Трансплутонавыя афелii

Уладзiмiр Мiкалаевiч Шыцiк Трансплутонавыя афелii[1]

Пройдзе час, з зямных касмадромаў возьмуць старт вялiзныя зоркалёты i накiруюцца да далёкiх галактык.

Магчыма, гэта адбудзецца ўжо ў наступным стагоддзi, магчыма, значна пазней. Але наша мара не хоча чакаць, мы ўжо цяпер хочам ведаць, што напаткае бясстрашных астралётчыкаў у бясконцай прасторы. Аб iх прыгодах, лёсе i знаходках расказваецца ў гэтым зборнiку фантастычных апавяданняў.

Выклiк вiдэафона прагучаў меладычна, як лёгкi музычны акорд. Засвяцiўся экран, i на iм узнiк твар радыста планеталёта.

— Праз чвэрць гадзiны сувязь з Плутонам, — напомнiў радыст.

— Дзякую, — адказаў Зыль i выйшаў з каюты.

Рэйсавы планеталёт Зямля — Плутон мiнуў ужо арбiту Нептуна. Да канечнага пункта заставалася ўсяго некалькi дзён, i выклiкаць Плутон пiльнай патрэбы не было. Тым больш што экспедыцыю з Капэлы там чакалi не раней як тыднi праз тры. Усё гэта Зыль добра ведаў i ўсё ж папрасiў капiтана планеталёта, каб яго звязалi са сваiм касмадромам. I м у апошнi час усё часцей i часцей авалодвала незразумелае нецярпенне. Што гэта — нервы? Вiдаць, працяглае знаходжаннне на далёкай i незаселенай планеце не прайшло бясследна. Зыль не стаў звяртацца да медыкаў. Маючы час, ён проста рашыў адпачыць на Зямлi. Здавалася, адпачынак пайшоў на карысць. Але прыйшло паведамленне, што вяртаецца зоркалёт, i ён адчуў, што яго месца там, на касмадроме Плутона.

Хваляванне не знiкла нават пасля працяглага знаходжання на Зямлi. Ён разумеў, што калi так будзе i надалей, то ўсё ж давядзецца звярнуцца да медыкаў. А ў iх прысудзе ён не сумняваўся. Прыйдзецца назаўсёды развiтацца з Плутонам.

Гэтыя думкi былi асаблiва балючымi. Жыццё заўсёды iшло мiма яго. Ён ужо быў звыкся са сваiм лёсам, спраўна нёс службовыя абавязкi, не марачы нi пра што iншае. Але, калi пачынаў працу на Плутоне, ён быў маладзейшы i, напэўна, больш моцны духам. А зараз? Зараз яму ўжо не адолець новую справу, бо яна будзе яшчэ больш далёкая ад той ягонай колiшняй юначай мары.

— Аб чым сумуеце, капiтан?

Зыль адчуў руку на сваiм плячы i азiрнуўся.

Незнаёмы чалавек у форме астралётчыка шчыра ўсмiхаўся. Зыль усмiхнуўся ў адказ i сказаў:

— Нават сам не ведаю: цi то аб мiнулым, цi то аб будучынi.

— Тады нармальна, — незнаёмец засмяяўся i, кiўнуўшы галавой на развiтанне, пайшоў далей па калiдоры.

А Зыль адчуў нiякаватасць. Ён нiяк не мог прывыкнуць, што яго, начальнiка касмадрома на Плутоне, ведае, напэўна, уся Зямля, што людзi, сустракаючыся, iмкнуцца выказаць яму сваю павагу i сiмпатыю, як вось гэты незнаёмец. Ён не разумеў, што прыкметнага ёсць у яго асобе. Iншая справа, каб на яго месцы быў астралётчык. Прафесiя гэтых людзей была для яго марай, бо з раннiх год ён сам рыхтаваўся да яе. Ён быў блiзка да сваёй мэты вучыўся ў школе пазапланетных сувязей. Але здарылася непрадбачанае. Перад самым выпускам на апошнiм медыцынскiм аглядзе ўрачы вынеслi безапеляцыйны i суровы прысуд — за межы Сонечнай сiстэмы не выпускаць.

Пазней ён зразумеў, што медыкi не маглi сказаць iнакш. Наўрад цi ён адолеў бы шматгадовае знаходжанне ў абмежаванай прасторы зоркалёта. Гэта яму адкрылася пасля таго, як ужо трапiў на Плутон i ўбачыў карабель, што вярнуўся з прасторы.

А тады яму было вельмi крыўдна. Назначэнне на Плутон ён спачатку прыняў як пачэсную ссылку, i на першым часе здаралiся хвiлiны, калi ён быў гатовы адмовiцца ад сваёй прафесii канчаткова, выбраць нешта iншае. Ён не хацеў палавiну чаго-небудзь, яму патрэбна было толькi цэлае.

Аднак што такое палавiна i што такое цэлае? Чым iх вымяраюць? Не адлегласцямi ж ад Зямлi да Плутона, дзе ён зараз працуе, або ад Зямлi да Капэлы, з якой неўзабаве вернецца экспедыцыя? Мера тут нейкая iншая. Даўней гаварылi, што яна залежыць ад самога чалавека, бо цэлае ёсць паўсюдна, яго трэба ўмець толькi знайсцi. А ён з гэтым пагадзiцца не можа.

Мiналi гады. Абавязкi начальнiка касмадрома не вымагалi шмат клопатаў. Усю будзённую справу выконвалi аўтаматы, якiя цудоўна арыентавалiся ў складанай касмадромнай тэхнiцы. Уласна Зыль браўся за работу, калi меўся прыбыць зоркалёт. Увесь астатнi час ён i яго нешматлiкiя памочнiкi займалiся сваiмi справамi — кожны меў любiмую галiну навукi або тэхнiкi.

