сокам, растуць таўстыя, як качулачкi. А ўжо як заступiць "на працу" чэрвень - чарнiцы апаноўваюць бор так, што ступiць не ведаеш куды! Аж чарнiчнiк кладзецца на мох пад цяжарам налiўных i сакаўных дароў бору.

...Колькi б разоў нi ехаў я на машыне праз бор са сваёй мамай, яна пакачвала галавой i задуменна выдыхала ўслых:

- Ой, бор... бор...

Я не вельмi звяртаў увагу на гэтыя словы, бо ведаў, што мамiна маленства, яе юнацтва ды i ўсё жыццё звязана з гэтым борам...

I сапраўды, бор - схавае ад спякоты, бор падаруе сухастоiну, якая ўратуе ад бязлiтасных маразоў, бор не пашкадуе мяккага, шаўкавiстага моху для ўцяплення хлеўчука, бор узбудзiць у душы хвалюючае разважанне пра неўмiручыя вытокi зямлi нашай.

Зноў еду з мамай праз бор i зноў чую:

- Ой, бор... бор...

Бор быў i маiм сябрам, i маiм дахам. Многiм я яму абавязаны - i за грыбы, i за ягады, i за цiхi роздум, i за... Не! За ГЭТА я яму не ўдзячны. Пасля ГЭТАГА бор зрабiўся суровым, маўклiвым, таямнiчым i нават непрыемным... Прабач, бор! Даруй, дружа! Ты не вiнаваты ў тым, што з радасным сэрцам, са светлай, адкрытай душой да цябе болей не iду!

...Выбягаю я неяк раненька з кошычкам у бор - рэжу грыбкi, завiхаюся, мiтуслiва перабягаю ад аднаго да другога. Адзiн баравiчок зразаю - два-тры бачу, адну "лацiну" лiсiц даразаю - другая пачынаецца. Любата! Душа грае сэрца падпявае! Раптам... ледзь ножык не вывалiўся з рукi... Ляжыць на iмху чалавечы чэрап. Ляжыць i чорнымi вачнiцамi на мяне пазiрае...

Не скажу, што валасы на маёй галаве ўсталi дыбам, але зрабiлася жутка i неяк дзiкавата. Адкуль такое?! Дзесяць гадоў прайшло пасля вайны - няўжо яе водгукi?

Рэзка паварочваю ад сваёй знаходкi i амаль бягу ў процiлеглы бок, не заўважаючы нi махавiкоў, нi баравiкоў. У хлапечай душы - бура думак, пратэсту, спачування i болю...

Праз некаторы час крыху супакойваюся i зноў пачынаю "паднiмаць" грыбы. Раптоўна (зноў раптоўна!) натыкаюся на... чалавечы чэрап. Няўжо "скруцiў каўбасу"? Не! Той, першы чэрап, быў маленькi, зграбны, гэты - вялiкi, прадаўгаваты, масiўны...

Ведаеце, у мяне нешта падвярнула пад лыжачкай, мне стала дрэнна, я пабег з бору - хутчэй бы дахаты. Мне здавалася, што з-за кожнай сасны на мяне глядзелi жудасныя вачнiцы i вышчаралiся страшэнныя пачарнелыя зубы...

...Ой, бор... бор... Якiя таямнiцы хаваюцца за тваёй гасцiннасцю, за тваiмi "разнасоламi"? Што хоча выказаць шум тваiх вяршынь? Цi не стогны закатаваных душаў чуюцца ў паскрыпваннях аднаго дрэва аб другое? Цi не кроў блiшчыць у чырванi сонечных сунiц? Цi не перадсмяротная сляза закралася ў сакавiтасць чарнiц?..

Потым, многа разоў, нейкая сiла штурхала мяне да гэтых чалавечых астанкаў, нягледзячы на тое, што такiя "сустрэчы" выклiкалi ў душы непрыемныя адчуваннi. Гэта працягвалася да таго часу, пакуль я iх не пахаваў.

Чарговы раз чую ад мамы: "Ой, бор... бор..." - i настойлiва распытваю яе пра глыбiнны сэнс гэтых сцiплых слоў...

Таго, што расказала мама пра бор, хапiла б на вялiкую кнiгу, але я мiнаю мамiна дзяцiнства, юнацтва, паншчыну, калгаснае падняволенне i многае iншае, а раблю невялiчкiя "прыпынкi" на дзвюх падзеях, звязаных з мiнулай вайной...

Партызанскi рух у Беларусi стварыўся амаль iмгненна - толькi нямецкi бот ступiў на нашу зямлю, як людзi, чые рукi былi звыклыя да плуга ды сякеры, узялiся за зброю i пайшлi ў лясы.

Але былi i iншыя рукi - "гарадскiя", тых людзей, чые сэрцы i сумленне клiкалi на барацьбу з захопнiкамi. Шмат юнакоў i дзяўчат добраахвотна рвалiся на фронт, у партызаны, стваралi падпольныя суполкi. Слава вам i пашана за гэта, суайчыннiкi!

Думаю, што менавiта такiя патрыятычныя пачуццi прывялi з акупiраванага Менска ў нашыя лагойскiя лясы прыгожую маладую дзяўчыну Валю (прозвiшча, на жаль, не ведаю). Яна шукала партызан i... лепей бы яна iх не знайшла...

Час быў суровы, ваенны - на карту было пастаўлена жыццё Радзiмы, таму дзяўчыну Валю партызаны сустрэлi падазрона, нават варожа.

А яна, як на тое лiха, прыгожа апранулася - новы расшыты кажушок, блiскучыя боцiкi, сама - як кветка. Вырашылi партызаны, што яна - варожы лазутчык, вывелi яе, бедную, у бор, мучылi, дапытвалi, нарэшце, не дабiўшыся "прызнання", - раздзелi i расстралялi... Нават не пахавалi... Дык вось чый быў маленькi, зграбны чэрап...

...Ой, бор... бор... Цi не таму твае прыгожыя сосны ззяюць залацiстай чырванню, што iх каранi ўвабралi разам з вiльгаццю i святую чалавечую кроў?..

А вось другi "прыпынак" мамiных успамiнаў, звязаных з прыгажуном-борам.

Карпiлаўка не была яшчэ спалена немцамi, але яны наведвалiся ў яе, "прымяралiся".

Аднаго дня мой старэйшы брат Коля (сёння ўжо нябожчык), тады малады i гарачы партызан, ехаў на такiм жа маладым i гарачым жарэбчыку ў разведку ў бок Жукаўкi. Толькi ад'ехаў ад Карпiлаўкi, як убачыў немцаў, якiя рухалiся з Менска яму насустрач. Крутнуўся ён у густы ельнiк ды назад, а конь занаравiўся - нi з месца. А да Карпiлаўкi - рукой падаць, а там жа - людзi, там - мацi з малымi братамi i сястрой... Цудам ён "угаварыў" таго жарэбчыка, хоць i пазнавата, а ўскочыў у вёску, падняў усiх на ногi. Утварылася панiка, уцякалi хто як мог у бок Вялiкага Поля, за якiм пачынаўся выратавальнiк-лес...

Сёння, памiж борам i Карпiлаўкай, уздоўж ручайка (тады рачулкi) узняўся сцяной альшэўнiк ды бярэзнiк, а тады - Карпiлаўка з бору як на далонi...

Толькi мы адбеглi ад Карпiлаўкi метраў сто, як немцы пачалi "палiваць" з кулямётаў па нас. Мы заляглi, як тыя мышы, у траве, баiмся варухнуцца. Некаторых маладых хлопцаў гарачая кроў кiнула на коней - думалi, што конскiя ногi хутчэй кулi, i, зрабiўшыся мiшэнню, былi пасечаны кулямi на вачах сваiх мацi...

Мама прыцiскала мяне, маленькага, да грудзей i, затаiўшыся, ляжала памiж купiн. Потым перакруцiлася - "памяняла" ногi з галавой, каб паўзцi да лесу, i ў гэты момант куля трапiла ў тое месца, дзе iмгненне назад была мамiна галава - у нагу, каля ступнi... Хоць сыходзiла крывёй, але жыць засталася, а з ёй - i я...

...Даўно няма мамы, забрала яе зямелька, але я, едучы з Менска ў родную Карпiлаўку, заўсёды за Жукаўкай пазiраю направа i з цяжкасцю выдыхаю:

- Ой, бор... бор...

АСФАЛЬТ НА СЭРЦЫ

Ёсць людзi, якiя з вялiкiм жалем i пякучым болем развiтваюцца з мiнулым. Такiм людзям надзвычай цяжка жыць: кожны дзень - успамiны, успамiны, успамiны. Душа - несцiхаючыя перажываннi, сэрца - незажываючая рана. Людзi з такiмi абвостранымi пачуццямi больш знаходзяцца ў мiнулым, чым у сучасным, хоць многа, заклапочана i ўсхвалявана дбаюць пра дзень наступны...

Ёсць i другi склад людзей, якiя жывуць СЁННЯ - дзень да вечара. Клопаты аднаго дня не патрабуюць вялiкiх намаганняў - нi фiзiчных, нi тым больш душэўных, маральных. Прачнецца такi чалавек ранiцай i спакойна думае: вечар блiзка - чаго хвалявацца, а заўтра будзе бачна, што далей... Мiнулае такiя людзi ўспамiнаюць рэдка i неахвотна - якая карысць з таго, што ўжо было i нiколi не вернецца? Толькi галаву заб'еш пустым i непатрэбным...

Добра жыць гэтым людзям - яны быццам падарожнiкi, што iдуць улегцы анiякай ношы, нi ў руках, нi за плячыма. Выбрыквай нагамi па дарозе, выстуквай сабе абцасамi па каменьчыках ды размахвай рукамi - мух адганяй...

На шчасце цi на пакуты - я належу да першых.

Я не магу ўявiць сябе без родных мясцiн, без сцяжынак дзяцiнства, якiя нiколi не зарастуць, бо сэрца водзiць мяне па iх штодзённа, без казачных мараў юнацтва, якiя прысутнiчаюць у кожным дне, у кожным сне маiм...

Я чую галасы тых, каго, на вялiкi жаль, няма сёння з намi - галасы маiх працавiтых i надзвычай цiкавых аднавяскоўцаў, маiх сяброў, якiя рана сышлi ў магiлу...

У маiм сэрцы гучыць жывы, родны i такi неабходны голас маёй мамы. Я штодзённа адчуваю яе побач з сабой i нiколi не пагаджуся з тым, што яна памерла - яна часова адсутнiчае, некуды адышлася, ад'ехалася, яна - ёсць...

З любоўю i цеплынёй думаю пра тату, якi жыў i пайшоў з жыцця як сапраўдны, высакародны мужчына...

Калi надыходзiць ноч, галасы i падзеi мiнулага абступаюць мяне асаблiва шчыльна, праяўляюцца з настойлiвай сiлай i вастрынёй, захапляюць мяне i, часцяком, не адпускаюць да ранiцы.

Можна многа ўсяго пералiчваць, без чаго жыццё страцiла б сэнс, але на гэта не хопiць паперы, ды i самога жыцця.

Закрану толькi адну падзею, якая прынесла радасць усiм, хто мае да яе дачыненне, але ў маёй душы яна выклiкала шчымлiвы боль.

Падзея гэта надзвычай ардынарная, звычайная для сённяшняга дня. Ну, падумаеш, паклалi праз вёску асфальт, нi табе пылу, нi табе гразi - адна выгода ды "культура" пад самымi вокнамi.

Але мая думка - iншая. Вёска страцiла сваю глыбiнную самабытнасць. Зруйнавалi, закапалi i, нарэшце, замуравалi мёртвай скарынкай тое месца, тую "рачулку", якой карысталiся дзесяцiгоддзi, а мо i стагоддзi нашыя продкi.

Сёння мне немагчыма ўявiць сваю маму, свайго тату, маiх суседзяў Дзям'яна, Юрку, Тодара, Габрэля i iншых - на гэтай, такой няўтульнай i "чужой" вулiцы. У маёй жа роднай Карпiлаўцы жыў, а значыцца, i хадзiў па вулiцы знакамiты пiсьменнiк Антон Iванавiч Лявiцкi (Ядвiгiн Ш.). Тут, у свой час, былi Я. Купала, М. Багдановiч, У. Галубок, З. Верас, Я. Лёсiк, П. Бадунова i iншыя значныя для гiсторыi Беларусi асобы - цэлае суквецце талентаў...

Я i сам, амаль паўвека, прабегаў, прахадзiў, прашпацыраваў па гэтай святой зямлiцы, яна давала мне сiлы i ўпэўненасць, я адчуваў яе жывы подых. Я мог ступiць крок па той першароднай вясковай вулiцы, прыпынiцца i расказваць пра многiя падзеi, сустрэчы, размовы, якiя адбылiся менавiта на гэтым месцы. Зноў ступiць крок - i зноў расказваць...

Вулiца - гэта своеасаблiвы летапiс, гiсторыя вёскi, яе былых i сучасных жыхароў i падзей.

Сёння я з тужлiвым жалем i пякучым болем iду па роднай вёсцы, а памiж мной i пяшчотнай зямлёй-святыняй ляжыць абыякавая да ўсяго скарынка асфальту.

Мне холадна, няўтульна на iм, быццам асфальт паклалi на маiм сэрцы...

ПАЙСЦI "НА СЯЛО"

Цi ведаеце вы, што азначалi ў вёсцы зусiм нядаўна - нейкiх трыццаць сорак гадоў назад такiя словы, як "пайсцi на сяло"? Баюся пачуць адказ...

Сёння гэтыя словы амаль пакiнулi нашыя вёскi - ад гэтага балюча, шчымлiва, непапраўна тужлiва i горка.

Мы згубiлi, магчыма, апошнi вугельчык таго агню, ля якога маглi грэцца ўсе разам - адзiн аднаму неабходныя, патрэбныя, годныя. Што такое трыццаць гадоў?!. А што ж будзе, скажам, праз трыста?!.

Дык вось - кiдаеш гной цi варочаеш сена, адным словам - працуеш, i мiж справай пытаешся ў Юркi, Федзi цi Зосi:

- Да каго сёння пойдзем на сяло?

- Як да каго? - пытаюцца ў адказ. - Мы ж заўчора былi ў Лявона, учора - у Тодара. Сёння пойдзем да Дзям'яна!

Да Дзям'яна дык да Дзям'яна!

Вечарам абтрасешся ад пылу, абмыешся ад гною, вып'еш сырадою i - на сяло!

Дык што ж такое - пайсцi на сяло? Гэта свята! Урачыстасць! Гэта прыгажосць чалавечых адносiнаў, падараваная нам нашымi продкамi!

Памытыя i падсiлкаваныя, мы збiралiся па чарзе кожны вечар у нейчай хаце. Збiралiся дзеля таго, каб выказаць нявыказанае, каб ахвяраваць прысутным выспелае ў душы светлае пачуццё, каб лёгкiм жартам падтрымаць, разварушыць змардаванага працай аднавяскоўца...

А што было тады, калi трапляла ў вёску незнаёмая кнiга? Чыталi яе па чарзе ўслых, зачытвалiся, заслухоўвалiся. Пiсьменнiк быў для нас Богам, правiдцам, быў выратавальнiкам. Лiтаратурнае слова было той патаемнай крынiцай, з якой мы, малапiсьменныя, пiлi i не маглi напiцца. Дзякуй вам, творцы слова, напоўненага сэнсам. Я i сёння схiляюся перад вамi за тое, што разам з вамi, дзякуючы вам, рос, выхоўваўся, прыкладаў намаганнi, каб чалавекам звацца...

Дык што ж такое - пайсцi на сяло? Гэта - падтрымка адзiн аднаго, гэта адчуванне неабходнасцi адзiн аднаму, гэта - адказнасць адзiн перад адным...

Дзякуй Богу, што сёння ў маёй роднай Карпiлаўцы душа можа глынуць глыточак мiнулага - i я iду "на сяло" да Лявона i Галi Васiлевiчаў.

ЯГО ВЯЛIКАСЦЬ САЛА

Я, шчыра кажучы, не ведаю анiводнай краiны ў свеце, дзе сала лiчылася б асноўнай ежай. Свiней i там вырошчваюць, мяса ў розным выглядзе ўжываюць, ды i сала, напэўна, дадаюць пакрысе ў розную страву, але каб "жыўём"? - адно сала? - такога не бачыў i не чуў.