Жылi i працавалi ў будынiне, якая была падобна на касмiчны карабель i знешне, i ўнутры. Цэнтральны пульт, салон, каюты, машыннае i лабараторнае аддзяленнi — менавiта гэта падабенства, дапасаванае да сапраўдных знешнiх касмiчных умоў, у свой час прывабiла Зыля.

Ён не шкадаваў аб Зямлi. Родных у яго не было, а большасць з сяброў-аднагодкаў, з якiмi ён вучыўся, сталi астралётчыкамi i пакiнулi планету. Яны надоўга, калi не назаўсёды, развiталiся з Зямлёй. Ён застаўся адзiн з усёй групы i лiчыў, што, каб не здрадзiць iх агульным юначым марам, павiнен быць у прасторы. Плутон — гэта амаль мяжа, за якой яна пачынаецца, калi не лiчыць афелiяў камет. I вярнуцца ён зможа толькi тады, калi прыляцiць хаця б першы з сяброў — Вiктар Рабцэвiч. Але гэта будзе яшчэ вельмi не скора.

Знаёмыя лiчылi Зыля дзiваком, пустэльнiкам. А ён хутчэй быў аскетам, упэўненым, што толькi самаадрачэнне дасць яму магчымасць служыць галоўнаму, назаўсёды выбранаму.

— Каменданта касмадрома на Плутоне выклiкаюць у радыёрубку…

Зыль уздрыгнуў. Задумаўшыся, ён забыўся на заказаную размову са сваiм намеснiкам. Адказаўшы, што чуе выклiк, ён паскорыў крокi.

Да таго, што было вядома раней, намеснiк нiчога новага не дадаў. Ён паўтарыў змест лазераграмы з зоркалёта, аб якой Зыль ужо ведаў, расказаў, як iдзе падрыхтоўка да сустрэчы.

Зыль не думаў, што гэтыя некалькi месяцаў расстання са сваiмi таварышамi так падзейнiчаюць на яго. Ён доўга не адпускаў намеснiка ад апарата, распытваючы, што i як. Для яго важнай i блiзкай была кожная дробязь. Вiдаць, намеснiк здагадаўся пра гэта, бо будучы звычайна чалавекам негаваркiм, зараз не скупiўся на словы. А Зыль усё пытаў:

— А яшчэ што?..

— Больш, здаецца, нiчога вартага ўвагi, — нарэшце здаўся намеснiк. Хiба толькi… — Ён на момант запнуўся. — Але гэта, бадай, неiстотна.

— Што — толькi?.. — спытаў Зыль.

— Неўзабаве пасля лазераграмы наша станцыя прыняла i радыёграму з зоркалёта. Праўда, мы яе не расшыфравалi, вельмi скажоная. Але гэта i не важна. Вiдаць, яны на ўсякi выпадак дублiравалi першае паведамленне.

Зыль згадзiўся i, развiтаўшыся, пакiнуў рубку.

Надыходзiў час абеду, i ён накiраваўся ў салон. Там ужо было людна. Ад столiкаў, дзе заставалiся свабодныя месцы, адразу пачулася:

— Да нас, капiтан!

Разгубiўшыся ад агульнай увагi, Зыль паспяшаўся сесцi на першае месца, якое трапiла. Яго суседзямi аказалiся супрацоўнiкi станцыi на Арыэлi спадарожнiку Урана. Яны ўжо ведалi, што ён гаварыў з Плутонам, i адразу пацiкавiлiся:

— Як там, з Капэлы?

— Чакаем, — коратка адказаў Зыль i падумаў, што ён больш ахвотна паслухаў бы iх. Гэтым людзям было пра што расказаць. Iх жыццё праходзiла ў пастаянных сутыкненнях сам-насам з чужой i грознай прыродай. Яны былi даследчыкамi, першаадкрывальнiкамi. У iх будзённасцi была тая рызыка, якой, шчыра кажучы, часта неставала яму.

Зыль разумеў, што ў сорак з лiшнiм гадоў да чалавека павiнна прыйсцi разважлiвасць. I ўсё ж нiчога не мог з сабой зрабiць. Бо не хацеў пагаджацца са сваiм жыццём, у якiм усё было распiсана на шмат часу наперад. А яму, як i многiм фiзiчна не вельмi моцным людзям, хацелася, каб нешта здаралася, каб былi барацьба i перамогi.

Людзi яго часу не любiлi дакучаць адзiн аднаму. Убачыўшы, што Зыль не праяўляе ахвоты да размовы, субяседнiкi працягвалi гутарыць памiж сабой. А ён еў, слухаў, аб чым яны гавораць, i адчуваў, як зноў пачынае расцi незадаволенасць сабой.

Умовы жыцця на касмiчнай станцыi, калi вакол цябе больш робатаў, чым жывых людзей, якiя да таго ж заняты сваёй справай, паклалi адбiтак i на Зыля. Ён прывык разважаць сам з сабой, корпацца ў сваiх пачуццях. Адчуўшы незадаволенасць, ён адразу паспрабаваў адшукаць яе вытокi.

Пасля абеду ён доўга гуляў у дэндрарыi, слухаў iмiтацыю лясных шумаў, стараючыся пазбыцца свайго настрою. I не мог. Потым не вытрымаў i вярнуўся ў радыёрубку.

— Няўжо не ўсё перагаварылi? — пажартаваў радыст.

— Цi бываюць пабочныя радыёз'явы пры перадачы лазераграм? — не прымаючы лёгкага тону, спытаў Зыль.

Радыст здзiвiўся пытанню i адмоўна пакiваў галавой.

— Прашу прабачыць, — сказаў Зыль i выйшаў. Ён ужо зразумеў прычыну сваёй трывогi.

Апынуўшыся на Плутоне, Зыль адразу сабраў сваiх супрацоўнiкаў. Ён выслухаў рапарты, аддаў загады, якiя датычылi сустрэчы зоркалёта, i тады папрасiў:

— Раскажыце пра сiгнал.

Радыст адказаў, не задумваючыся:

— Думаю, гэта дубляж лазераграмы. Сiгнал, аднак, чамусьцi крыху змянiў напрамак i да нас прыйшоў ужо ў адлюстраваным выглядзе. Таму яго нельга прачытаць.

Вiдаць, думка была слушная, бо таварышы падтрымалi меркаванне радыста. Нiякiх iншых зоркалётаў у радыусе парсека зараз, паводле разлiкаў, не павiнна было быць. Хваля, на якой прагучаў сiгнал, была звычайная, не аварыйная. Значыць, яго перадавалi ў спакойнай абстаноўцы, спраўным апаратам.

Зыль адпусцiў супрацоўнiкаў. Застаўшыся адзiн, задумаўся. Так, усiм было ясна, што гэта такое. А ў яго засталiся сумненнi, не вырашыўшы якiх, ён не мог дазволiць сабе забыцца на сiгнал. Таварышы не пераканалi яго. Лазерная сувязь была вельмi надзейнай, i наўрад цi ў экiпажа зоркалёта мелася патрэба звяртацца яшчэ i да радыё. Разам з тым, калi нават дапусцiць, што гэта было зроблена, усё роўна выклiкала здзiўленне памылка ў накiраваннi радыёпромня. На зоркалёце ведалi, дзе знаходзiцца Плутон, вельмi дакладна. Яны не маглi паслаць сiгнал убок, спадзеючыся, што ён выпадкова ад нечага адаб'ецца i тады ўжо трапiць на месца. Iншая справа, калi яны не ведаюць каардынат. Але гэта проста немагчыма. Карты месцазнаходжання не толькi планет, а i ўсiх вядомых зорак у Сусвеце былi складзены на сотнi гадоў наперад. Такiя карты, безумоўна, знаходзiлiся i на борце зоркалёта, аб чым сведчыла сама лазераграма. Не, напэўна, праўда была на баку яго памочнiкаў.

Вывеўшы з гаража ўсюдыход, Зыль адправiўся паглядзець на свае вочы пасадачную пляцоўку касмадрома. Ён ехаў, не запальваючы пражэктараў, даверыўшы кiраванне электроннаму вадзiцелю. Яркiя агнi станцыi адзiн за другiм знiкалi за блiзкiм гарызонтам. Чорнае неба, здалося, насунулася на планету, нiбы сцiскаючы яе ў сваiх нячутных i разам з тым непрыемных абдымках. Здавалася, усюдыход поўз у вузкай шчылiне, што яшчэ засталася памiж небам i паверхняй Плутона. Гэта быў фiзiчны падман, Зыль сутыкаўся з iм кожны раз, калi выбiраўся ў паездку па планеце, i кожны раз, аднак, успрымаў яго як рэальнасць. Каб пазбавiцца гэтага адчування, ён загадаў машыне спынiцца i вылез з яе.

Неба было бяздонным, i недзе там, у бясконцай вышынi, як убiтыя, жаўцелi i серабрылiся гузiкi-зоркi. Зыль азiрнуўся. Станцыi ўжо не вiдаць. У беспаветранай прасторы Плутона яе асвятленне не давала i зарыва. Урэшце, гэта нават лепш. Хутка над станцыяй павiнна ўзысцi камета. Яна ўвабрала вельмi мала святла з навакольнай прасторы, але пры пэўнай спрактыкаванасцi яе можна заўважыць простым вокам. Зыль доўгiя месяцы аддаў назiранням за гэтымi своеасаблiвымi касмiчнымi целамi. Яны радавалi яго разнастайнасцю форм, мудрагелiстасцю арбiт.

Край неба быццам сапраўды пасвятлеў. А можа, гэта толькi здалося, бо ён ведаў час, калi павiнна з'явiцца камета. Зыль стаяў i думаў, што некалькi месяцаў за каметай назiралi аўтаматы. Што яны там нагледзелi? Ён хутка залез ва ўсюдыход i шпарка паехаў уздоўж вялiзнай i гладкай пасадачнай пляцоўкi.

Яму можна было i не ехаць сюды. Пляцоўка ўтрымлiвалася як мае быць. Два-тры кратэры, што ўтварылiся нядаўна, зараўнавалi аўтаматы. Зыль са здавальненнем адзначыў гэта i раптам зноў успомнiў пра скажоны сiгнал. Не чакаючы, пакуль вернецца на станцыю, ён выклiкаў радыста.

— Ты можаш сказаць, адкуль прыйшоў сiгнал? — спытаў Зыль.

— Яго прынялi тры нашы кантрольныя ўстаноўкi, — адказаў радыст. Падобна, што сiгнал адлюстраваўся ад каметы Крынiчка.

«Вось i канец тваiм хваляванням, — крыва ўсмiхнуўшыся, падумаў Зыль. Усё аказалася вельмi простым. Таварышы, напэўна, дзiвяцца з яго намагання ўбачыць нешта таямнiчае ў самай звычайнай з'яве». I зноў гэтая думка не прынесла задавальнення.

На стале ляжалi здымкi, якiя рабiлi аўтаматы, пакуль Зыль адсутнiчаў. Яго захапленне каметамi спачатку было своеасаблiвым пратэстам на забарону ўрачоў. Маўляў, хоць такiм чынам я вырвуся далей Плутонавай арбiты. А потым ён па-сапраўднаму захапiўся гэтымi касмiчнымi вандроўнiкамi, якiя заходзiлi за Плутон, дзе, калi ўжо следаваць законам нябеснай механiкi, хутчэй павiнна знаходзiцца планета Трансплутон, чым трансплутонавыя афелii.