Наша вёска, можна сказаць, на сале едзе i салам паганяе. Чаму так? Ад беднасцi - i другога адказу быць не можа.

Думаеце, наш бяззубы вясковец не з'еў бы розную рыбу цi тое ж мяса, але кожны дзень свежае ды замудрагелiста прыгатаванае, цi ўсялякiя стравы з птушкi, цi зiмой свежанькую клубнiцу? З'еў бы i парэпаныя пальцы абсмактаў. Але беларускаму селянiну наканавана сала з году ў год - кожны дзень. Стоп! Тут я трохi прыхлусiў. О, каб у вёсцы ды на стале кожны дзень сала! Тут свае сальныя "цыклы".

Той, хто пра вёску не "вухам чуў", а жыў у ёй, ведае, што дачакацца свежыны - гэта вялiкае свята. Гэта - канец вымушанаму посту. У гэты дзень стол трашчыць ад падсмажанага сала, скабкаў, пячонкi. Многа выпiваецца i з'ядаецца за такiм сталом. Гаспадыня - узрушаная, шчаслiвая, не трэба ламаць галаву, чым затаўчы капусту цi кашу. Гаспадар задаволены - не пужае цяжкая праца, калi повен жывот трываласцi i смаку. Адным словам, гаспадары ад'ядаюцца, дзецi цягнуць поўныя сумкi з бацькоўскай хаты.

Першы парсюк колецца звычайна перад Новым годам, калi ўсталёўваюцца халады. Гэты парсюк хутка iдзе ў расход, бо праз якi месяц-два сваёй чаргi чакае другi, асноўны. Вось ужо сала другога парсюка плануюць на доўгую перспектыву, па сутнасцi - да наступнай, пераднавагодняй свежыны. Але галоўную ролю сала павiнна сыграць у час касьбы, бо галодны мужчына - не работнiк, а трэба ж на зiму пуньку сенам шчыльна напхнуць. Кажуць жа - па малаку ног не павалаку...

Як правiла, калi заканчваецца сенакос - канчаецца i сала i iншыя мясныя запасы, бо моцна дае "пад дыхала" сенакосу Вялiкдзень. У гэтае свята не шкадуюць нiчога - нi каўбасак, нi паляндвiчкi, нi кумпячка. Вось з канца лета чалавек вымушаны пасцiцца да канца года...

Трэба сказаць яшчэ пра адну акалiчнасць. Каб сала захавалася да сенакосу i не псавалася летам, яго трэба добра ўсалiць, а тут, як вядома, хаваецца вялiкая небяспека здароўю, бо спечаную скварчыну летам немагчыма ўзяць у рот адна горкая соль, ды i пах ад такога пераляжалага сала не вельмi прыемны. Крыўдна прызнацца, але нiводны чалавек з так званага "цывiлiзаванага" свету i не падумае ўзяць у рот яго, а мы кожны дзень - усё жыццё ўжываем сала, сала, сала.

Я нездарма назваў вяскоўцаў бяззубымi - яны сапраўды ў сорак - пяцьдзесят гадоў "губляюць" зубы ад крытычнага недахопу вiтамiнаў.

I ўсё ж сёння сала - адзiная апора i надзея беларускай вёскi. Не будзе есцi вясковец сала, а пачне чакаць патрэбны яго здароўю, усясветна прыняты "да стала" асартымент ежы - зусiм памрэ з голаду...

Таму, выкiнуўшы з галавы розныя замежныя прысмакi, мы вымушаны называць сала ЯГО ВЯЛIКАСЦЮ.

РАДЫЯЦЫЯ

Апошнiя гады мы ўсе зрабiлiся занадта "падкаванымi". Спытайцеся сёння ў любой вясковай бабулi, якая не скончыла анiводнага класа:

- Цi чула ты, бабка, пра бэры ды пра кюры?

I хоць бабка ад старасцi забылася сваё iмя i год нараджэння, тут жвава адкажа:

- Гэта ж радыяцыя, дзеткi, каб на яе галаву стронцый!..

Пасвiць мой знаёмы калгасных цялят i кожны дзень - п'яны "ў сцельку". Цiкаўлюся:

- Што гэта ты, Шурка, штодня лыка не вяжаш?

Адказвае:

- Ад атм... чуся...

Пасля многаразовых удакладненняў нарэшце зразумеў яго адказ, якi ў цвярозага гучаў бы: "Ад атама лячуся..."

Перадаюць з суседняй вёскi, што адмучаўся, памёр мой добры знаёмы. Хвароба сучасная - рак шчытападобнай залозы. Толькi пахавалi яго, як з другой вёскi прыйшла вестка: "Памёр Мiхась..." Хвароба - тая ж. Зноў, як сказала бабуля, радыяцыя...

Радыяцыя прыйшла на нашу зямлю, у нашыя дамы, у нашу кроў. Радыяцыя - у нашым горкiм, пакутлiвым лёсе...

- Шчаўя не ешце! Грыбоў бойцеся! Ягад асцерагайцеся! Гэта - не ўжывайце! Гэта - правярайце! На траве не ляжыце! У лес не хадзiце! - вось што маем мы да канца жыцця, гэта ж застанецца многiм будучым пакаленням.

Нас запэўнiвалi: "Мы iдзём нязведаным шляхам! Мы - першапраходцы! Мы будуем светлую будучыню!.." Дабудавалiся... Нязведаны шлях прывёў нас да жабрацтва... Але нават з таго эканамiчнага тупiка, у якiм мы апынулiся, ёсць выйсце, жыве надзея. А вось радыяцыя - гэта пастка. Жыць у гэтай пастцы нам, дзецям нашых дзяцей. Жыць i заўчасна памiраць, памiраць i жыць - хварэць, выжываць i чакаць, чакаць, пакуль закончыцца паўраспад i распад многiх элементаў, якiя непiсьменная бабуля абагулiла ў адно фатальнае для нас слова РАДЫЯЦЫЯ...

БОСКI ХРАМ

Цяжка знайсцi чалавека, якi б не любiў лес, не лiчыў яго сваiм сябрам, якi б у вольную гадзiну не iмкнуўся адпачыць душой сярод непаўторнай лясной прыгажосцi.

Варта толькi трапiць у яго шчырыя зялёныя абдымкi, як напружаныя клопаты мiтуслiвага жыцця адступаюць, аддаляюцца, знiкаюць.

...Пасляваеннае дзяцiнства. Голад, галеча. Дзецi ў гарадах з ранiцы да вечара лазiлi па руiнах дамоў, па ацалелых падвалах ды закураных каменных сценах. Усюды - горы бiтай цэглы, пыл, смецце...

Нас, вясковых блазнюкоў, "выхоўваў" лес. Дарослыя ад цямна да цямна былi занятыя катаржнай працай у калгасе ды iншымi жыццёва неабходнымi справамi. Iм было не да нас.

Лес кармiў нас, лес спяваў нам сваю векавую калыханку, лес быў нашай калыскай, нашым домам, ён ахвяроўваў дзiцячым сэрцам сваю дабрыню i пяшчоту. Цi не таму абсалютная большасць пiсьменнiкаў i паэтаў - выхадцы з вёскi?

Крыху пазней, "выкарабкаўшыся" з дзiцячых штанцоў у юнацкую вопратку, я з новай сiлай цягнуўся ў лес, дзе зачароўваўся яго мудрай задуменнасцю, захапляўся чысцiнёй шаўкавiстых iмхоў, дзе я не саромеючыся мог падысцi да бярозкi, абняць яе i ўлюбёна сказаць: "Якая ты прыгожая!" Я адчуваў узаемную любоў лесу i быў самым шчаслiвым чалавекам на зямлi.

Адзiн з маiх вершаў пачынаецца радкамi:

Мой родны лес, як боскi храм,

Шчыруе сэрца ў гэтым храме...

Сталеючы i глыбей закапваючыся ў складанасцi жыцця, я нiколi не расставаўся з лесам, таму "эвалюцыя" яго лёсу праходзiла i праходзiць у мяне на вачах.

Крыўдна, горка, сумна i балюча бачыць, як пакутуе твой сябар, як безгаспадарча, бескантрольна, за хвiлiны знiшчаецца тое, што "выкормлiвалася" зямлiцай дзесяцiгоддзямi.

Напрыклад, адразу за Жукаўкай злева, як ехаць з Менска па Даўгiнаўскаму шляху, быў прыгожы дубовы гай. Гэты гай налiчваў каля ста дубоў. Унiкальнае месца!

Праз дарогу, справа ад Даўгiнаўскага шляху, да рэвалюцыi была карчма, заезджы двор, жылi людзi - так званае Здарэнне. Думаю, што, часцяком ездзячы па згаданаму шляху, i Ядвiгiн Ш., i Янка Купала не мiналi здарэненскую карчму, бачылi падрастаючыя дубкi.

Дык вось гэты дубовы гай выкарчавалi, знiшчылi, бо некаму вельмi "спадабаўся" ўтульны куток пры дарозе, на якiм... сёння густа (ды без густу) налеплены дачы...

Крыўдна, горка, сумна i балюча бачыць i тое, як паступова лес ператвараецца ў сметнiк. Варта толькi сысцi з дарогi, як на кожным кроку смецце, смецце, смецце. Кучы, горы смецця. Гэта параўнальна з тым, калi б у празрыстую крынiцу вылiць з-пад гноя жыжку, а потым чэрпаць i пiць тую ваду...

А мы ж гэтак i робiм - забруджваем лес i iмкнёмся да яго, захапляемся iм. Вiдаць, не зразумела многiм "гаспадарам" сваёй зямлi i тым "чысцюлям"-дачнiкам, што бруд кiдаюць яны не толькi ў лес, а i ў будучыню сваiх дзяцей, унукаў.

Мы, людзi, з жудаснай абыякавасцю нявечым тое амаль адзiнае, што дае нам сiлы ўтрымлiвацца на краi безданi.

Лес, баронячы наша здароўе, ратуючы нашыя душы ад жорсткасцей часу, аказаўся сам безабаронным, бездапаможным перад нашай жорсткасцю. Мы здрадзiлi сябру, мы здзекуемся над iм, мы забруджваем i знiшчаем створаную не намi бясцэнную каштоўнасць i прыгажосць.

ЗАБОЙСТВА

Нiчога вечнага не бывае... Якi б доўгi нi быў чэрвеньскi дзень, а вечар надыдзе. Як бы нi ўпрыгожвалася вясной i летам наваколле, а да восенi адцвiтуць красачкi ў полi, а потым зжаўцее лiсце i з цiхiм сумам, пакiнуўшы родныя галiнкi, ляжа на астылую зямлю. Як бы доўга нi цягнулася жыццё чалавека, а сысцi ў магiлу мусiць кожны... Нiчога вечнага не бывае...

Шарык быў малады i задзёрысты. Калi нехта чужы збiраўся зайсцi ў хату мусiў перад ганкам сцiшыць хаду i зусiм прыпынiцца. Шарык уздымаў такi вэрхал, так рашуча кiдаўся наперарэз кожнаму чалавеку, ледзь са шкуры не выскокваў ажно ланцуг трашчаў. Ноччу гаспадары спалi спакойна - такi вартаўнiк надзейней любога замка.

Але... i Шарык быў не вечны - надышлi старасць, глухата, бяссiлле. "З'елiся" зубы, нейкi туман убiўся ў вочы, поўсць сыпалася, як з дзiравага меха сечка.

I хоць шкадаваў гаспадар сабаку, ды трэба заводзiць новага - маладога, пiльнага. Але не кармiць жа двух - дзе ж набрацца ў вёсцы тых харчоў, калi нават парасяцi не ведаеш што даць, каб нейкая скварчына была ў кубёлку?

Узяў гаспадар вяроўку, закруцiў вузельчык на Шарыкавай шыi, ускiнуў на плячо ружжо - i пайшлi яны ў лес... Шарык адчуваў штосьцi нядобрае, але за сваё доўгае сабачае жыццё прывык давяраць i слухацца гаспадара, таму цяпер паслухмяна i сумна клыпаў за iм. Прамiнуўшы густы ельнiк, прыпынiлiся на палянцы, дзе чалавек прывязаў сабаку да сасны, адышоўся, рэзка зняў з пляча ружжо i, баючыся глядзець у вочы сабаку, выстралiў. Спалоханы лес адгукнуўся трывожным рэхам. Чалавек бачыў, як нейкая сiла падкiнула Шарыка ад зямлi i зноў кiнула на яе, бездапаможнага i нерухомага.

Не адвязваючы вяроўкi, чалавек рашуча пакрочыў ад гэтага жудаснага месца, выцiраючы на хаду памакрэлыя вочы...

Я наўмысна не называю вёску i прозвiшча чалавека, узяўшага на сваю душу цяжкi грэх. Я вельмi рады, што ў гэтай трагедыi ёсць працяг, якi закрануў сэрца кожнага, хто хоць краем вуха пачуў пра гэтае здарэнне.

...Мiнула два тыднi. У чалавека быў ужо другi сабака - малады i дзёрзкi, услужлiвы i пiльны. Чалавек стараўся не думаць, не ўспамiнаць пра забiтага былога сябра, i жыццё зноў набыло клапатлiвы, працоўны рух вясковага жыхара.

Але аднойчы вечарам, калi чалавек стомлена сеў на ганак i з асалодай запалiў, гледзячы сабе пад ногi, ён усёй iстотай адчуў на сабе нейчы погляд. Чалавек здрыгануўся i ўзняў галаву. Перад iм стаяў Шарык - схуднелы i змучаны, з выбiтым вокам i перабiтай пярэдняй лапай, якая крыва зраслася. З шыi звiсала ўся ў запечанай крывi вяроўка. Шарык хiстаўся i даверлiва глядзеў адным вокам у вочы гаспадару. Цяжка паранены, ён выжыў, залiзаў раны, перагрыз вяроўку i аддаў апошнiя сiлы, каб прыйсцi да таго, каго лiчыў сваiм адзiным сябрам.

". . . . . ."

У свае чатырнаццаць гадоў я даволi моцна "захварэў" паляваннем. А перадалася мне гэтая хвароба ад старэйшага брата Косцiка, якi начытаўся паляўнiчай лiтаратуры, наслухаўся розных манюкаў i за апошнiя капейкi купiў ружжо. На выхадныя днi ён наязджаў да нас у Карпiлаўку з Менска. З адным ружжом мы з Косцiкам цягалiся па лясах з ранку да вечара, бабахалi налева i направа. У буднiя днi я заставаўся гаспадаром ружжа...

Аднаго дня, калi ад марозу i мяцелiцы нельга было нос выткнуць за дзверы, я ўскiнуў на плячо ружжо, падперазаўся патранташам i падаўся ў лес паляўнiчага ж ногi кормяць.

Мяне ўвесь час цягнула да Вапеннай гары - там непралазная глуш, мноства розных слядоў, асаблiва рысiных, а мне вельмi хацелася запаляваць рысь, хоць тады я не ведаў, з якога боку да яе падступiцца...

Гудуць дрэвы, стогнуць ад ветру, але ў лесе мяцелiца з ног не валiць значна зацiшней у iм. Ружжо - напагатове, вочы пiльна абмацваюць кожны куток.

Раптам з сасны на сасну пералятае рабчык, чапляецца за нiжнi сук, i не паспеў я ўскiнуць ружжо, як ён спiкiраваў на снег у густы ельнiчак. Я застыў i не зводзiў вачэй з невялiчкага прасвету сярод елачак - павiнен жа недзе мiльгануць рабец. Стаю ў "сабачай стойцы", дрыжу ад азарту, не мiргаю. Не, думаю, я цябе перахiтру, цярпення ў мяне хопiць!

Прайшло з паўгадзiны - толькi я хацеў плюнуць i пайсцi далей, як у невялiчкiм "акенцы" памiж елачак нешта варухнулася (а мо падалося).

На ўсякi выпадак складваюся i бабахаю ў тое акенца. Нiчога не ўзляцела... Няўжо забiў рабчыка?! А можа, там нiкога i не было?!.