Самая блiжэйшая да Плутона была тая самая Крынiчка. Новай сустрэчы з ёй Зыль чакаў ужо амаль дваццаць год — яна з'яўлялася першай каметай, якую ён пачаў вывучаць, трапiўшы сюды. I вось, апiсаўшы ў прасторы агромнiсты элiпс, Крынiчка зноў вярнулася ў сваю першапачатковую кропку. Зараз назва каметы выклiкала ў Зыля ўсмешку. Нiякага падабенства з сапраўдным выглядам. Хутчэй кашалот або, на крайнi выпадак, слiмак. Калi яна з вялiкай хуткасцю, большай, чым звычайна мелi яе сёстры, плыве на фоне цёмнага неба, яе контур нагадвае адну з гэтых iстот.

Спачатку Зыля зацiкавiла хуткасць руху Крынiчкi. А потым, разлiчваючы яе арбiту, ён прыйшоў да вываду, што наступны вiток камета павiнна зрабiць не па ранейшым шляху, а побач. I кожны раз Крынiчка будзе апiсваць чарговы вiток на новым месцы, хаця афелiй застанецца ранейшым. Калi нанесцi на паперу яе поўны шлях за восем абаротаў, то ўтворыцца нешта падобнае на кветку, у якой кожная арбiта будзе асобным пялёсткам. У сваiх запiсках Зыль так i называў Крынiчку — Пялёстак. I зараз меў магчымасць праверыць сваю здагадку.

Здымкi, зробленыя аўтаматамi, пацвердзiлi разлiкi Зыля. У астраномii было нямала выпадкаў, калi матэматыка iшла наперадзе вiзуальных назiранняў. Так, у прыватнасцi, былi адкрыты i Нептун, i гэты самы Плутон. Але ўласнае адкрыццё ўзрадавала Зыля. Ён не прагнуў славы. I вывучаў каметы толькi таму, што яны яму спадабалiся. А свайму поспеху радаваўся, як шахматыст, што ў галаваломнай пазiцыi пасля доўгага i напружанага роздуму нарэшце знаходзiць сярод мноства магчымых варыянтаў адзiна правiльны.

Зыль праглядаў здымкi, звяраў даты, калi яны былi зроблены. Аўтаматы вялi дакументацыю надзвычай пунктуальна. I Зыль з задавальненнем вычэрчваў новы «пялёстак» сваёй Крынiчкi.

Ён ужо быў блiзкi да канца работы, як раптам, праглядаючы чарговы здымак, адчуў, што на iм прысутнiчае нешта чужое, неўласцiвае камеце. Але што? Схапiў папярэднюю фатаграфiю. Не, здаецца, усё на сваiм месцы. А на наступнай? Што за насланнё? Камета нiбы выцягнулася ў даўжыню. Дзiўная трансфармацыя… Яе можна было б растлумачыць якой-небудзь нязначнай касмiчнай катастрофай. Але напярэдаднi ў гэтай частцы неба нiчога незвычайнага не адзначалася.

Зыль адсунуў здымкi i пайшоў у абсерваторыю. Тэлескоп хутка адшукаў камету. Шырокае тупарылае ядро нiбы фасфарасцыравала на вялiкiм экране. Рухаючыся, яно, як сапраўдны кашалот, паглынала на сваiм шляху дробныя зоркi-рыбкi.

Аналiзы сведчылi, што ў складзе Пялёстка няма металаў — адны каменныя пароды, сцэментаваныя льдом. Гэта надавала камеце ў вачах Зыля асаблiвую прыгажосць. Яна нагадвала яму вялiзны драўляны дом, пабудаваны без адзiнага цвiка.

Ад гэтага параўнання Зыль усмiхнуўся, а потым злавiў сябе на нейкай неадпаведнасцi параўнання. Ён нахмурыўся: зноў чамусьцi ўспомнiўся сiгнал. Не, трэба выкiнуць яго з галавы… I раптам падумаў, а цi не занадта многа супадзенняў ва ўсёй гэтай гiсторыi. Па-першае, сiгнал, блукаючы ў прасторы, павiнен быў натрапiць на адносна невялiкае касмiчнае цела — камету. Па-другое, адбiўшыся ад яе ядра, ён зноў-такi павiнен быў трапiць абавязкова на Плутон, якi таксама займаў параўнаўча невялiкае месца ў прасторы.

Падобным супадзенням Зыль навучыўся не давяраць. Яны выклiкалi сумненнi i патрабавалi новай праверкi.

Прыборы запiсалi час i напрамак, адкуль была прынята перадача. Былi вядомы i каардынаты неба, дзе тады знаходзiлася камета. Параўнаўшы гэтыя даныя, Зыль збянтэжыўся. Сiгнал, аказваецца, адлюстраваўся не ад ядра, а ад нейкай кропкi, якая знаходзiлася даволi далёка ад Пялёстка. Гэта было неверагодна, хваставая частка не магла служыць адбiвальнiкам радыёпромня.

Зыль яшчэ раз праверыў лiчбы. Памылкi ў iх не было. Яна была ў вывадах радыста. Яго апараты прынялi не адлюстраваны сiгнал. Мяркуючы па ўсяму, той прыйшоў аднекуль здалёк, прабiўшыся праз камету. Магчыма, гэта i сказiла яго. Не выключана i тое, што сiгнал належыць чужой цывiлiзацыi, i таму яго не здолелi расшыфраваць.

Урэшце, ламаць галаву над паходжаннем сiгнала — справа супрацоўнiкаў Iнстытута пазазямных цывiлiзацый. Зыль уздыхнуў. Яму стала сумна, нiбы ён зараз развiтаўся з нечым добрым. Ён разумеў, што гiсторыя з сiгналам не мела нiякага дачынення да Пялёстка, i разам з тым адчуваў, што, бадай, больш ужо не будзе аддаваць Пялёстку столькi ўвагi, як раней. Нiбыта той не апраўдаў нейкiх яго спадзяванняў.

Каб скончыць справу з каметай i сiгналам, Зыль вырашыў у блiжэйшы час падрыхтаваць справаздачу i адправiць яе на Зямлю. Ужо складваючы фатаграфii каметы, ён зноў звярнуў увагу на яе выцягнуты хвост. Машынальна зiрнуўшы на куток здымка, дзе стаяла дата, ён здзiвiўся: сiгнал быў прыняты як раз у гэты дзень. Зыль адзначыў: яшчэ адно супадзенне. Але матэрыялы не адправiў.

Да Пялёстка Зыль усё-такi вярнуўся. Гэта здарылася праз тры цi чатыры днi. Знаходзячыся ў абсерваторыi, ён не вытрымаў i накiраваў тэлескоп на камету. Яна па-ранейшаму холадна iскрылася чужым святлом. I толькi… Зыль аж чмыхнуў ад прыкрасцi. Зноў тут утварылася новая фiгура. Што за прычына? Вiдаць, камета захапiла нейкае цела са значнай масай, i яно… Зыль хутка зрабiў здымкi i пабег у лабараторыю, дзе знаходзiўся iх самы магутны павелiчальнiк.

Ён не памылiўся. Камета захапiла новае цела. Яно, напэўна, паспела ўжо абрасцi льдом i таму, вiдаць, страцiла сваю першапачатковую форму. Аднак Зыль быў перакананы ў гэтым, цела не было астэроiдам. Яно нагадвала… Зыль павялiчваў i павялiчваў здымак. I раптам у яго аж дух захапiла. Нягледзячы на напластаваннi, можна было прасачыць першапачатковую форму цела. Прадаўгаватае, з кальцом на канцы, яно было падобна на… зямны зоркалёт мiнулага стагоддзя.

Зыль выключыў павелiчальнiк. Ён выйшаў з лабараторыi, адчуваючы, як унутры палiць думка: а раптам гэта сапраўды зямны зоркалёт?

У бiблiятэцы ён доўга праглядаў фiльмы аб усiх зоркалётах, якiя калi-небудзь адпраўлялiся ў прастору. Частка з iх ужо вярнулася, некаторыя, як той самы з Капэлы, паведамiлi аб сабе, пра вяртанне iншых гаварыць пакуль рана, бо iх шлях вельмi доўгi.

Зыль ведаў, што аб сваiх назiраннях i роздуме ён павiнен паведамiць на Зямлю. I разумеў, што гэта ўрэшце нiчога iстотнага не дасць. Калi ён не вырашыць загадку тут, то на Зямлi яе тым больш не адгадаюць. Адтуль камету не ўгледзiш, а на перагаворы будзе патрачана некалькi дзён — лазераграма ад Плутона да Зямлi iдзе больш пяцi гадзiн. За гэты марна патрачаны час Пялёстак знiкне з поля зрочу Плутонавага тэлескопа.

Што ж, хоць гэта i яўнае парушэнне правiл, ён паспрабуе выкарыстаць тыя нямногiя гадзiны, якiя дае яму камета. Ён паспрабуе сам дабрацца да iсцiны.

Зыль прыняў за аснову меркаванне, што гэта зямны зоркалёт. Яму было пакуль не так ужо важна, якi ён i адкуль вяртаўся. Галоўнае, што зоркалёт чамусьцi страцiў здольнасць да самастойнага руху ў прасторы i таму мае патрэбу ў дапамозе.

Гэта, бадай, крыху смелы вывад, але, як нi круцi, iншага не прыдумаеш. А за iм следаваў другi — абавязкова паведамiць на Зямлю.

Усё ўпiралася ў Зямлю.

Зыль уздыхнуў. Паслаўшы справаздачу, ён тым самым пазбаўляў сябе адказнасцi за наступны ход падзей. Ён жа толькi начальнiк касмадрома, i ў яго няма ў падначаленнi службы выратавання караблёў. Для гэтага iснуюць спецыяльныя атрады, якiя базiруюцца ў цэнтры Сонечнай сiстэмы. Яны, безумоўна, прыйдуць на дапамогу. Аднак тут ёсць невялiкiя няўвязкi. Першая час, якi спатрэбiцца караблям-выратавальнiкам, каб дабрацца да мэты, i другая — не выключана, што ён наогул памылiўся i гэта нiякi не зоркалёт.

I Зыль вырашыў зрабiць па-свойму, хай сабе гэта i будзе службовым парушэннем. Iншага выйсця ён не бачыў.

Праз гадзiну Зыль сабраў свой нешматлiкi калектыў. Пазнаёмiўшы таварышаў са становiшчам, ён сказаў намеснiку:

— Палячу я, падрыхтуй «Барса».

— Табе нельга, — запярэчыў намеснiк.

— Урачы? — з горыччу спытаў Зыль. — А ў тых, хто, магчыма, трапiў у пераплёт там, у прасторы, можа, здароўе яшчэ горшае. — I, быццам канчаючы размову, загадаў: — Я склаў усе матэрыялы. Паведамiце на Зямлю, калi стартую. Зоркалёт з Капэлы прымiце без мяне.

Пяцiмесны «Барс» быў адзiны карабель, што стаяў на ўсякi выпадак на касмадроме Плутона. Ён мог развiваць хуткасць крыху вышэйшую, чым унутрысiстэмныя планеталёты, але да гэтага часу яму нi разу не даводзiлася адрывацца ад Плутона. Зыль не меў дыплома пiлота. Кiраваць «Барсам», калi здарыцца выпадак, павiнен быў iншы. Але i на гэты раз Зыль парушыў правiлы, адправiўшыся адзiн. У свой час, пазбаўлены магчымасцi скончыць школу астралётчыкаў, ён усё-такi асвоiў спецыяльнасць пiлота самастойна. I пазней, ужо на Плутоне, нiбы прадбачачы гэты выпадак, часта забiраўся ў кабiну «Барса» i ўяўляў сябе яго капiтанам. Ён вельмi любiў космас.