Хвалююся, не перазараджаю ружжо i бягу да таго месца. Падбег i... ледзь сам не грымнуўся з усiх чатырох - нiчога не разумею.

Перада мной на бялюткiм снезе ляжыць мацёры вогненны лiс! Вось гэта дык да!

Аказваецца, пакуль я, раскрыўшы рот, стаяў i чакаў рабчыка, лiс, якi прабягаў непадалёку, пачуў свежыя сляды птушкi i хацеў паласавацца "маiм" рабчыкам, але, бедалага, папаўся сам...

Падвязаў я цераз плячо багаты трафей i з важнецкiм выглядам пакрочыў прамiком у Лысую Гару, дзе жыў самы сталы наш брат Коля. А дарога ў Лысую Гару пралягае праз Буды, вось я i "купаўся" ў паляўнiчай славе, нядбайна адказваючы на шматлiкiя пытаннi жыхароў тых вёсак:

- Лiс пёр, як маланка, нават вочы не паспявалi за iм, але мой стрэл iмгненна спынiў яго... Ды гэткiх лiсаў я магу страляць хоць кожны дзень...

Назад у Карпiлаўку я iшоў праз Жукаўку - трэба ж было i там заявiць аб сабе...

"Пакарыўшы" Жукаўку, я прамiком, цераз лес i лугi падаўся дамоў. Раптам чую, як недзе ў лесе сабака "з голасам" гонiць зайца. Па брэху пазнаю Абiсiнцавага ганчака, якi самастойна, без "непрасыхаючага" гаспадара, штодзённа бегаў у лес i "зганяў ахвоту", ганяючы зайцоў.

Прыслухаўся - брэх наблiжаецца да мяне. Скокнуў я пад лазовы куст, i зноў спёрла дыханне, дрыжу ад азарту.

Бачу, як па лузе прама на мяне паволi клыпае заяц. Наогул, заяц ад сабакi ўцякае не з усiх ног, а з прыпынкамi, прысядаючы на заднiя лапы i "стрыгучы" вушамi паветра.

Гэты таксама - скок, скок - сядзе, скок, скок i паслухае...

Не "дакульгаўшы" метраў дваццаць да мяне, заяц сеў i натапырыў вушы. Сядзiць слупком, як на талерцы, - толькi страляй! Я старанна прыцэльваюся i думаю: "З аднаго боку - вiсiць лiс, з другога - заяц! Такога яшчэ свет не бачыў! Прыйдзецца зноў iсцi ў Лысую Гару праз Буды..."

Пакуль мае мазгi малявалi такiя карцiны, заяц зрабiў рэзкую скiдку ўбок, каб збiць са следу сабаку, - я толькi паспеў цiскануць на курок, але заяц паспяхова паказаў мне адно месца i знiк, растаў у снежнай завiрусе.

Я, ад злосцi на сябе, схапiў з галавы шапку, кiнуў пад ногi i давай таптаць яе нагамi, абзываючы сябе самымi апошнiмi словамi: ". . . . . .", ". . . . . ." i гэтак далей.

СУПЕРПАДАРУНАК

Самае цяжкае - выбраць i купiць падарунак, калi iдзеш да некага на дзень нараджэння. Бывае, падабаецца падарунак - ды не дазваляюць грошы, цана "кусаецца", а калi грошы ўсё ж дазваляюць - дык падарунак, як кажуць, нi сабе, нi людзям. Вось i збiваеш апошнiя падэшвы, туляючыся па крамах.

Што нi кажыце, а складаная гэта справа - хадзiць на днi нараджэння! Уручаеш iмянiннiку тое, што купiў, i бадзёра "падсалоджваеш":

- Вось! Самае лепшае i дарагое купiў! Спажывай!

А ў беднага iмянiннiка ад разгубленасцi скiвiца адвiсла, вусны дрыжаць ад крыўды, а вочы дык зусiм крычаць:

- Што ты мне купiў?! Я ж разлiчваў на большае!..

Гэтак можна i свята сапсаваць, i наогул з гаспадаром пасварыцца.

Але пажартавалi, i хопiць!

Прыехала ў маю Карпiлаўку да сваiх бацькоў на адпачынак маладая жанчына з мужам i сынам аж з далёкай Керчы. У той Керчы ўсёй радасцi - адно толькi мора, ды i тая адзiная радасць - для iншагародных адпачываючых i турыстаў. Мясцовым жыхарам - не да мора.

Трэба яшчэ дадаць, што ў той Керчы грыбамi i не пахне, а ў нас - лясы гнiюць ад iх. А дзе вы бачылi чалавека, якi б не любiў збiраць грыбы, асаблiва баравiчкi? Вось i гэтыя керчанцы за грыбамi ажно калоцяцца, гаворку пра iх з языкоў не скiдваюць i кожную ранiцу бягуць, спатыкаючыся, у лес...

Але грыбы - не мох, не растуць па ўсiм лесе без разбору. Кожны грыб любiць свае мясцiны, ды i год на год не прыходзiцца. Напрыклад, мiнулым годам баравiкi раслi па барах, па белых iмхах, сёлета - па бярэзнiках ды пад дубамi, наступным годам - могуць прытаiцца ў ельнiках. Тут патрэбен асаблiвы нюх. Можна цэлы дзень працягацца па лесе, а знайсцi аднаго казляка, ды i за таго чэрвi б'юцца. А можна i за гадзiну-дзве нарэзаць баравiкоў - як падняць...

Пабягуць чуць свет керчанцы ў лес, ногi адаб'юць па самую паяснiцу, а нясуць дамоў нейкiя сыраежкi, паедзеныя смаўжамi, чашчавiкi счарнелыя, куркi ды некалькi лiсiц, адным словам - смецце.

Я звычайна ў лес не спяшаюся - у мяне "свае" запаведныя куткi. "Мае" грыбы - будуць мне! Ды i па лесе я iду пацiху, туды-сюды крутнуся, прыпыняюся, аглядваюся - грыбы гэта любяць i не хаваюцца.

Некаторы грыбнiк iмчыць па лесе, як лось, задраўшы галаву i збiваючы нагамi тое, што шукае, быццам грыбы растуць не пад нагамi, а на елках...

Iду я з лесу дамоў - кошык паўнюткi адных баравiкоў, ажно вывальваюцца. Параўняўся з хатай, у якой гасцююць керчанцы, i быў вымушаны прыпынiцца, бо яны ўбачылi мяне праз вокны i выскачылi на двор - ледзь дзверы з завесамi не знеслi.

- Ай! Ой! Якi цуд! Якi жах! Дзе быў? А мы ж - нi разу! А ты ж кожны раз!..

А потым маладая жанчына слёзна папрасiла:

- Калi не хочаш, каб у мяне разарвалася сэрца, - не хадзi болей пад нашымi вокнамi з такой прыгажосцю! Вельмi прашу - пашкадуй мяне!

Я прыйшоў дахаты, напiўся вады, скiнуў боты i сеў адпачыць на лаўку. Праз дарогу, на лузе збiралi рамонкi дзве дзяўчынкi - Кацюнька i Iрачка. Назбiралi вялiзныя букеты i iдуць ля нашага плота, аб нечым шчабечуць. Пытаюся ў iх, навошта так многа рамонкаў, а яны адказваюць:

- Сёння ж у цёцi Наташы - дзень нараджэння!

Я i рот раскрыў. Цёця Наташа - гэта ж керчанская жанчына, у якой ледзь сэрца не разарвалася ад маiх баравiкоў.

Я падскочыў з лаўкi, нiбы сядзеў на вострым цвiку, схапiў кош з баравiкамi i - подбегам да суседзяў. Заскокваю ў хату i стаўлю ля ног iмянiннiцы свой падарунак:

- З днём нараджэння! Гэта вам! - i бачу, як вусны жанчыны заквiтнелi радаснай усмешкай, а ў вачах успыхнуў шчаслiвы агеньчык.

"ЖЫДОЎСКАЯ" ГАРА

Толькi я прыехаў на сваiм "карчу" - "Жыгулях" - у Карпiлаўку, як да мяне прыбегла Левандоўская Надзя i залямантавала скрозь слёзы:

- А мой ты братачка! Памажы ж ты мне! А трэба ж ехаць у Лагойск у суд! А з Карпiлаўкi ж у Лагойск можна трапiць толькi праз Менск! А я б адна i праз Менск даехала, а мне ж патрэбны дзве сведкi! А яны ж на аўтобусе праз Менск ехаць адказваюцца - гэта ж за дзень не справiшся... - i сыпле, i сыпле...

У мяне аж галава закруцiлася ад такога "наскоку".

- Пачакай, Надзя! Што за суд, што за справы ў Лагойску?..

Высветлiлася, што беднай жанчыне, якая ўжо восьмы дзесятак свайго жыцця пачала ўжываць, трэба ехаць у лагойскi суд i даказваць, што чорнае - заўсёды застаецца чорным...

Надзю, калi яна была дзяўчынай, немцы ў сорак трэцiм годзе пагналi ў Германiю - у рабства. Глынула яна гора, аж горка стала на ўсё жыццё...

I вось сёння састарэлай i спрацаванай жанчыне немцы абяцаюць заплацiць некалькi марак за тое, што рабавалi i зневажалi. Але, аказалася, не проста атрымаць той "гасцiнец" - часу прайшло многа, дакументаў анiякiх, сведкi павымiралi - тупай, чалавеча, у суд, даказвай, што ты ў вайну не цукеркi смактаў, а гора гараваў...

Я згадзiўся звазiць былую падняволеную з сынам i двух сведак у Лагойск карона з маёй галавы ад гэтага не звалiцца.

Ранiца выдалася сонечная, ласкавая. Сведкi - знаёмыя мне з дзяцiнства бабы, гаваркiя i цiкавыя, сама Надзя - таксама свайму языку спакою не давала не паездка, а ўзнагарода за "сухое", афiцыйнае гарадское жыццё.

Зрабiла Надзя ў Лагойску неабходную справу, уцiснулiся мы ў маю машыну i коцiм назад.

Толькi мiнулi шашу, што вядзе на Хатынь, як адна са сведак - Настаровiч Таццяна - i кажа, паказваючы ўправа:

- А вось гэта - Жыдоўская гара!..

Мы зiрнулi на мiльгануўшую гарушку i нiчога не разгледзелi, акрамя зубчатага лесу на ёй.

- Што за гара? Чаму так завецца? - пытаюся ў Таццяны.

Яна адвяла ад лесу памакрэлыя вочы i ўсхвалявана, нiбы гэта было ўчора, расказала пра няшчасных жыдоў - нашых землякоў з Лагойшчыны.

- Памятаю, - з болем выдыхнула Настаровiч, - як немцы забiралi з нашай вёскi жыдоўскую сям'ю з малымi дзецьмi, сярод якiх быў i мой аднакласнiк Мiша. Ён рос вельмi здатным хлопчыкам, iмгненна рашаў самыя складаныя задачы ў класе... I яшчэ ён быў надзвычай вясёлы - увесь час усмiхаўся, быццам адчуваў, што не дасмяецца ў сваiм жыццi... Калi гналi iхнюю сям'ю, - працягвала Таццяна, - Мiша iшоў па-мужчынску маўклiва, з суровым тварам, а яго пяцiгадовая сястра Кларачка ўсцiлала дарогу слязьмi буйнымi... Плакала i iх мацi, прадчуваючы бяду...

Таццяна сама выцерла слёзы i цiха дадала:

- Столькi гадоў мiнула, а Мiша стаiць перад вачыма як жывы... I за што бедных жыдоў знiшчалi, цi ж не такiя яны, як мы, людзi?..

У машыне стала цiха. Вайна - незажываючая рана для тых, хто з ёй сутыкнуўся...

Цiшыню парушыла Левандоўская Надзя:

- Калi разабрацца, мае вы людцы, на чорта мне iхнiя маркi - на той свет я iх забяру, цi што? Мне сёння кiдаюць падачку за знявечанае жыццё, а хто кампенсуе спаленае, знiшчанае, закатаванае?

Я са здзiўленнем зiрнуў на старую жанчыну, якая "прачытала" мае думкi: дзе знайсцi такую плату, якой можна было б заплацiць сiротам за забiтых бацькоў, бацькам - за спаленых дзетак?..

Пытаюся ў Настаровiч Таццяны:

- А што далей было з Мiшам i яго сям'ёй, з астатнiмi жыдамi? Якi iх лёс?

Таццяна сумна адказала:

- Усiх жыдоў з Лагойскай акругi звозiлi на тую гару i расстрэльвалi. Цэлымi сем'ямi, з дзецьмi, нават з немаўляткамi... А гару тую людзi пачалi зваць не таму, што не шкадавалi цi не любiлi жыдоў, а хутчэй за ўсё ад малаадукаванасцi, ад прастаты сваёй...

Вось i я з'ездзiў у Лагойск, нажыў яшчэ адну душэўную рану. Гэтая рана хвалявала, непакоiла, i праз два тыднi я кажу жонцы:

- Хопiць пароцца ў градах, паедзем на Жыдоўскую гару!

Праз сорак хвiлiн падымалiся мы на яе па пахiленых, зарослых травой бетонных усходцах. "Сустракаў" нас за жалезнай агароджай больш чым сцiплы помнiчак, на якiм - туманны тэкст пра тое, што на гэтым месцы ў час мiнулай вайны былi расстраляны "советские граждане"... Нi слова пра жыдоўскую трагедыю, нi паўслова пра колькасць знiшчаных... Жонку душылi слёзы, ды i мне было цяжка слова вымавiць - настолькi гэтая братняя магiла рабiла моцнае ўражанне сваёй сiроцкасцю, запушчанасцю, безабароннасцю перад часам i людской абыякавасцю...

У рэдакцыi лагойскай раённай газеты "Родны край", куды заехалi з жонкай Таццянай, даведваюся, што на гэтай "Жыдоўскай" гары загублены каля дзевяцi тысяч жыдоў... Жах!

Iмчаць па Лагойскай шашы турысцкiя аўтобусы, едуць людзi ў Хатынь схiлiць свае галовы перад попелам ста сарака дзевяцi жыхароў "вогненнай" вёскi, а побач з гэтай шашой, у якiх-небудзь ста метрах ад яе, - спачываюць у малавядомай "Жыдоўскай" гары астанкi дзевяцi тысяч грамадзян нашай Радзiмы жыдоў...

"ПРАДПРЫМАЛЬНIКI"

Чаго толькi не робiць непрадказальны час з людзьмi! Быў слесарам - стаў прэзiдэнтам нейкай там асацыяцыi. Быў касiрам у захудалай краме - стаў банкiрам. Быў... ды хiба ўсiх пералiчыш? Праўда, ад гэтых пераўтварэнняў дзяржаве карысцi - як з казла малака. Але за час перабудовы зрабiлася тое, аб чым пяецца ў адной даволi несур'ёзнай песнi: "Хто быў нiкiм - той стаў усiм!.."

Вось i ў нашым раёне, а дакладней, у сельсавеце, а яшчэ дакладней, у нашай вёсцы, сталi мужыкi чухаць патылiцы - у якi бок падацца, каб не "стаць усiм", а хаця б "збiць" на бутэльку, бо заробак у калгасе меншы, чым у немаўляткi фiчка, а пахмялiцца хочацца кожны дзень. Тут справа вядомая, як пачнуць пахмяляцца, дык так напахмяляюцца, што заўтра зранку зноў "гараць буксы", а каб iх патушыць, трэба вышукоўваць, як кажуць, "нявыкарыстаныя рэзервы". Атрымлiваецца - хочаш не хочаш, а будзеш iсцi ў нагу з часам, узлезеш на "рыначныя рэйкi".

Вось мужыкi з нашай вёскi, праўда, не ўсе, а тыя, у каго ссiнелi насы i няўпэўненая хада, перамаглi сваю сялянскую някемлiвасць i, згодна з "рыначным сацыялiзмам", пачалi жыць па бартэру: ты - мне, я - табе.

Спачатку выкарыстоўвалi "ўнутраныя рэзервы" - неслi з уласнай хаты сёе-тое, зразумела ж, хаваючыся ад жонак, прадавалi сваё "сёе-тое" каму папала за любую цану, але не нiжэй кошту пляшкi гарэлкi.