Спяшаючыся, Зыль адразу даў вялiкае паскарэнне. Сiла перагрузкi прыцiснула яго да крэсла, зацягнула вочы туманам. Праз мутную чырванаватую заслону ён убачыў развiтальныя агнi стартавай пляцоўкi. Яны былi, як зоркi, толькi ў адрозненне ад iх памiргвалi, пералiваючыся рознакаляровымi iскаркамi. А мо ён ужо гэтага не бачыў, а толькi ўяўляў па памяцi. Разумеючы, што ўжо нестае сiлы адольваць гэтыя шматлiкiя «жы», ён апошнiм намаганнем перадаў кiраванне аўтаматам i пагрузiўся ў балючую i трывожную дрымоту.

Апрытомнеў Зыль не адразу. Спачатку ён адчуў, як раз-пораз на яго наплываюць нейкiя незвычайныя хвалi, несучы з сабой даўно забытую лёгкасць, нiбы ў дзiцячым сне, калi плывеш над зямлёй, як птушка. Прыйшлi на памяць трэнiроўкi ў час вучобы. Але чаму так баляць рукi i ногi? Расплюшчыўшы вочы, ён са здзiўленнем убачыў, што плавае ў паветры, а пад iм — i крэсла, да якога ён забыўся прышпiлiцца, i пульт з прыборамi, i iлюмiнатар, у якiм блiшчаць зорныя россыпы. I зараз жа прыйшоў боль: ламiла грудзi, цяжка пульсавала ў галаве.

З iронiяй адзначыў, што медыкi, вiдаць, не памылялiся. I тут жа адчуў радасць, што ён аказаўся мацнейшы, чым пра яго думалi. Не зважаючы на боль, ён апусцiўся ў крэсла, каб вызначыць месца свайго знаходжання ў прасторы.

«Барс» iмчаўся па зададзеным курсе, дасягнуўшы амаль мяжы сваёй хуткасцi. Але, каб дагнаць камету, гэтага было мала. Яна нiбы наўмысна заклала вiраж, робячы дзесяткi тысяч кiламетраў у гадзiну.

Мiналi гадзiны. Зыль правёў iх за карабельным тэлескопам. Пялёстак, здаецца, захоўваў першапачатковую адлегласць. Зыль ужо хацеў уключыць рухавiкi, каб павялiчыць хуткасць, як раптам успомнiў: гэта ж Пялёстак. I задаў праграму лiчыльнай машыне вызначыць «Барсу» новы курс.

Неўзабаве «Барс» пачаў паварот убок. Не, не дарэмна Зыль трацiў некалi час, вылiчваючы арбiту любiмай каметы. Як бы хутка яна нi ўцякала, у прасторы ўжо вызначана кропка, дзе «Барс» сустрэнецца з ёю.

I вось надышоў час, калi «Барс» i Пялёстак пачалi зблiжацца. Мiнула некалькi дзён, i Зыль заўважыў, што цела, якое ён палiчыў за касмiчны карабель, перамясцiлася — яшчэ блiжэй да ядра. Яно няўмольна прыцягвала яго, як магнiтам. На ўсякi выпадак Зыль паслаў да каметы лакатарны прамень. Ён вярнуўся. Цела, захопленае каметай, аказваецца, утрымлiвала метал.

За суткi да сустрэчы Зыль ужо не сумняваўся, што перад iм зоркалёт, якi нейкiм чынам стаў палоннiкам вялiкай каметы. I ў гэты ж час «Барс» пачаў манеўр па зблiжэнню, якi ўрэшце прывёў да стыкоўкi. Але памiж пачаткам i канцом стыкоўкi праляглi гадзiны напружанай працы, дакладных i небяспечных манеўраў.

Зыль пазнаў клас зоркалёта. Такiя караблi будавалi сапраўды ў мiнулым стагоддзi, ён не памылiўся тады, калi разглядаў яго з Плутона. Тры з iх адправiлiся за межы сiстэмы. Адзiн ужо вярнуўся — гадоў пятнаццаць назад. Зыль сам сустракаў яго на Плутоне. Два астатнiя чакалi значна пазней. Якi ж з iх так няўдала шукае дарогу дадому?

На бартах зоркалётаў не пiсалi нумароў або назваў. Напаткаць земляка ў Сусвеце было гэтак жа неверагодна, як чакаць, напрыклад, сустрэчы Месяца з Фобасам або Ганiмедам. А для iстот iншай цывiлiзацыi наша назва не мела нiякага значэння. Аднак i для Зыля гэта зараз не мела значэння. Хто б там нi быў у зоркалёце, ён, напэўна, чакаў дапамогi.

У суцэльным месiве льдзiнак i пылiнак, прыцягнутых вялiзнай масай каметы, Зыль вобмацкам дабраўся да ўваходнага адсека. Нерашуча, баючыся хуткай сустрэчы з нечым, вiдаць, страшным, можа нават са смерцю, увайшоў у шлюзавую камеру.

Прыборы працавалi спраўна. Зыль падышоў да ўвахода ва ўнутраныя памяшканнi карабля. Зялёны агеньчык сведчыў, што там нiчога небяспечнага няма. Зыль хацеў распрануць лёгкi ахоўны касцюм, але перадумаў. Адчынiўшы дзверы, ён увайшоў у галоўны калiдор. Няярка свяцiлi нябачныя плафоны. Так звычайна было, калi экiпаж пакiдаў зоркалёт.