Потым сцямiлi, што на "ўнутраных рэзервах" доўга не пратрымаешся, бо вясковую хату, як вядома, "аздоблiваюць" ложак, стол, лава ды, магчыма, сцiпленькi дыванок з набiтымi фарбай лебедзямi. Прыйшлося мужыкам "кiнуць" мазгi ва ўсе бакi. Але ў якi бок нi кiдалi мазгi - яны траплялi на калгаснае поле цi на iншую калгасную ўласнасць. Тут нашы "прадпрымальнiкi" ўспомнiлi другую вядомую песню часоў застою: "Усё вакол калгаснае - усё вакол маё!.."

"Ура! Жывём!" - затрапяталi iх чулыя сэрцы.

Рынак збыту быў пад носам - амаль кожная вёска сёння шчыльна абнесена "парканам" многапавярховых катэджаў ды iншых дыхтоўных будынiн.

Неслi i везлi на гэты рынак усё, што шчасцiла ўварваць ад кволага калгаснага "стала" - гной, маладую бульбу, цэмент, дошкi, зерне для дачнiкавых курэй, хоць свае куры пачалi ад голаду пер'е губляць.

Бывала, прыйдзе гэткi "рыначнiк" у краму, каб рэалiзаваць здабыты "капiтал", працягне дрыготкаю рукой прадаўшчыцы грошы, а тая, перад тым як выдаць бутэльку гарэлкi, прапясочыць на ўсю краму:

- Зноў прыцягнуўся, трасун! Лепей абутак купiў бы - пальцы вунь з ботаў павыскоквалi, а з другога боку пяты нямытыя вывальваюцца!

А "трасун" важна папраўляе залатаную ватоўку i заключае:

- Трэба здароўе падправiць спачатку! Здароўе - даражэй за абутак!

Ды тое, пра што я пiшу, усiм вядома. Магчыма, я i не паквапiўся б на ваш вольны час, каб не быў сведкам новай формы "прадпрымальнiцтва".

Уявiце: выходзяць з кустоў два замызганыя мужыкi, але з "новым" мысленнем i - да калгаснага статка. У кожнага ў руках - па два пустыя трохлiтровыя слоiкi. Аглядваюцца, туляюцца i, прыгiнаючыся, "падшпацыроўваюць" да блiжэйшай каровы, дзе...

- Як ты цягнеш за цыцку?! Нiчога ж не цячэ! Захоплiвай вымя!

- Можа, гэта нядойная карова?

- Сам ты бычок нядойны! Пусцi мяне!

Мяняюцца месцамi, i даенне працягваецца.

- Бачыў, як трэба? Вучыся!

- Бачыць-то бачыў, але ж малако табе ў рукаво цячэ, а праз штаны выцякае...

- Ты раўней банку трымай i не трасiся з ёй!

- Гэта я ад хвалявання калачуся - як-нiяк, а новую справу асвойваем...

Нарэшце "новая справа" асвоена - вымучаны некалькi кароў, i руплiўцы з поўнымi слоiкамi накiроўваюцца да блiжэйшых дачаў.

- Каму малачко, гаспадынi?!

- Свежанькае, цёпленькае, сырадойчык! Жонкi прыслалi прадаць - дзеткам хлеба няма за што купiць... Каму малачко?!

...Сапраўды, а каму малачко, у якiм абмылiся даўно не бачыўшыя мыла рукi "прадпрымальнiкаў"? Ёсць жадаючыя? Адрас дам дакладны!

СОНЦА

Што самае смачнае?..

Паспрабуйце задаць гэтае пытанне знаёмым i незнаёмым - пасыплюцца адказы, як гарох з торбы.

Скажуць - гэта ж так проста адказаць: "снiкерсы", бананы, iкра, кiвi, тарты, крэветкi i... "гарох" будзе сыпацца на вашу галаву так доўга i шчодра, што забудзецеся, пра што i пыталiся. А калi апамятаецеся - выявiце, што галоўная "гарошынка" не вывалiлася...

I хоць, як кажуць, пра густы не спрачаюцца, ёсць адзiна правiльны адказ, пачуць якi, нават сёння, сярод сацыяльнай змардаванасцi i духоўнага заняпаду, складана. Матэрыяльныя i духоўныя каштоўнасцi пераблыталiся, страцiлi ў нашых вачах сваю першародную непаўторнасць i вагу.

Нават тыя, сталейшыя, хто зведаў некалi бязлiтасны голад, наўрад цi скажуць сёння, што самае смачнае - хлеб.

Прыпомнiце сваё нават не галоднае дзяцiнства... Мацi просiць схадзiць у краму купiць хлеба, а табе не хочацца, "няма часу", бо яшчэ не нагойсаўся чакаюць сябры. А калi нарэшце ўсё ж мацi выпхне ў краму - па дарозе дамоў абгрызеш гэты хлеб з усiх бакоў так, што i несцi няма чаго. I такi ён смачны, i такi ён духмяны - не адарвацца.

Сёння рука ледзь паспявае запхнуць хлеб у рот, як яму ўздагонку другая жвавая рука адпраўляе ўсё, што Бог паслаў, - кiлбасу, рыбу, сала... Дзе тут адчуеш смак хлеба - усё перамяшаецца ў нашай "сячкарнi" - глык - i сам не ведаеш, што глынуў.

Каб пераканацца ў тым, што хлеб - самая смачная ежа ў свеце, вазьмiце, моцна прагаладаўшыся, скарыначку хлеба i разажвiце, пасмакуйце яе - адразу прыпомнiце i маленства, i тыя добрыя рукi, якiя вырасцiлi i спяклi гэты цуд.

Не хачу пакрыўдзiць прыхiльнiкаў iншых шматлiкiх прысмакаў - ешце iх на здароўе, але хлеб можна параўнаць з сонцам.

Як вакол сапраўднага сонца круцяцца планеты, так i вакол хлеба - усе мы.

ПАСЫЛКА

Жылi мы з жонкай адразу пасля вяселля i ў розных гарадах - я ў Менску, яна - у Горадне, i здымалi куток у чужых людзей, потым я атрымаў ад работы васьмiметровы пакойчык на агульнай кухнi. Затым - "хрушчоўка" на першым паверсе старога дома, дзе пад нашай кватэрай знаходзiлася бойлерная. Часцяком у ёй здаралiся аварыi, i смурод з парай прасочвалiся ў нашы пакоi. Бывала, што старэнькая мэбля набракала ад вiльгацi i трэскалася...

Толькi на пяцьдзесят чацвёртым годзе свайго жыцця я атрымаў больш-менш людскую кватэру, плошчай трыццаць сем метраў. Не атрымаў бы i гэту, каб не быў пiсьменнiкам.

I вось на першым этапе нашых басцянняў, калi каханне спальвала нашы сэрцы, а абставiны не дазвалялi жыць разам, я завальваў жонку ласкавымi лiстамi, яна - мяне. Тэлефанаваў ёй столькi, колькi дазвалялi грошы, хацелася рабiць нешта неверагоднае, незвычайнае, але што я мог зрабiць... Я нават не меў прапiскi ў Менску, жыў нелегальна з братам i бацькамi ў дзесяцiметровым пакойчыку, у бараку. Грошы ў мяне - куры не "клявалi", бо не было нi курэй, нi грошай.

Усё гэта замяняла нам з жонкай мядовы месяц i вясельнае падарожжа.

Аднаго разу вясной назбiраў я ў лесе вялiкi букет ландышаў, закруцiў iх у мокрую тканiну, абматаў паперай, упакаваў у пасылку i адправiў па пошце маладой жонцы.

Скрынка пасылкi была даволi ўнушальная, бо "лялька" з кветак, тканiны i паперы атрымалася не малой.

Колькi ж было здагадак у жонкi i яе сям'i, калi яны атрымалi тую пасылку i яшчэ не паспелi ўскрыць!

Але яшчэ большае было здзiўленне, калi дасталi з пасылкi свежанькiя ландышы, бо да такога мог дадумацца толькi закаханы чалавек.

КАРПIЛАЎСКАЯ ПАПЯЛУШКА

Нарадзiлася дзiця...

З першых гукаў, з першых крокаў - на тваiх вачах. Расце, здавалася б, непрыкметна, а разам з тым i неяк надта ўжо хутка.

Нядаўна было - годзiк... пяць... Сёння - пятнаццаць!

Што можа быць цiкавей?!

Мне пашчасцiла назiраць за такiм вось непрыкметна-iмклiвым ростам дзяўчынкi. Не, не маёй дачкi, хаця i пра яе можна было б напiсаць многа цiкавага. Але сваё дзiця - ёсць сваё, тут можна непрыкметна для сябе i перахвалiць яго. А вось пра гэту дзяўчынку - Кацю Васiлевiч, пiшу з задавальненнем, з радасцю, са светлым пачуццём, нават - з любоўю. Чаму? На мой погляд, яна - унiкальная дзяўчынка, асаблiва на агульным сучасным, не вельмi радасным, фоне падлеткавага "здароўя" нацыi.

Да гадкоў пяцi яна была дзiця як дзiця - як i ўсе дзецi такога ўзросту: па-свойму прыгожая, тоўсценькiя шчочкi, захапленне ў вочках ад усяго, што яны бачылi, i - бясконцая колькасць пытанняў.

Потым, гадкоў з пяцi, Кацюня пачала не толькi здзiўляцца жыццёвымi з'явамi, а здзiўляць мяне сваiмi адносiнамi да жыцця, да ўсяго, што яе акружае.

Трэба адзначыць, што ўсе мае назiраннi адбывалiся (i адбываюцца) у вёсцы Карпiлаўка, дзе жылi Кацiны дзед i баба. Сёння ў жывых засталася толькi баба Галя.

Вось у гэтую невялiкую вёсачку Кацюню цягне з незвычайнай сiлай. Нарадзiлася ў Менску, а сваёй "малой радзiмай" лiчыць Карпiлаўку. А вядома ж, што многiя вяскоўцы са скуры лезуць, каб лiчыцца "городскими". У Кацi ж свае погляды на жыццёвыя каштоўнасцi. З малых год едзе сюды з бацькамi, з радасцю застаецца тут на ўсё лета i, вiдаць, душой тут спачывае. Каб сказаў, што сяброў цi сябровак тут шмат - дык не. Цi каб ела тут ласункi ды прысмакi таксама не. Звычайныя вясковыя "разнасолы" - бульбiна, пералежаная скварчына, малако...

Дык вось, прыкладна з пяцi гадоў Кацюня пачала цвёрда станавiцца на ўласныя ногi. Куды б нi падалася баба Галя - за ёй, як хвосцiк, Кацюня. Баба у хлеў выкiдваць гной, Каця - за ёй. I не проста стаiць ля яе, а дапамагае, наколькi дазваляюць сiлы. Баба - у гарод, Каця - ужо тут, порацца, праполвае. Баба - кармiць свiней, даiць карову, Каця - пры ёй. Пабяжыць, шчаўя назбiрае, збегае ў лес (адна!), прынясе баравiчкоў, у хаце прыбярэ, нешта мые, штосьцi зашывае... Дзiва! Не Каця, а Папялушка з казкi!

Здаецца, пашлi яе зiмой у лес назбiраць пралесак - прынясе i iх.

Вось так, без прымусу, з радасцю, з лёгкасцю, нават з нейкай патрэбай, Каця бярэ ў свае рукi тое, да чаго не надта хочуць дакранацца i некаторыя дарослыя.

Яна даўно на "ты" з жыццёвымi складанасцямi. Сёння - яна спраўляецца i з канём, i спрабуе касiць, i бярэ сякеру ў рукi - i ўсе свае шматлiкiя справы ўкладвае ў тры словы: "Бабулi трэба ж дапамагаць!"

А якiя цудоўныя цацкi яна вырабляе ды вышывае з рознакаляровых кусочкаў тканiны! Тут i лялькi, i звяркi, i птушкi - у краме падобных вырабаў не бачыў!

Такiя вось летнiя справы ў Кацi. Зiмой жа яна цалкам прысвячае сябе i свой час вучобе, якую спалучае з курсамi па вывучэнню ангельскай мовы. Што ж сур'ёзны чалавек да ўсяго ставiцца сур'ёзна.

У вас можа скласцiся ўражанне, што яна - "хлопчыкападобная" дзяўчынка, якая кампенсуе працавiтасцю недахоп дзявочай чароўнасцi.

О не! Не дай Божа (цi дай Божа) зiрнуць вам на гэту прыгажосць, на гэты цудоўны бутон! Закахаецеся!

Сёння ёй - пятнаццаць! Прыгожая i стройная, ветлiвая i сцiплая, яна заслугоўвае лёсу казачнай Папялушкi, якая спаткала свайго прынца. Калi глядзiш на Кацю, радуецца сэрца - не ўсё дрэнна ў жыццi.

Шчасця табе, чароўная дзяўчынка!

ПАМIЖ НЕБАМ I ЗЯМЛЁЙ

Надышла i мая пара iсцi служыць у войска. Спачатку прызыўная ваенная камiсiя зрабiла заключэнне: "Годзен для службы ў надводным флоце", што выклiкала з майго боку бурлiвую радасць - надта ж мне падабалася марская форма. Тады мяне не засмуцiла тое, што на флоце трэба служыць на год больш, чым у войску, - аж чатыры гады. Карпiлаўскi Пеця Слiжук служыў на флоце, а чым я горшы?

Потым прыйшла павестка, i я апынуўся ў войску - i дзякуй Богу! Тры гады маладога жыцця, няхай i ваеннай няволi - тэрмiн не малы.

Прызвалi мяне з Карпiлаўкi, i пачаўся мой "пачэсны абавязак". Усё было добра, але падчас маёй службы брат Косцiк забраў старых бацькоў з вёскi ў Менск, дзе ён, працуючы токарам, атрымаў у драўляным бараку дзесяцiметровую каморку на Вознiцкiм завулку. I зажылi яны ўтраiх на дзесяцi метрах, як тыя паны на хамутах. Жывуць, перабiваюцца на Косцiкаву мiзэрную зарплату, бо бацькам за дзесяцiгоддзi дармавой працы ў калгасе, згодна савецкiх законаў, дзяржава, замест пенсii, выставiла фiгу (прабачце, не фiгу, а цэлых дзве маме i тату).

Праляцелi тры гады маёй службы, з'еў я не адзiн кацёл салдацкай кашы, i выдаюць мне на рукi прыпiсное пасведчанне, у якiм чорным па беламу, зноў жа, згодна савецкiх законаў, я накiроўваўся туды, адкуль прызваўся, - у Карпiлаўку Лагойскага раёна. Адпаведныя дакументы былi адпраўлены i ў Лагойскi райваенкамат, дзе я павiнен быў стаць на ваенны ўлiк.

Я ў штабе палка паспрабаваў тлумачыць, што за тыя гады, што я служыў Радзiме, сёе-тое змянiлася ў маiм жыццi, што ў Карпiлаўцы мяне нiхто не чакае, але штабныя пацукi адказалi:

- Нiчога не хочам ведаць! Кругом марш!..

I паехаў я на Вознiцкi завулак "нелегалам", i пасялiўся на два з паловай метры, бо дзесяць лёгка дзелiцца на чатыры.

Тады я i не думаў, i не снiў, што сiмвалiчныя i непазбеглыя два з паловай метры чакаюць кожнага ў канцы жыцця. Гэта цяпер я такi разумны, а тады я, аддаўшы Радзiме свой доўг, працягваў любiць яе, лiчыў яе самым дарагiм i неабходным у жыццi. "Ружовыя акуляры" не дазвалялi мне ўявiць, што ёй я не патрэбен. Ёсць я цi не - ёй аднолькава, ёй усё роўна...

Пачалiся мае шматмесячныя i шматлiкiя пакуты. Мне цяжка было зразумець, чаму мяне, не злодзея, не п'янiцу, чэснага чалавека, выганялi адусюль, куды толькi я нi стукаўся. Бралi ў рукi маё прыпiсное пасведчанне i злосна, у адзiн голас абуралiся:

- Чаго ты да нас прыпёрся? Едзь у сваю Карпiлаўку!..

О, я бы з радасцю паехаў туды, але ж там нi сваякоў, нi калгаснай гасадаркi, нiчога, за што можна было б зачапiцца. I ружовыя акуляры пачыналi шарэць...

Калi дзесяць метраў жылой плошчы цярпелi нас, то братава зарплата не вытрымлiвала чатырох чалавек, мы падгаладоўвалi, не кажучы пра тое, што я не мог зняць з плячэй салдацкай робы. А прыбрацца вельмi хацелася - малады ж.

На працу мяне нiдзе не бралi, бо я быў без прапiскi. У казённых абiнетах, дзе я намазолiў вочы, ад мяне кiдалiся ледзь не на сцены, як ад заразнага. У якi бок я нi крануся - усюды была мёртвая сцяна раўнадушша i абыякавасцi. Зноў, як i ў маленстве, мне даставалiся братавы старыя штаны, якiя я "падфасоньваў", даношваў яго кашулi, з дня на дзень мама варыла буракi, бо гэта была самая танная яда.

Зрэдзь удавалася разгрузiць вагон, але i там усталявалiся свае парадкi, склалiся свае брыгады - чужых блiзка не падпускалi...

Раптоўна ад знаёмых паступiла прапанова:

- Ёсць адна баба, ёй, праўда, семдзесят гадоў, затое мае двухпакаёўку. Спаць ты з "жонкай" не будзеш (дзякуй i за гэта), аформiце шлюб у загсе - i ты гарадскi жыхар! А там, дасць Бог, яна доўга не пачырыкае, табе i кватэра застанецца...

- Не-е! - устаў я на дыбы. - Каб я ды ажанiўся з сямi-дзесяцiгадовай бабай! Нiколi! Нават фiктыўна не хачу!..

Сёння гэта можа выклiкаць усмешку, але не ў мяне. Я i цяпер не паважаў бы сябе за той шлюб, каб ён адбыўся...

Раiлi мне i нейкага гарбатага калеку, за якiм патрэбен быў дагляд i якi за тое, што я буду з-пад яго выносiць ягоныя нечыстоты, прапiша мяне часова як апекуна.

I пра гэта я не захацеў слухаць.

Нарэшце прапiсалi мяне, за адпаведную плату, у пасёлку Лiпкi Менскага раёна, i зрабiўся я сапраўдным савецкiм чалавекам, бо займеў паперку на руках.

З раённай прапiскай бралi на працу мала куды - у асноўным у нейкiя шарагi, але ж я мог зарабiць сабе на штаны i кавалак хлеба.

МЯЖА

Дажыла бабуля да адзiноты...

Цi ёсць у свеце што-небудзь горшае i горкае, чым адзiнота? На гэта пытанне здольны адказаць толькi той, каго яна, праклятая, напаткала.

Жыве бабуля, цягне гаспадарчую лямку, не паддаецца бясконцай сялянскай працы i свайму ўзросту. За адзiн сённяшнi дзень чаго толькi нi перабыло ў бабулiных руках: i дрэўка, i дровы, i саганы, i вiлы, i сякера, i вёдры з вадой, i нiтка з iголкай, i вялiзныя вязкi саломы, i маленькi апошнi кавалачак хлеба з кубкам купленага ў суседзяў малака. Але гэтыя дзве апошнiя "цяжары" ледзь "заўважылi" бабулiны рукi, бо для рук праца - жыццёвая неабходнасць, а кароткачасовы перапынак для яды - вымушанасць.

Ды i прымае ежу вясковец па-асаблiваму - прыткнецца на самы крайчык лавы цi табурэткi, мiска з зацiркай цi булёнам ад яго - за вярсту, быццам ён у сваёй хаце не гаспадар. А ўсё гэта ад таго, што няма калi яму рассядацца ды сталавацца, бо дзень пралятае хвiлiнкай, а праца чакаць не будзе...

Надышла вясна-вёсенка. Трэба ж неяк адсеяцца, каб не горш чым у людзей было. Тут, як на тое шчасце, прыкацiлi на сваiх машынах з горада дзецi з унукамi.

- Дзякуй табе, Божачка! Мiца i сына i святога духа! - перахрысцiлася старая. - Адсеюся ў пару!

Яна горача прывiталася i руплiва кульганула ў хату, заляскацела мiскамi, выцягнула з печы саган з бульбай. Потым дастала сцiплы кавалачак сала, саскрэбла з яго леташнюю соль i парэзала яго на тоненькiя лустачкi.

"Эх, шкада, што куркi не нясуцца пакуль", - паскардзiлася сама сабе i з той жа руплiвасцю кульганула на двор.

Тут адчувалiся перадпрацоўная бадзёрасць i ўзрушанасць, чулiся жарты i рогат.

- Дзеткi! Унучкi! - паклiкала шчаслiвая бабуля. - Хоцькi ў хату, падсiлкуйцеся з дарогi, мае залаценькiя!

Старая адчынiла варотцы, прапускаючы дарагiх гасцей, i вiнавата дадала:

- Вось толькi хлеб выйшаў увесь - выбачайце... Але ж i бульбачка не ўступiць яму...

Нявестка, праходзячы мiма старой, артыстычна завойкала:

- Ой! Вой-вой! А мы ж так спяшалiся сюды, што i пра хлеб забылiся!..

- Нiчога, дзеткi, i бульбачка яда. Нiчога, мае залаценькiя...

Усё радзей i радзей пачалi прыязджаць да яе дзецi. Старая гэта заўважыла не па лiстках календара, якiя адрывала ўрачыста i старанна, а адчула сэрцам... Памёр стары, i за iм падышла да зводу кароўка, бо сена - мужчынская праца. Без кароўкi - нi малачка, нi тваражку, нi смятанкi. Колiсь з гаспадаром бабуля выгадоўвала дзвюх, а былi гады, i трох свiней. Тады дзецi маглi, як кажуць, i каўбаскай падперазацца, i ў траўнi паляндвiчкай паласавацца, а цяпер... Цяпер кволае адзiнае свiнчо, якое калолася перад Калядамi, у той жа дзень размяркоўвалася па гарадскiх сумках дзяцей, а астаткi потым бабуля выдавала сама сабе ашчадна i з аглядкай на заўтрашнi дзень...

Вось i сёння тое сальца, якое магло з'есцiся даўно, бабуля паклала на стол - ешце, дзеткi, ешце, унучкi! На здароўеца!

Сцiпласць бабулiнага стала i беднасць яе кладоўкi адчулi i яе дзецi. Таксама адчулi не нейкiмi там лiсткамi календара, а сваiмi глыбокiмi гарадскiмi сумкамi, якiя раней, ад'язджаючы з вёскi, ледзь паднiмалi, а ў апошнi час закiдвалi ў багажнiк машыны, як пушынку. Чаго было цяпер без карысцi ездзiць у вёску - толькi бензiн палiць ды слухаць скаргi састарэлай мацi на цяжкасцi лёсу.

Не! Яблык, якi аддаў свой сок, ператвараецца ў макуху, а макуху, як вядома, выкiдваюць вон. I хоць дзецi былi не дужа адукаваныя, але гэта засвоiлi моцна: макуху - вон! Ды, аказваецца, рана плюнулi ў старую студню. Жыццё так рэзка змянiлася, што рубель стаў тысячай, а тысяча зрабiлася горш таго ж рубля. Зразумелi людзi, што галоўная надзея - зямля. Яна, як было заўсёды, - i накормiць, i не падвядзе. Зразумелi гэта i бабулiны не дужа адукаваныя дзецi. "Аджалелi" яны бензiну, ускочылi ў свае машыны i прыскочылi да мацi-бабулi, да мацi-зямелькi. Прыскочылi нават без хлеба, бо чулi, што зямля - кармiцелька. А навошта кармiцельцы хлеб? Раз ёсць зямля - павiнен быць i хлеб!

Многiя гэтак думаюць...

Хутка расхапiлiся танюсенькiя лустачкi сала, апаражнiўся ад бульбы саган, а бабуля нават не прысела - усё тапталася вакол стала i вiнавацiлася:

- Эх, шкада, што куркi не нясуцца пакуль... Выбачайце, мае залаценькiя... I хлеба...

- Так, матка! Хопiць малiцца! - перабiў бабулiн боль старэйшы сын. Даставай бульбу-насенку. Я тым часам падыду да брыгадзiра па каня, i пачнём сеяцца - няма часу слухаць твае байкi.

- Бульбачка ў варыўнi. Я яе i ў мяшэчкi набрала, i прыгатавала, мае залаценькiя, - запэўнiла бабуля i з радасцю дадала: - Яна ўжо i храсточкi пусцiла, будзем хутка маладзенькую есцi...

- Кiнь ты свае храсточкi-мяшочкi! - зноў перабiў яе сын. - Мы тут рашылi так: хопiць нам цягнуць з цябе апошнiя жылы - як-нiяк, ты ж наша матка. Возьмем мы па кавалку зямлi на тваiх сотках i - кожны сам сабе гаспадар. Мы да цябе не лезем, ты - да нас...

- А мае ж вы залаценькiя! - пляснула далонямi бабка. - А навошта ж нам дзялiцца?! Бярыце ўсе мае соткi i...

- Не-е! - ужо са злосцю сказаў сын. - Нам твайго не трэба! Мы пасадзiм СВАЮ бульбу на СВАIХ участках, а ты - на сваiм. Зразумела?

- Поле ж адно, - сумна адзначыла жанчына, - i мы адна сям'я. Што ж, мы барозны будзем лiчыць потым, цi як?

- Не хвалюйся, матачка! - рассмяяўся малодшы сын. - I пра гэта мы падумалi: кожны калкамi абазначыць сваю мяжу. У цябе будзе таксама свая мяжа!

- Ды мне мяжа не трэба, - амаль шэптам прагаварыла старая i ўслых дадала: - А ўрэшце, рабiце, што надумалi... мае залаценькiя...

I "залаценькiя" зрабiлi. Як тыя мурашкi, накiнулiся яны на "свае" надзелы зямлi i гуртам пад жарты i рогат пасадзiлi бульбу...

А бульбачка ж была з храсткамi - нядоўга чакаць маладой...

- Не вешай носа, матка! - супакоiў старэйшы сын. - У наступныя выхадныя, магчыма, i табе пасадзiм бульбу - сёння ж няма часу. Справы!.. Ды i сярэдзiну ломiць...

Цяжка было чуць састарэлай мацi, якая перанесла горы гора, прайшла праз мора пакутаў, выхавала дзяцей, як яны называюць яе "маткай". Слова "мама" - ад Бога, ад самых глыбiнь жыцця, i... чамусьцi гэта слова перасталi выгаварваць вусны яе родных дзяцей. Адцуралiся яны ад самага першага ў сваiм жыццi слова... А не так яшчэ даўно нават нявесткi, зазiраючы ёй у вочы i адначасова - у кубёлак, называлi яе "мамай". Няўжо, каб прагучала слова "мама", пад яго трэба класцi кавалак сала цi каўбасу?..

Пакуль гэтая гаркота апякала сэрца старой жанчыны, селi ў машыны дзецi з унукамi, i толькi пыл з-пад колаў шугануў у бабулiны памакрэлыя вочы.

Доўга i нерухома стаяла яна ля мяжы, якая аддзялiла ад яе дзяцей, якая балючай ранай пралягла па сэрцы...

У КОЖНАГА - СВАЁ

Споўнiлася часопiсу "Полымя" цi то семдзесят, цi то семдзесят пяць гадоў, не памятаю. Сяргей Законнiкаў, галоўны рэдактар часопiса, запрасiў i мяне:

- Будзе сцiпла, але пасядзiм, пагутарым, па чарцы кульнём...

Падвялi "палымянцы" свае вынiкi, пагаварылi аб справе, абмеркавалi планы, i перайшлi мы да "неафiцыйнай" часткi.

У невялiчкiм пакойчыку паставiлi адзiн да аднаго два сталы, "заабрусiлi" iх паперай i на гэтую ж паперу расклалi бутэрброды - тоненька парэзанае сала, пакладзенае на лустачкi хлеба, i нейкая каўбаса. Тут жа - распалавiненыя яблыкi i, канешне ж, гарэлка. Як той казаў, вяселле справiць можна.

Было нас прыкладна чалавек з пятнаццаць, i сярод iншых - Iван Шамякiн i Нiл Гiлевiч.

Налiлi па чарцы i, пасля кароткага тосту - глыкнулi. Паласкавела! Ядзiм сала з хлебам, грызём яблычкi.

Законнiкаў, будучы гаспадаром, i кажа:

- Выбачайце, што гэтак сцiпла, без талерак i вiдэльцаў...

- Нiчога! Нiчога! - загаманiлi ўсе. - Няхай сабе так, ды каб часцей было!

Тут адна са знакамiтасцяў гiстарычна-павучальна зазначае:

- Ведаеце, сябры! А пасля ж вайны вось гэтак i было - клалi сала на хлеб, бралi рукамi i елi. Якiя там талеркi ды вiдэльцы!..

Душу маю, пасля ягоных "скаргаў", запоўнiла цемра пасляваенных успамiнаў... О-о, каб нам тады, у першыя пасляваенныя гады, ды з'есцi кавалачак сальца! Цi хоць бы скарыначку хлеба!

Што ж, кожнаму дасталося сваё...

ЗАСЛУЖЫЎ - СПАЖЫВАЙ!

Чым можна ўзнагародзiць чалавека за сумленную працу?

Пералiчвайце ўзнагароды хоць да заканчэння вякоў, а адной узнагароды ўсё ж не назавеце. Не дадумаецеся!

Што тыя грошы! Што тыя рэчы! Што тыя паперы з партрэтам самага чалавечнага чалавека! Дробязi!

Ёсць такi падарунак, унiкальны, адзiны ў свеце, якi атрымаў мой тата i якi сёння захоўваецца ў мяне.

Перад тым як падысцi да таямнiчай узнагароды, зраблю невялiчкi ўступчык.

Вядома, што калгаснiкам за працу не плацiлi пенсiю. Не плацiлi, i ўсё тут. Не плацiлi пенсiю i маiм бацькам - такая была ў нас дзяржава.

I вось калi бацькоў, спрацаваных i хворых, забраў у Менск да сябе брат Косцiк i ягонай зарплаты не хапала нават на яду, тата пайшоў шукаць сабе работу. Ён яе i знайшоў - уладкаваўся вартаўнiком на заводзе "Прамбурвод".

Тата, як i ўсё сваё папярэдняе жыццё, аднёсся да новых абавязкаў сумленна, з адказнасцю. Ён нiколi не спазняўся на працу, не пiў, пiльна ахоўваў тэрыторыю завода, усе пабудовы i жалязякi.

Другiя вартаўнiкi маглi i напiцца, i спалi на прахадной да ранiцы, пакуль iх не будзiлi рабочыя, а тата старанна выконваў свае абавязкi.

I вось начальства заўважыла "перадавiка" i вырашыла ўзнагародзiць чалавека, каб той адчуў шчырасць i шчодрасць кiраўнiцтва. Прымай, чалавеча, падарунак, спажывай! Калi ўжо калгас цябе абрабаваў, дык тут сталiчная шарага ўсё кампенсуе i маральна, i матэрыяльна!

Паслалi тату ў фотастудыю, каб ён сфатаграфаваўся i прынёс у прафком фотакартку.

Тата зноў жа добрасумленна выканаў загад начальства, прынёс згаданую фотакартку ў прафком, спадзеючыся, што яе будуць чапляць на нейкую Дошку пашаны. Гэта ж быў тады сацыялiстычны гонар - ледзь не Нобелеўская прэмiя.

Якое ж было яго здзiўленне, калi праз некалькi дзён ягоную ж фотакартку яму ж урачыста ўручылi ў прафкоме. Папляскалi ў далонi i выпхнулi тату за дзверы.

Праўда, на адвароце фотакарткi з'явiўся надпiс з круглай пячаткай. Прыводжу яго даслоўна:

"За добросовестный труд и хорошую трудовую дисциплину наградить именной фотографией.

Директор завода Масловский

Председатель профкома Барташевич

4.XI.67".

Дзе яшчэ ў свеце дадумаюцца да такога?!

ПЕРШЫ ГРОМ

У маленстве амаль усе мы баялiся грымотаў ды перуноў. Думаю, што i ў дарослых асляпляльныя маланкi ды навальнiчныя выбухi не выклiкаюць у душы асалоду.