Зыль нездарма рыхтаваў сябе да космасу, вывучаў будову розных касмiчных караблёў. Ён ведаў, што i дзе знаходзiцца, i прамым шляхам пайшоў да цэнтральнай рубкi.

Дзверы ў яе былi адчынены. Яркая пляма святла ляжала на парозе. Зыль яшчэ не зразумеў, у чым справа, а ногi самi паскорылi крокi.

Крыху аслеплены, Зыль спынiўся ля ўвахода. Рубка жыла як i мае быць на караблi, што iмчыць у прасторы. Памiргвалi iндыкатары, ледзь чутна шапацелi апараты, адказныя за ўнутраны парадак у зоркалёце. А ў крэсле, глыбокiм i адкiнутым, як ложак, напаўляжаў… чалавек.

Зыль з воклiчам кiнуўся да крэсла. Чалавек не зварухнуўся, не адкрыў вочы. Зыль углядаўся ў твар чалавека. Ён быў немалады ўжо, гэты касманаўт, глыбокiя маршчыны парэзалi твар i лоб, сiвiзна пабялiла некалi чорныя валасы. Ён ляжаў нерухомы i нейкi чужы ў гэтым акружэннi руху i энергii, якiмi поўнiлася ўсё наўкола. Зыль узяў касманаўта за руку, спрабуючы намацаць пульс. Яна была халодная, бязвольная. Зыль пачакаў хвiлiну, другую. Нiводная жылка не ўздрыгнула на руцэ гаспадара зоркалёта. Але Зыль мог паклясцiся, што гэтая нерухомасць — яшчэ не смерць. Бледны, схуднелы твар, сама фiгура чалавека, у якой адчувалася ледзь прыкметная напружанасць, — усё сведчыла хутчэй аб глыбокай непрытомнасцi. Яна нiбы напаткала чалавека раптоўна, у час работы каля пульта.

Зыль сеў на крэсла, што стаяла побач. Трэба было асэнсаваць становiшча, прыдумаць, чым даць рады.

Колькi часу прайшло з таго дня, калi астралётчык у апошнi раз правяраў паказаннi гэтых прыбораў? Напэўна, нямала, бо наўрад цi, знаходзячыся побач з Сонечнай сiстэмай, ён адважыўся б на сон, падобны на анабiёз. Касманаўт зрабiў гэта, напэўна, значна раней. Тады, вiдаць, i была запаволена хуткасць зоркалёта. Касманаўт баяўся, каб выпадкова не праскочыць мiма. Яго разлiкi, увогуле, апраўдалiся. Рухаючыся па iнерцыi, зоркалёт не мог не стаць здабычай аднаго з целаў Сонечнай сiстэмы. А потым ужо аўтаматы намацалi ў неабсяжнай прасторы Плутон i паслалi туды вестку.

Зыль, не адрываючыся, глядзеў на касманаўта. Ён шукаў у iм, чалавеку, чыё жыццё было для яго заўсёды недасягальнай марай, нейкiя незвычайныя адметныя рысы. Шукаў i не знаходзiў. Звычайны, як i ўсе людзi. А якi ён быў там, у прасторы?

На касмадроме Плутона час ад часу садзiлiся зоркалёты. Зыль сустракаў iх экiпажы, сачыў, каб былi захаваны каранцiнныя патрабаваннi. I часам шукаў выпадку блiжэй пазнаёмiцца з самiмi касманаўтамi, даведацца, што iм адкрылася там, ля чужых далёкiх зорак?

Касманаўты былi на дзiва негаваркiя. Спачатку Зыль крыўдаваў на iх, думаў, гэта ад фанабэрыi. Потым зразумеў, што крыўдуе дарэмна. Гэтыя людзi сталi скупыя на словы i пачуццi праз тыя выпрабаваннi, якiя выпалi на iх долю. Яны былi як бы над часам, бо належалi дзвюм эпохам — той, з якой выйшлi, i другой — у якую прыйшлi. Але нi адна з гэтых эпох не магла сказаць, што яны належаць менавiта ёй.

Гэтыя людзi, iх называлi рэлятывiстамi, належалi толькi планеце Зямля. Яны адпраўлялiся ў прастору i загадзя хавалi сваiх блiзкiх, асуджаючы сябе ў будучым на адзiноту. Яны вярталiся i вельмi часта не разумелi сваiх новых сучаснiкаў, як тыя не разумелi iх. Яны шмат бачылi, паспелi пераацанiць тое, што лiчылi важным некалi даўно, на Зямлi, у паўсядзённым жыццi. Гэта не праходзiла бясследна.

Цiкаўнасць Зыля — зусiм зямнога чалавека — яны проста не прымалi, цэнячы нешта сваё, адным iм вядомае i дарагое.

Што iм такое адкрывалася ў прасторы? Зыль лiчыў iх жыццё подзвiгам, а яны, пачуўшы гэта слова, звычайна недаўменна пацiскалi плячамi. А можа, прастора была для iх тым месцам, дзе яны хацелi знайсцi сваё цэлае?

I гэты касманаўт… Цi дасягнуў ён сваёй мары?

Зыль паглядзеў на яго i падумаў, што жыццё гэтага чалавека, прынамсi ў апошнi час, было нялёгкiм. Стома, заклапочанасць, нягледзячы нi на што, не сцерлiся з яго твару.

Трэба было нешта рабiць, дзейнiчаць. Зыль павярнуўся да пульта. Як сведчылi сiгнальныя агеньчыкi, толькi ў чатырох каютах былi людзi. Зыль па чарзе ўключаў сувязь. На экране кожны раз з'яўляўся ложак i чалавек, якi нерухома, як i гэты ў рубцы, ляжаў на iм. А куды дзелiся астатнiя?