I вось, каб супакоiць малечу, дарослыя раiлi нам: "Як толькi пачуеце першы гром - хуценька куляйцеся праз галаву!"

Мы спраўна кулялiся, сумяшчалi карыснае з прыемным i адчувалi, што наступныя грымоты пужалi нас меней. Вось такi псiхалагiчны фактар дапамагаў нам, зусiм малым i даверлiвым, пераадольваць страх.

Маланкай прамiльгнула амаль усё жыццё, i год за годам сустракаеш першы гром спакойна i без страху. Шчыра кажучы, я i забыўся пра тыя дзiцячыя куляннi па траве. Забыўся, але нечакана быў вымушаны пра iх успомнiць.

Прыехаў я ў траўнi з Менска ў Карпiлаўку, згрузiў свае клункi ў хату, узяў хлеб i пайшоў да суседкi - праведаць. Адчыняю дзверы, вiтаюся, кладу хлеб на стол i распытваю пра здароўе, пра справы. Яна, у сваю чаргу, распытвае мяне пра мае справы, запрашае сесцi. Калi я глянуў на суседку, ажно ў яе пад вокам "лiхтар" гарыць. Такi сiнячышча, аж вока заплыло. Хто ж ёй засвяцiў гэтак? Муж яе памёр, а болей у хаце нiкога няма.

Раблю выгляд, што нiчога не заўважаю, бо пра такое не пытаюцца.

Тут яна сама ўсмiхаецца i паказвае пальцам на сваё вока:

- Гэта ж учора быў першы гром, каб яму заняло!

Я здзiўлена гляджу на "лiхтар" i нiяк не магу скумекаць, якое дачыненне мае першы гром да падбiтага вока.

Тады суседка, якой ужо пад семдзесят гадоў, тлумачыць:

- Гэта ж я, старая дурнота, пачуўшы першы гром, выскачыла на двор i кульнулася праз галаву. Ды так бразнулася, што каленам ледзь вока не высадзiла...

Аказваецца, не ўсё тое, што можна рабiць малым, дазваляецца старым.

КУДЫ МЫ IДЗЁМ?

У Менску, у Нацыянальным мастацкiм музеi, некалькi гадоў назад адбылася выстаўка твораў нямецкай мастачкi-авангардысткi. "Сюжэты" ўсiх работ аднолькавыя - сiнiя, жоўтыя, зялёныя ды чырвоныя плямы i палосы перамешвалiся, перакрэслiвалiся. Магчыма, гэта трэба разумець - я не спецыялiст, не зразумеў. Думаў, што назвы карцiн прыадкрываюць завесу таямнiчасцi. Чытаю: "Куды мы iдзём?.." Падыходжу да другой, трэцяй, iншых карцiн - назва тая ж... Зусiм заблытаўся я i пайшоў з залы...

У пяцiдзесятыя - шасцiдзесятыя гады ў калгасах за працу амаль нiчога не плацiлi. Але ўсё ж людзi пачалi пакрысе абжывацца - мелi кароўку, гадавалi аднаго-двух парсюкоў, трымалi курэй, садзiлi бульбу, гароднiну.

Моладзь хоць i гвалтоўна, але затрымлiвалi на зямлi. Здавалася, што жыццё iдзе ўгару, што з кожным крокам, з кожным годам будуць набiрацца моцы i калгасная, i сялянская гаспадаркi. Я быў i сведкам, i ўдзельнiкам тых падзей.

Потым, застаючыся жыхаром сваёй вёскi i няхай блудным, але сынам сваёй зямлi, з горыччу бачыў, як адмiрае вёска, як дзiчэе i гiне зямля.

Як толькi спынiлi гвалтоўнае трыманне моладзi ў вёсцы - моладзь пацягнулася да лёгкага жыцця - у горад. У вёсцы яе нiчога не трымала. Рубель быў i тады не на апошнiм месцы ў жыццi, але дзяржава афiцыйна настойвала на тым, што грошы - зло.

Так. У горадзе былi хоць якiя забавы, быў хоць якi заробак, у вёсцы не было нi забаў, нi рубля. I гэта - адна з галоўных трагiчных памылак, якая паскорыла падзенне будынка, пад якi не паклалi падмурак.

Прайшло сорак год горкiх маiх назiранняў, а ўперад - нi кроку.

Тыя нямногiя мае аднагодкi i людзi больш сталыя з апошнiх сiл трымаюць вёску, не даюць канчаткова рухнуць абяссiленаму i абяскроўленаму сялянскаму побыту. Цi надоўга хопiць сiл?..

А якое дачыненне маюць тыя абстрактныя работы нямецкай мастачкi да нашай змардаванай вёскi? Думаю - прамое.

Калi ў мастацтве маюць права на жыццё i рэалiзм, i авангардызм, i ўсялякi "iзм", то зямля не церпiць "абстракцыянiстаў". Ёй патрэбен толькi прафесiйны рэалiзм.

Гледзячы на абстрактныя адносiны да зямлi i людзей на ёй, мiжволi думаеш: "Куды мы iдзём?"

ТАВАР - ГРОШЫ - ТАВАР

Мiшка (царства яму нябеснае) наведаў пры жыццi суседа Адама (дзякуй Богу, яшчэ жывы).

- Здарова, Адаме!

- Адкуль яно, Мiхаська, тое здароўе?!

- А што будзем рабiць? - пытаецца Мiшка i ведае, што Адам, як заўсёды, дасць добрую параду.

Адам раiць:

- Здароўе патрабуе дагляду! Яго неабходна пастаянна падтрымлiваць! - i, падумаўшы, дадае: - Калi ёсць чым падтрымлiваць...

- Ёсць! - ускочыў Мiшка i дастаў з кiшэнi роўна столькi, колькi каштуе пляшка з "лякарствам". Але грошы са сваёй рукi не выпускае, а папярэджвае суседа: - Ахвярую з адной умовай: пляшку купiш толькi ў маёй Бронi! (Броня яго жонка.)

- Чаму ў яе? - пытаецца Адам.

- Таму, - тлумачыць Мiшка, - што гэтыя грошы я толькi што "пазычыў" у яе з панчохi i лiчу за абавязак, каб яны вярнулiся роўненька дамоў. Зразумеў?

- Не дурань, дзякуй Богу! - i Адам падаўся да суседкi.

Броня радасна прыняла ў Адама "навар" i выдала яму запаветную пляшку.

Адам вярнуўся да сябра, i той не ўтрымаўся ад тоста:

- А я ў школе нiяк не мог зразумець Маркса, што гэта за формулу ён прыдумаў: "тавар - грошы - тавар". Сёння бачу, што не зусiм дурны ён быў чалавек!

Цi то дзякуючы Марксу, цi то Мiшкавай кемлiвасцi, але грошы з Бронiнай панчохi кожны дзень спраўна траплялi да Адама, i ён спраўна адносiў iх гаспадынi, абменьваючы на "тавар".

Аднойчы стрэльнула здагадка Бронi ў мазгi, i яна не толькi пералiчыла грошы, але i запiсала iх нумары. Запiсала i жахнулася - яе родненькiя грошы гуляюць туды-сюды, а гарэлка задарма вандруе ў суседнюю хату.

"Ах, так! - узвiнцiлася яна. - Ну, я вам пакажу!" - i замест гарэлкi налiла ў пляшку вады. Налiла i ветлiва - Адаму:

- На здароўечка, Адамка! Прыходзь яшчэ!..

Вярнуўся яе Мiшка дамоў збянтэжаны i цвярозы, цыгарку смалiць ды моўчкi пасапвае.

- Што гэта ты сёння, як нашкодзiўшы кот? - смяецца Броня. - Няўжо ў Адама зачынiлася крама?

Мiшка збянтэжыўся яшчэ больш i ляпнуў:

- Што я?! Шкада Маркса - не спрацавала яго формула!

ДУРНОТА

Адчыняюцца сенцы, i на ганак выходзiць узрушаная жанчына, адпiхвае нагой худога сабаку i крычыць суседцы:

- Ты чула? Хулiа з Жулiяй пасварылiся i сёння не размаўлялi!

Суседка бразнула аб зямлю вядро з конскiм калам i схапiлася мурзатымi рукамi за галаву:

- Ды што яны, здурнелi?! Учора Рыкарда з Алiвiяй за дзве гадзiны нi разачку не пацалавалiся, а сёння Хулiа i Жулiя пайшлi наперакасяк! Як гэта я прапусцiла такое?..

На вулiцу пачалi выходзiць жанчыны з другiх хатаў.

- Ды што там Хулiа?! - кiпяцiцца "падмога". - Вунь Паула наставiла рогi Радрыгасу! Вось гэта дык да!

- А з кiм? З кiм наставiла рогi? - закрычалi адразу некалькi састарэлых жанчын, якiя ў сваёй маладосцi не ведалi, што гэта такое - "наставiць рогi".

- З Мэйсанам! З кiм жа яшчэ?! Не з Хуанам жа!

- А што Хуан зрабiў табе дрэннага? Ён што, гарод табе стаптаў?

- Ды твой Хуан у параўнаннi з Карласам як чарвiвы казляк побач з баравiком!..

Я стаю, здаецца, у роднай вёсцы i не магу крануцца з месца, каб iсцi ў сваю хату. Куды я трапiў? Цi мая гэта вёска? Дзе я - у Аргенцiне, Бразiлii цi Амерыцы?

Не! Дзякуй Богу, не! Ды i жанчыны гэта нашы, беларускiя, вясковыя. Вунь на iх - драныя ватоўкi, скрыўленыя, стаптаныя, крыху маладзейшыя за iх, боты, кожная мае ў роце два-тры зубы...

Бедныя бабы!.. Затуманiлi iм мазгi розныя бяздарныя тэлесерыялы.

КАЛЮЧАЕ МАСЛА

- I якога ражна трэба майму малаку?! - скардзiцца гаспадыня суседцы. Здыму смятанку - смятанка густая, палец не лезе, перакулю яе ў бойку, збiваю-збiваю, каб масельца зрабiць...

- I што? - цiкавiцца суседка.

- А нiчога! - адказвае гаспадыня. - Адна сыроватка ў бойцы. А куды што дзяваецца - дзiва нейкае!

- Нячыстая сiла! - коратка i рашуча заключае суседка.

- Што, нячыстая сiла? - уздрыгвае гаспадыня.

- Нячыстая сiла з'ядае тваё масла! Вось што!

- А як гэта яна? - падалася ўсiм целам уперад гаспадыня.

- А вельмi проста!.. Цi заходзiла да цябе тая чарнакнiжнiца?

- А-а... Заходзiла, сядзела, сморгала носам...

- А пра масла была гаворка?

- Пра масла?.. Стаяў у талерцы на стале камячок даўнейшага масла... Яна i паднесла да яго свае падслепаватыя вочкi, i залопала языком: "Маё ж масла жаўцейшае! Маё ж масла жаўцейшае!.."

- Вось табе i адказ, куды дзяваецца тваё масла з бойкi!

- А куды?!

- А туды, што наслала чарнакнiжнiца нячыстую сiлу ў бойку, яна i есць тваё масла.

- А што рабiць? Я ж ужо трэцi раз пераводжу смятану на сыроватку...

Суседка пераходзiць на шэпт:

- Па-першае, пахадзi з пустой даёнкай памiж яе пракосаў i адразу iдзi даiць сваю карову. Пярэйдзе да цябе малако i ад яе каровы...

- А што далей? - не церпiцца гаспадынi.

- А па-другое, укiнь у бойку тры iголкi, а потым выкульвай смятану i збiвай масла, - шэпча суседка.

- А iголкi для чаго? - здзiвiлася гаспадыня.

- А для таго, што нячыстая сiла, калi пачне жэрцi тваё масла, паколiць язык i ўцячэ з бойкi.

- Дзякуй, суседачка, за добрую параду! - з памакрэлымi вачыма выдыхае гаспадыня...

На гэты раз масла i сапраўды згрудзiлася ў вялiкi жоўты ком, якi пагойдваўся не ў сiвой сыроватцы, а ў беленькай маслянцы.

Шчаслiвая гаспадыня ўрачыста паклала масла на талерку, лыжкай абгладзiла, абкруглiла яго, аблiзала лыжку i паставiла талерку на сярэдзiну стала. Хацела накрыць ручнiком ад мух, але адчынiлiся дзверы i праз парог ступiў брыгадзiр.

- О-го-го! Якое масла! - усклiкнуў брыгадзiр. - А каб да гэтага масла (i брыгадзiр пачухаў пад носам), дык i смага б згасла!..

"Прыйдзецца ставiць пляшку, - падумала гаспадыня, - i каб яна табе ўпоперак стала!.."

- Дзякуй, што зайшлi! - замiтусiлася яна. - Зараз прагонiм смагу! Хвiлiначку!

Нарэзаўшы сала i хлеба, паставiла яна на стол пляшку самагонкi i налiла брыгадзiру поўную шклянку.

- А сабе! Кульнi, пакуль пiшу працаднi! - пажартаваў ён.

- I сабе, i сабе, куды ж я дзенуся! - i гаспадыня налiла сабе ў кiлiшак.

- Ну, будзем! - i брыгадзiр, праганяючы смагу, некалькiмi глыткамi апаражнiў шклянку.

- Сальца бярыце! Сальца! - частуе гаспадыня.

- Не! Я пачну з масельца! Такое жоўценькае i апетытнае, што само ў рот просiцца! - i брыгадзiр паклаў на хлеб вялiкi кавалак масла. Хлеб з маслам, нiбы сом у вiр, нырнулi ў брыгадзiраў рот, i яго скiвiцы пачалi перамалваць гаспадынiны прысмакi.

Раптоўна брыгадзiр ускочыў з лавы i зароў:

- Ой, нячыстая сiла! Ой, халера!

- Што? Што здарылася, брыгадзiрка?! - да паўсмерцi перапужалася гаспадыня.

Брыгадзiр стаяў з шырока разяўленым ротам, з якога дастаў iголку. Начальнiцкi язык быў у крывi.

Гаспадыня падумала: "Калi ўжо сам брыгадзiр зароў "нячыстая сiла", значыцца, з бойкi яна пераскочыла ў брыгадзiраў рот... I дзякуй Богу - самае месца для яе!" - з палёгкай уздыхнула яна.

ВЫШЫВАНКА

Ёсць сярод майго прыдбанага за жыццё "багацця" адна сапраўды бясцэнная для мяне рэч. Гэта - вышываная кашуля.

Бяру яе калi-нiкалi ў рукi, з хваляваннем апранаю i адаграваюся душой, вяртаюся ў юнацтва, адчуваю сябе маладым, прыгожым, шчаслiвым!

Здавалася б, што тут надзвычайнага i незвычайнага? Кашуля як кашуля, праўда, аздобленая нацыянальным вышываннем. Але ў гэтай нацыянальнай асаблiвасцi яе i незвычайнасць.

Не ведаю, чым кiравалася мая матуля тады, сорак гадоў назад, нацыянальнымi пачуццямi цi адчуваннем прыгажосцi, але яна купiла нам, тром сынам, па вышыванцы. Купiла самым першым у вёсцы! I купiла, нягледзячы на тое, што кожная капейчына была на ўлiку, а вышываныя кашулi каштавалi значна даражэй за звычайныя.

Затое як мама свяцiлася гонарам i радасцю, калi мы апраналi кашулi на свята цi iдучы на вечарынку. Ды i самi мы, гледзячы адзiн на другога, свяцiлiся незвычайным святлом.

Што нi кажыце, а падсвядома, у глыбiнi душы, мы, апранаючы нацыянальныя кашулi, больш адчувалi сваю еднасць з зямлёй, на якой нарадзiлiся. Гэтае адчуванне абвастралася i таму, што ты меў гонар насiць нацыянальную вопратку, i таму, што тады ў вёсцы гучала толькi беларуская мова.

Сёння хтосьцi мог бы назваць гэта нацыяналiзмам. Але ж сэрца нам цешыла сваё, беларускае. Мы ж не прынiжалi iншыя нацыянальнасцi, носячы вышыванкi. Якi ж гэта нацыяналiзм?..

А цяпер уявiце вясковыя танцы. Хлапец у вышыванай кашулi запрашае на танец дзяўчыну, на якой - модная тады белая, ды яшчэ з узорцамi, кофтачка. I плывуць у танцы такiя прыгожыя, урачыстыя пары - вачэй не адарваць!

Не ва ўсiх хлопцаў былi вышыванкi, але ж i нямала было ўладальнiкаў нацыянальнай прыгажосцi i годнасцi.

Як не хапае сёння гэтага!

У кнiзе паэм "Люстэрка лёсу" я сфатаграфаваны ў вышыванай кашулi. Хтосьцi мог i падумаць: "Вось апрануў нечую вышыванку, каб выпендрыцца". Не! Гэта мая, родная, тая кашулька, якая сорак гадоў назад, з мамiнай ласкi, сагравала мне душу, рабiла сапраўдным сынам сваёй зямлi.

МОЙ ЯДВIГIН Ш.

Чаму мой, а не наш, як, напрыклад, Янка Купала, Максiм Багдановiч, Якуб Колас?..

Цi не таму, што толькi я - яго аднавясковец, што я сын бацькоў, якiя добра ведалi сям'ю Лявiцкiх i шмат распавядалi мне пра яе? Мой i таму, што я больш за паўстагоддзя цесна звязаны з сядзiбай Ядвiгiна Ш. i кожны год - шмат разоў за год - чышчу знакамiтую крынiчку i ратую ад канчатковага знiшчэння не менш знакамiты дуб-дзядулю. Мой Ядвiгiн Ш. i таму, што я катэгарычна не дазволiў археалагiчным руплiўцам пералапачваць падмурак колiшняга дома Лявiцкiх у пошуках невядома чаго. Мне не хацелася, каб святое месца зноў парушылi, разрылi, зруйнавалi - нiбы адкапалi нябожчыка i вытраслi яго кiшэнi, тым больш што ўжо аднойчы калгасныя трактарысты, у пошуках золата, перавярнулi падмурак шмат разоў.

Яшчэ i таму мой Ядвiгiн Ш., што я паставiў памятны знак ля закiнутай сядзiбы, якi праз год пачалi ламаць i знiшчаць сучасныя вар'яты, я, хто скандэнсаваў у паэме "Пан Лявiцкi" не лiтаратурную вычурнасць, а бiяграфiчнасць яго лёсу...

Можна было б працягваць пералiк таго, што звязвае мяне з Ядвiгiным Ш., але вам i так намулiлi вочы аўтарскiя "я". У

даным выпадку я не саромлюся такой нясцiпласцi, бо ўсе мае "я" аддадзены Антону Iванавiчу Лявiцкаму.

Хто сёння стане на абарону знакамiтага нашага суайчыннiка? Адзiнкi! I галасы тых адзiнак паглыне мёртвая абездухоўленасць нацыi. Вось чаму сярод гэтага глухога маўчання я i заяўляю:

- Мой Ядвiгiн Ш.!

Пра Ядвiгiна Ш. распавядаць i проста, i складана.

Проста i прыемна таму, што ён - таленавiтая, творчая асоба, вядомая ў лiтаратурным асяроддзi як пiсьменнiк, паэт, публiцыст.

Адно толькi тое, што Ядвiгiн Ш. з'яўляецца першапачынальнiкам беларускай прозы, надае яго лiтаратурнай постацi гiстарычную вагу. Раман "Золата" (на жаль, не гэта золата шукалi сквапнiкi ў падмурку) пiсьменнiк не паспеў закончыць, але i тое, што дайшло да нас, яскрава гаворыць пра талент аўтара.

Многабаковасць i сiла яго таленту такiя, што калi б адкласцi ўбок усе яго празаiчныя i паэтычныя здабыткi, а пакiнуць толькi публiцыстычныя нататкi знакамiтыя "Лiсты з дарогi", гэтага хапiла б, каб узнесцi iмя Ядвiгiна Ш. да вышынь лепшых твораў беларускай лiтаратуры. Трапнасць назiранняў у "Лiстах з дарогi", сакавiтасць i вобразнасць мовы пераносяць нас у той час, робяць сведкамi падзей далёкай даўнiны.

Не меншую лiтаратурную каштоўнасць маюць i яго кароткiя навелы. Праз гэтыя глыбока псiхалагiчныя, з тонкiм гумарам i лёгкай сатырай творы Ядвiгiна Ш. можна ставiць побач з А. П. Чэхавым.

Параўноўваць-то можна, але такое параўнанне выклiкае i сум, бо iмя Чэхава высока ўзнесена ягонымi суайчыннiкамi, а iмя Ядвiгiна Ш. для большасцi беларусаў дагэтуль незнаёмае. Упэўнены, што гэтая ж несвядомая большасць, прачытаўшы творы Ядвiгiна Ш. i азнаёмiўшыся з яго складаным i трагiчным лёсам, усклiкне: "Мой Ядвiгiн Ш.!"

Але, пералiчваючы лiтаратурныя вартасцi Ядвiгiна Ш., я наўрад цi скажу штосьцi новае, хаця кожны па-свойму ўспрымае i асобны твор, i кожную творчую асобу.

Лепей вярнуся да таго, з чаго пачынаў, - да зямлi, беражлiва песцiўшай талент Ядвiгiна Ш., - да Карпiлаўкi.

Вiдаць, угодна было Богу зрабiць так, каб я нарадзiўся ў Карпiлаўцы i адчуў сэрцам тое, што адчуваў Ядвiгiн Ш. I няма нiякай маёй заслугi ў тым, што ўсё сваё жыццё "карыстаюся" сцежкамi Антона Iванавiча, прагульваюся па прыгожай лiпавай алеi, пасаджанай знакамiтым аднавяскоўцам, п'ю смачную вадзiцу з той крынiцы, якая наталяла i Ядвiгiна Ш., з тужлiвай удзячнасцю зрываю здзiчэлы яблык з яблынькi-калекi славутага колiсь саду Лявiцкага...

Можаце верыць, можаце не, але я заўсёды адчуваю сябе тут напружана - усё здаецца, што вось-вось выйдзе насустрач Антон Iванавiч. Хвалююся, быццам сапраўды адбудзецца такая сустрэча. Напэўна, душа Ядвiгiна Ш. так i не пакiнула родных мясцiнаў...

Адчуваю вострую вiну за многае... За тое, што знакамiты дуб-дзядуля, якому б яшчэ жыць ды жыць, хутка перастане зелянець сваёй неабсяжнай кронай, бо нядобрыя людзi, у маю адсутнасць, выпалiлi яго, скалечылi. I каб не маё штогадовае i шматразовае яго ратаванне, даўно б ён ужо падпiраў неба мёртвымi галiнамi...

Балюча i ад таго, што не ўдалося мне ўскалыхнуць лагойскiя ўлады i разам стаць на абарону сядзiбы, якая ператварылася ў звалку дачнiцкага смецця i бруду, дзе раскапалi кар'ер, дзе размясiлi трактарамi глыбокiя каляiны.

Крыўдна i адтаго, што не ўдаецца мне ажыццявiць галоўную мэту свайго свядомага жыцця - пабудаваць i стварыць хоць невялiчкi музей Ядвiгiна Ш. Ёсць i экспанаты, i шмат цiкавых дакументаў, але няма разумення тых, ад каго залежыць пабудова такога музея.

Адзiн высокапастаўлены чыноўнiк з урада спытаўся ў мяне, калi я прывёз яго на сядзiбу пiсьменнiка:

- Ядвiгiн Ш.? Хто такi? Дакажы, што ён знакамiтасць!..

Паўтаруся: пра Ядвiгiна Ш. i проста, i складана распавядаць. Вось чаму балюча i складана распавядаць пра яго - iмя гэта доўгiя гады замоўчвалася афiцыйнымi коламi, не падабалася яго беларускасць, яго адданасць сваёй зямлi, iдэi адраджэння Беларусi.

А што сёння? I сёння Ядвiгiна Ш. ведаюць у Беларусi нямногiя.

Хацелася б сказаць колькi слоў i пра тую, якая дзялiла з Антонам Iванавiчам усе складанасцi жыцця, - пра яго жонку, Луцыю Гнатоўскую.

Ядвiгiн Ш. у час першай сусветнай вайны зрабiў высакародны ўчынак - прывёз у свой карпiлаўскi дом пяцьдзесят дзяцей сiротаў.

Дом быў звычайны, драўляны i не надта ўжо вялiкi, але ўсiм хапiла месца.

Менавiта Луцыя як гаспадыня атулiла дзяцей цеплынёй i пяшчотай, менавiта яна гатавала iм есцi, укладвала спаць, бо прыслугi ў доме не было. А ў Лявiцкiх - i сваiх чацвёра дзетак!

Сучасным "панам" такое высакародства i не снiлася...

А як свяцiлiся цеплынёй мамiны вочы, калi яна расказвала пра "панi Лявiцкую"!

- Што была за душа! Якая дабрыня! Папросiць, бывала, карпiлаўскiх жанчын памагчы зжаць сярпамi жыта, а сама вакол нас збiваецца з ног - i памагае, i нясе з дому розныя вясковыя прысмакi, i частуе нас i кожную жанчыну называе душачкай...

Кажучы "мой Ядвiгiн Ш.", я, у першую чаргу, як яго аднавясковец, бяру большую частку нашай агульнай вiны за недастатковае ўшанаванне памяцi знакамiтага пiсьменнiка.

Толькi патрыёт сваёй зямлi, чалавек з высокiм грамадзянскiм пачуццём мог сказаць: "Мова - гэта кроў народа..."

Ад сябе магу дадаць, што належнасць да нацыi, да сваёй зямлi, да гiсторыi сваёй Радзiмы немагчыма, калi ў сэрцы перастала гучаць родная мова.

Духоўная абяскроўленасць, абыякавасць да мiнулага i будучынi - вось дыягназ нашага сучаснага захворвання.

Лёгка пачысцiць крынiчку Ядвiгiна Ш. - цяжэй нашу застойлiвую несвядомасць i непавагу да сябе.

ДВА БАКI МЕДАЛЯ

Перакруцiўся мой лёс настолькi, што я, вясковец да апошняй крывiнкi, зрабiўся гарадскiм жыхаром. I, як па той прымаўцы - гадка есцi, ды не кiнеш, мушу жыць сярод чужога сэрцу, непатрэбнага душы асяроддзя.

З узростам гарадское жыццё робiцца невыносным, даядае i апошняiя нервы, i астатняе здароўе.

Што б я рабiў, каб мяне не чакаў i не сустракаў карпiлаўскi старэнькi дамок? Як толькi выпадае магчымасць, я iмчу туды напiцца вачыма родных мясцiн, наталiць сэрца водарам шчымлiвых успамiнаў i галасамi мiнулага.

З маладосцi прылятаю сюды хоць на гадзiну - i ў маразы-завеi, i ў дажджавую макрэчу, i ў спякоту.

Асаблiва люблю прыязджаць у вёску зiмой. Аўтобус давозiць да Жукаўкi, ад якой да Карпiлаўкi ўсяго два кiламетры.

Што гэта за кiламетры! Цуд! Дарога праз лес! У лесе цiха, бялютка, чыста. Сляды вавёрак, зайцоў, лiсаў, ласёў. Кожнае дрэва знаёмае - джгаеш бадзёра i ўсхвалявана. Сустрэча з роднымi мясцiнамi - заўсёды свята!

I вось аднойчы зiмой саджуся я ў аўтобус i еду ў Карпiлаўку. Апрануты па-паходнаму: старэнькая шапка, паношаная куртка, боты. У вёсцы трэба i снег расчысцiць, i дроў прынесцi, i печ распалiць - у чыстай вопратцы рабiць гэта нязручна.

Еду я ў аўтобусе, разглядаю пасажыраў, адшукваю сярод дачнiкаў мясцовых жыхароў, знаёмых. Аўтобус быў паўпусты, знаёмых я не ўбачыў i перавёў погляд на праплываючыя краявiды.

Потым звярнуў увагу на мужчыну майго ўзросту, якi сядзеў перада мной, важна адкiнуўшыся на сядзеннi, ганарлiва задраўшы галаву.

Калi ён павярнуў яе крыху да акна, я пазнаў у iм Толiка з Лекараўкi. Калiсьцi, у маладосцi, я дапiнаў на вечарынкi ў тую Лекараўку, хоць знаходзiцца яна ад Карпiлаўкi няблiзка. Толiк граў на гармонiку, i я нядрэнна заломваў мяхi - мы нават падсяброўвалi.

Увогуле, моладзь адной вёскi тады ведала моладзь з усiх навакольных вёсак.

- Толiк! Здароў! - пляснуў я яму па плячы. - Ледзь пазнаў цябе!.. (А не бачылiся мы гадоў дваццаць.)

На Толiкавай задранай угару галаве была андатравая шапка, на плячах рацiнавае палiто. Нiчога ў гэтым дзiўнага не было, ён ехаў у сваю вёску да бацькоў - не ў ватоўцы ж ехаць.

У адказ на мае словы Толiк, не паварочваючыся, кiнуў нядбайна ўбок:

- Прывiтанне!.. - i яшчэ вышэй "заламаў" галаву.

Я пачаў распытваць пра жыццё, пра справы, пра лёс. Толiк адказваў, але скупа:

- Жыву, як бачыш, добра... Працую таксiстам... (Тут быў зроблены асаблiва ганарлiвы нацiск.)

Магчыма, таму, што бачыў на мне сцiплую вопратку, ён адказваў на ўсе пытаннi, як кажуць, праз губу. Адказваў на пытаннi - i не больш. Нiякiх сустрэчных пытанняў, нiякай зацiкаўленасцi да мяне.

Бачу, што размова не атрымлiваецца, адварочваюся да акна i працягваю любавацца краявiдамi.

Праз некалькi хвiлiн маўчання ён задаў "дзяжурнае" пытанне:

- А ты як?

Я i сам, ужо без цiкавасцi, гэтак жа дзяжурна адказаў:

- Ды так... Жыву...

Зноў памiж намi насцярожылася цiшыня.

Вось як бывае: непрыемная гаворка, непрыемнае маўчанне, гады падзяляюць людзей, аддаляюць iх, робяць непатрэбнымi адзiн аднаму. (Ёсць, на шчасце, i прыемныя выключэннi.)

Зноў праз Толiкаву губу вывальваецца пытанне:

- Ну а працуеш ты дзе?..

Пытанне было зададзена, i я мусiў адказаць:

- Я - маёр мiлiцыi...

Божа мiлы! Што зрабiлася з Толiкам! Чалавек iмгненна перамянiўся крутнуўся да мяне, ледзь сядзенне не выкруцiў. Куды дзелася ганарыстасць i фанабэрыстасць?! Вочы яго заззялi, прыемная ўсмешка ўпрыгожыла твар, вусны не спынялiся нi на хвiлiну.

- Слухай, Сярога! Давай сустракацца! Вось мой адрас, мой тэлефон! Трэба па сто грам зрабiць! Якая сустрэча! Мы ж былi сябрамi!..

Усё гэта паходзiла на анекдот, на сатырычнае кiно, не верылася, што ўсё гэта я раптоўна ўбачыў у жыццi, побач з сабой. Здзiўляюся, навошта насiць у сабе такi хлам, такi непатрэбны цяжар - другога, штучна створанага, адмоўнага чалавека?

Гэта ж так проста i лёгка - заставацца самiм сабой.

ШЧАСЦЕ

Складанае гэта паняцце - шчасце.

Да яго ставяцца даволi легкадумна i карыстаюцца iм налева i направа.

Часта можна пачуць:

- Я шчаслiвы чалавек!

Безадказная i бяздумная заява.

Такое можа сказаць толькi дзiця, акружанае дабрабытам i бацькоўскай ласкай.

Толькi дзецi, пры наяўнасцi неабходных умоў, могуць адчуваць тое, што завецца поўным шчасцем.

Ды i iх крохкае шчасце засмучаецца дзiцячымi перажываннямi i шчырымi слязьмi, нават ад страты любiмай цацкi.

Дарослы чалавек, з нармальным светаўспрыманнем, хаця i не перажыўшы асабiстай нейкай трагедыi i гора, не назаве сябе шчаслiвым, бо iнфармацыйны цiск з усiх бакоў такi моцны i жорсткi, што шчаслiвым, у поўным сэнсе гэтага слова, можа лiчыць сябе толькi сляпы, глухi i з каменным сэрцам чалавек.

Хiба ж можа чалавек, пахаваўшы сваiх бацькоў, некага з родных цi блiзкiх сяброў, а калi i не пахаваўшы, то назiраючы кожны дзень па тэлевiзары, як лiецца кроў, сказаць:

- Я шчаслiвы!

Чалавек з узростам апускаецца ўсё глыбей i глыбей у перажытае i словам "шчасце" можа карыстацца толькi па нейкаму выпадку:

- Я шчаслiвы тым, што выйшла ў свет мая кнiга...

- Я шчаслiвы тым, што магу быць з вамi...

- Якое шчасце, што бяда абмiнула ваш дом...

Гэтымi шчаслiвымi выпадкамi-iмгненнямi трэба вельмi даражыць, як i словам "шчасце".

ЛЮБОЎ

Iдзе дыскусiя. Спрачаюцца сацыёлагi, сексапатолагi, псiхолагi i iншыя шматлiкiя "олагi" i "ёлагi". Адны даказваюць, што неабходна расказваць дзецям з малога ўзросту, адкуль бяруцца такiя ж, як яны, дзецi i як яны "робяцца", iнакш гэта растлумачыць "вулiца".

Другiя настойваюць на тым, што прыйдзе ўсё само сабой.

А трэцiя... А трэцiх не заўважаюць, iх нiбы не iснуе. А яны, гэтыя трэцiя, пераканаўча i даволi натуральна, кожны дзень з экранаў кiно i тэлевiзараў дэманструюць "любоў". Сёння "гэта" завецца любоўю. Слова "любоў" i паняцце любовi страцiла свой першапачатковы чысты, незямны сэнс...

Прылiпне першакласнiк да тэлевiзара i засвойвае ўрок, што "заняцца любоўю" - значыць легчы ў пасцель з першым сустрэчным, што "трахнуцца" - гэта зноў жа "любоў". У моладзi i падлеткаў самае папулярнае i моднае слова "трахнуцца". Чаму дзiвiцца, яно штодня злятае з экранаў, яно стала афiцыйным у "культурным" лексiконе.

Уся гэта тэлевiдэаiнфармацыя ў спалучэннi з нашымi "дасягненнямi" ў галiне агульнай культуры - спрыяльная глеба для росту бездухоўнасцi моладзi.

Не, не трэба дзецям агулам растлумачваць, адкуль бяруцца дзецi. Ды i не агулам весцi такую гаворку вельмi не проста.

У кожнай сям'i свая атмасфера даверу цi недаверу памiж бацькамi i дзецьмi. Цi ж можа п'яны бацька агiтаваць сына за цвярозы лад жыцця? Цi пабудавала сям'я той маральны падмурак, апiраючыся на якi, бацькi маюць права ўводзiць дзяцей у iнтымны свет узаемаадносiн памiж жанчынай i мужчынам?

Ды i як будуць выглядаць у вачах сваiх дзяцей нават самыя адукаваныя i звышмаральна ўстойлiвыя бацькi, якiя пачнуць "раскрываць" дзецям вочы, а тыя ўжо неаднаразова бачылi ў сяброў па вiдзiку дэталёва гэту "любоў".

Некаторым бацькам i не снiлася тое, што ведаюць iх дзецi...

Сексуальная рэвалюцыя адбылася. I, як кожная рэвалюцыя, яна прынесла з сабой у лёс грамадства разруху, разбурэнне асноўных каштоўнасцяў жыцця. Разбуранымi аказалiся i душы дзяцей, падлеткаў, моладзi.

Вушы вянуць, калi даводзiцца праходзiць мiма падлеткаў, сярод якiх i дзяўчынкi. Але гэта толькi бачная частка айсберга...

Нiбы ўчора было i маё юнацтва. Сёння гэта здаецца дзiўным, але светлыя юнацкiя мары гарманiчна спалучалiся з паводзiнамi, з адносiнамi да дзяўчат. А што ўжо казаць пра адносiны да той адзiнай, якая падабалася? Можаце лiчыць мяне пячорным чалавекам, але, рыхтуючыся праводзiць з вечарынкi сваю абраную, я збiраўся расказаць ёй пра стан сваёй душы словамi розных песень. Баяўся, што не хопiць мужнасцi звычайнымi словамi сказаць ёй пра свае пачуццi, таму перабiраў у галаве ўсе песнi пра каханне, якiя i спяваў ёй на працягу ўсёй няблiзкай дарогi да яе вёскi. Нават баяўся ўзяць пад руку, каб не паказацца ёй нахабным. Вяртаючыся дамоў, адчуваў крылы за спiнай, душу перапаўняла святло нязведаных пачуццяў i прадчуванне хвалюючых таямнiц жыцця. Зноў жа спяваў, цяпер на ўсё горла, бо не спяваць было немагчыма.

Упэўнены, што i нашы бацькi, i амаль усе больш далёкiя продкi iшлi да вяршынi кахання дарогай светлых пачуццяў.

I дзiўная рэч - нiхто iм у маленстве не расказваў i не паказваў, адкуль бяруцца дзецi, а мы з'явiлiся на свет Божы.

Малайцы, продкi, - дадумалiся неяк самi!..

Ад вулiцы, ад тэлебачання i ад завугольных "настаўнiкаў" сёння, на жаль, не ўратаваць дзяцей i моладзь. Марная праца тлумачыць iм, што i адкуль. Неабходна другое.

Трэба на фоне здаровага сямейнага ладу неназойлiва, на канкрэтных або абстрактных прыкладах паказваць, да чаго прыводзяць тыя цi iншыя паводзiны. Трэба закрануць душу дзiцяцi цi падлетка неабсяжнасцю i прыгажосцю жыццёвай перспектывы i пераканаць у тым, што ўсяму свой час.

Нават забаронены плод не будзе смачным, калi сарваць яго не ў пару.

МАЛА ЗАСТАЛОСЯ

Рашыў вялiкi начальнiк спусцiцца з вышынi сваёй пасады i праехаць па вёсках - крыху "абнародзiцца".

Едзе ён мiж хiсткiх платоў i дзiравых стрэхаў, назiрае з машыны праз высокi быльнёг за хлiпкiм жыццём сваiх падданых, зяхае.

Раптам бачыць ля плота старую бабулю, якая рве крапiву i пiхае яе ў кошык.

- Спынiся! - загадаў шафёру. - Трэба з людзьмi сустрэцца, выслухаць iх.

- Здарова, мацi-гаспадыня! - i начальнiк працягнуў пухлую руку старой.

Тая нясмела падала сваю перакручаную працай даланю.

- Дзякуй Богу, мацуюся!.. А чый будзеш, дзiцятка? - пацiкавiлася бабуля.

- Я ... (i начальнiк назваў сваю пасаду).

Старая выхапiла сваю даланю з пухлай рукi i спужана пачала яе выцiраць аб прыпол сукенкi.

- Ой, прабачце, я ж, старая-дурная, не прызнала i сунула вам сваю мурзатую руку! Яшчэ раз прабачце!..

Начальнiк шырока ўсмiхнуўся:

- Ну што вы спужалiся? Я ж такi, як i вы, я ж з народу, з самай гушчы.

- Вось дзякуй, дык дзякуй, што заехалi! Да нас жа нiводная кiраўнiчая душа не залятае... А тут вы!..

- Ну, як жывяце? Якiя скаргi? Чаго б вам яшчэ хацелася?

Старая пакланiлася:

- Ой, дзеткi, мне хоць бы плот крыху...

- Я бачу, вы на вiтамiнчыкi нацiскаеце! - i начальнiк паказаў на крапiву.

- Гэта ж няма чым парасятка кармiць, дык я...

Начальнiк зноў перабiў бабiну гаворку:

- А я ў вашай руцэ адчуў сiлу. Вы яшчэ крэпiцеся! Ёсць порах!

Старая цяжка ўздыхнула:

- Якое тут крапленне? Якi порах? Адна порхаўка засталася... Каб хоць крыху лекаў якiх цi...

- А ў вас, я гляджу, сiнiя вочы, як у маладой...

- Мне ж ужо, дзеткi, восемдзесят першы год крануўся, а вочы я выплакала ад...

- Нiчога! Трымайцеся! Мала засталося! Усё iдзе на пад'ём, угару прэ!

- Яно-то хай усё iдзе сабе, - абураецца старая, - але ж маёй пенсii не хапае нават на...

- Я ж сказаў, усё прэ ўгару! Праз якiх сем-дзесяць год - цукерку з рота выпускаць не будзеце!.. Так, якiя яшчэ пажаданнi? Смялей! Я вас зразумею, я ж з самай гушчы!

Старая апусцiла галаву, сумна зiрнула на свае драныя гумавыя боты, якiя не абновiш i за тры пенсii, i толькi цяпер заўважыла, што працягвае выцiраць сваю заросшую гразёй даланю.

- Якiя пажаданнi, дзеткi? Усё ў нас добра...

Тут бабуля ўспомнiла, што ў вёсцы няма вады, старыя студнi абсунулiся, зараслi. Толькi яна раскрыла бяззубы рот...

- Ох i паветра ж у вас тут! Дача! Санаторый! Жывi - не хачу! - пацягнуўся, як пасля сну, начальнiк, потым адчынiў дзверцу машыны i з асалодай сеў на сядзенне. - Бывай, мацi-гаспадыня! Бачу, што жыве яшчэ наша вёска! Нiчога, мала засталося! Мацуйцеся!

Пыл з-пад колаў шугануў бабулi ў вочы, асеў на "вiтамiнчыках".

Хацела старая працягваць iрваць крапiву для галоднага парсючка, але падклыпала суседка.

- Хто гэта з табой так доўга балясаў?

- Ого! Гэта ж быў... (i старая назвала пасаду субяседнiка).

Цяпер ужо суседка ўсклiкнула:

- Ого!.. Ну, i як ён? Што гаварыў? Што абяцаў?..

Старая рогам хустачкi выцерла сасмяглыя губы i толькi ўздыхнула.

- Ну што ты, як рыбiна, маўчыш? Пра што была ў вас гаворка? Цi гэтак жа ты i з iм маўчала?

- Ды гаварылi мы з iм пра ўсё, але як гусь з парасём. Я - пра адно, ён пра другое...

- А хоць што ён абяцаў надалей? Як будзем жыць?

- Сказаў, што мала засталося...

- Што мала засталося? - спужалася суседка. - Жыць нам мала засталося, цi што?..

- Вось гэтага я не зразумела, - адвярнулася старая i зноў пачала рваць крапiву i запiхваць яе ў кошык.

РЫТМЫ

Кожны павiнен жыць у сваiм часе. Але не кожнаму гэта ўдаецца, а хутчэй за ўсё - нiкому, бо за чалавечы век жыццё мяняецца, перакручваецца настолькi, што незразумела - дзе галава, дзе ногi.

Што застаецца рабiць? Жыць-дажываць, бо далейшае жыццё - быццам нелюбiмая ежа, якую вымушаны жаваць як не сваiмi зубамi - ведаеш, што iншай не будзе...

I гэта штодзённая, нелюбiмая "ежа" атручвае душу i ўвесь твой унутраны свет.

Што былi раней за танцы!..

Кожны танец - гэта спалучэнне паводзiнаў, манераў, пераўвасаблення. Гэта i своеасаблiвы настрой, новыя пачуццi.

Вальс нараджаў крылы, адчуванне палёту, бязмежнасцi часу. Полечка выклiкала лёгкасць, спрытнасць, iмпэт. Ночка i кракавяк патрабавалi элегантнасцi, артыстычнай зладжанасцi з партнёркай...

А што былi за песнi раней!..

Меладычныя, мiлагучныя, напоўненыя сэнсам i непаўторнай лiрыкай! А як яны выконвалiся! З годнасцю, з павагай да творчасцi i слухачоў.

Рэдка на якое пытанне можна адказаць адназначна, тым больш на пытанне: "Адкуль сёння столькi жорсткасцi ў людзей?"

Сярод шматлiкiх прычын ёсць адна, на першы погляд, бяскрыўдная. Гэта рытм сучаснага жыцця i яго... музычныя рытмы.

Можна не чапаць афiцыйную сцэну, экран, дзе творы, у асноўным, на адзiн манер, дзе выканаўцы, мокрыя ад поту, ледзь не поўзаюць па сцэне, а суперапаратура глушыць напавал.

Дастаткова ўважлiва зiрнуць на падлеткаў, услухацца ў iх музычны свет - i жахнуцца. Жахнуцца ад адсутнасцi разумення моладдзю нават "сваёй", сучаснай музыкi. Перамагае дэфармацыя густу i павагi да ўласнага "я", падпарадкаванне натоўпу аднагодкаў, дыскатэчнаму вiрусу. Рытмы, далёкiя ад музыкi, запаланiлi, атручваюць, знявечваюць кволыя душы.

Iдзе малады хлапец, пачэпiць навушнiкi - i адбойны малаток рытмаў б'е i б'е па мазгах, лупiць па светаўспрыманню юнака. Дома цi ў сяброў працягваецца гэта духоўнае самагубства.

Але... Але праз пэўны час гэтая моладзь, як i я, азiрнецца назад i з настальгiчным болем скажа:

- Эх, якi цiкавы быў наш час! Якiя былi мелодыi i рытмы!..

I хто мае права гэтаму пярэчыць? Кожны жыве ў "сваiм" часе...

Безумоўна, немагчыма ўсё жыццё "вальсаваць". Юнацтва, маладосць патрабуюць i музыкi, адпаведнай стану душы, але неабходна ведаць, што музыка, песнi, танцы ва ўсе часы былi прызваныя не выпустошваць, а напаўняць душы людзей прыгожым i вечным...

А я застаюся ў тым далёкiм, сваiм часе, якi атуляе маю душу незабыўным водарам мелодый i гукаў.

Адсталы я чалавек...

Прабачце!

САРОКА

Якi самы хiтры i асцярожны звер? Кажуць, лiса. А з птушак, безумоўна, самая кемлiвая i дасцiпная - сарока.

Сусед, бывае, дзень туляецца з ружжом ля хаты i хлява, каб падстрэлiць яе за тое, што крадзе курыныя яйкi. Дзе там! Патуляецца, пасядзiць у засадзе, плюне i пойдзе дамоў. Сусед - у хату, яна - да хаты...

I вось нядаўна "прыпiсалася" ў маiм двары нейкая прыблуда сарока. Я скрыпну дзвярыма - i на ганак, а яна аднекуль - шусь на варотцы. Сядзiць i глядзiць мне ў вочы. Што гэта з ёй здарылася? Куды дзелася яе прыродная самаахоўнасць i пiльнасць? А-а! Вось у чым справа! Састарэла бедалага ды, вiдаць, i аўдавела на старасцi гадоў. Пер'е пагубляла i з хваста, i з крылаў. Нямогласць i голад перамаглi асцярожнасць - вось i цiснецца да чалавечага жылля яна.

Пашкадаваў я сароку i пачаў кожны дзень падкормлiваць яе, а хутка мы i пасябравалi.

Адно толькi дрэнна - ад'еду ў Менск, а думка непакоiць: як там мая сарока?

* * *

З задавальненнем пiшу невялiчкi працяг гэтай гiсторыi.

Вяртаюся ў вёску з Менска i нецярплiва азiраюся - дзе мае шматгадовай даўнiны сябры: дзве суседскiя коткi - Лялечка i Пушынка, i цi на месцы два суседскiя сабакi - Байкал i Мульцiк? На месцы! Ля маiх варотцаў - радасна сустракаюць мяне, i я мiтуслiва рыхтую пачастункi.

А дзе ж мая нядаўняя сяброўка - сарока? Забавiлася дзесь... Не! Вось i яна распушылася на плоце, чакае гасцiнца. Добра!

Пакуль рыхтую прысмакi на "сяброўскi стол", заўважаю, як штосьцi чорнае маханулася ля акна. Асцярожна выглядваю на двор i... дыханне заняло. На сцежцы, ля ганка, сядзiць велiзарны прыгажун груган!