Пад руку Зылю трапiла кнопка сiгналу агульнай трывогi, i ён нацiснуў яе. Непрыемны гул нiзкага тэмбру, здалося, папоўз на яго з усiх бакоў. Зыль сцепануўся, уявiўшы сабе, як дзейнiчала гэта, калi небяспека ўзнiкала на самай справе. I паспяшаўся выключыць сiгнал.

Нiчога наўкола не змянiлася, хаця Зыль у глыбiнi душы спадзяваўся, што нешта здарыцца. Касманаўты — i гэты, што быў побач з iм, i астатнiя, якiх ён зноў убачыў праз тэлесувязь, — на сiгнал трывогi не адрэагавалi. Зыль яшчэ раз зiрнуў на прыборы i падумаў, што трэба агледзець карабель. Ён падняўся з крэсла, зрабiў крок да дзвярэй i спынiўся. На парозе стаяў робат.

— Ты хто?.. — разгубiўся Зыль.

— Мефiстофель… — флегматычна адказаў робат.

Апамятаўшыся, Зыль засмяяўся: робат сапраўды быў вельмi падобны на свайго славутага цёзку: меў бараду i нарасцi над iлбом, якiя нагадвалi рогi.

— А ты хто? — пасля паўзы ў сваю чаргу спытаў робат, уважлiва гледзячы на Зыля.

— Зямлянiн.

Збоку гэтая размова магла здацца камiчнай. Але Зыль разумеў, што тут не да жартаў. Робат, магчыма, быў зараз адзiным сведкам усяго таго, што здарылася з зоркалётам i яго экiпажам.

— Я зямлянiн, — паўтарыў ён, — на Плутоне прынялi ваша паведамленне.

Робат маўчаў.

— Раскажы, хто вы i што з вамi здарылася, — дадаў Зыль. Размаўляць праз шлемафон было нязручна, i ён пачаў расшпiльваць гермашлем.

Флегматычны робат раптам страпянуўся i засцерагальна ўскiнуў руку.

— Скафандр скiдаць нельга, — пачуў Зыль у навушнiках нечакана рэзкi голас робата.

— Чаму? — запытаў ён.

— Атмасфера планеты Зялёнага сонца трапiла ўнутр карабля, — адказаў робат, супакоiўшыся зноў.

Гэта было ўжо нешта новае. Зыль сеў i загадаў:

— Як назва зоркалёта? Я чакаю!

Робат нарэшце пакiнуў месца ля дзвярэй i пакрочыў да края пульта, дзе размяшчалася мноства пераключальнiкаў i кнопак. Ён выбраў адну з iх. Нацiснуў.

— Я — «Салют», я — «Салют», — прагучала ў рубцы.

А Зыль успомнiў i зоркалёт, што меў гэту назву, i iмёны касманаўтаў, якiя адправiлiся на iмудалёкiя прасторы Сусвету.

— Наблiжаемся да пятай планеты Зялёнага сонца. Там ёсць разумнае жыццё…

Робат уключыў дзённiк карабля. Цiкава было б паслухаць усе запiсы. Аднак колькi для гэтага спатрэбiцца часу? Зылю ж трэба было зараз даведацца пра галоўнае: што здарылася з экiпажам. Ён устаў, выключыў дзённiк, павярнуўся да робата:

— Мефiстофель, я хачу паслухаць цябе.

Той павярнуўся да чалавека.

— Хто гэта? — спытаў Зыль, паказваючы на гаспадара рубкi.

— Ран, — адказаў Мефiстофель.

«Старшы пiлот», — успомнiў Зыль.

— У атмасферы планеты Зялёнага сонца раптам з'явiлася атрута. Для нас. Яе прынесла вывяржэнне вулканаў, — робат крыху ажывiўся, пачаў хутчэй вымаўляць словы: — Людзi з планеты не маглi дапамагчы. Яны гаварылi: вы будзеце доўга спаць.

— I ты? — здзiвiўся Зыль.

— Не — зямляне, — растлумачыў Мефiстофель. — Мне гаварыў Ран. У час вывяржэння ён адзiн быў на борце.

— Дзе астатнiя? — успомнiў Зыль пустыя каюты.

— Людзi планеты пакiнулi iх у сябе. Будуць спрабаваць выратаваць. Мефiстофель зноў намацаў нейкi тумблер, пстрыкнуў iм.

На сцяне засвяцiўся невялiкi экран, паказаўся твар чалавека. Зыль пазнаў Рана, толькi намнога маладзейшага за таго, якi зараз ляжаў у крэсле каля пульта. «Колькi ж год прайшло, калi нават у анабiёзе ён так прыкметна састарэў?» — падумалася Зылю.

А Ран загаварыў з экрана:

«Няшчасны, не прадбачаны нiкiм выпадак спынiў наша знаёмства з гэтай цудоўнай планетай у самым пачатку. Жыхары называюць яе Iнзi. Мы ўстанавiлi кантакт, навучылiся разумець адзiн аднаго. Адбылася першая высадка. На жаль, яна аказалася апошняй. Небяспекi не чакалi нi яны, нi мы. Гэта атрута падзейнiчала толькi на нас. Яна выклiкае ў чалавека стан, падобны на анабiёз — у шмат разоў замаруджваюцца ўсе працэсы ў арганiзме. Але ў адрозненне ад штучнага анабiёзу, з гэтага мы не ведаем, як выйсцi. Не ведаюць i жыхары Iнзi. Я адзiн быў у караблi, калi гэта здарылася. I мы дамовiлiся: палову экiпажа я павязу на Зямлю, каб паспрабаваць вярнуць да нармальнага жыцця. А астатнiх яны паспрабуюць выратаваць самi.

Дзеля чаго я згадзiўся на гэта? Зямля павiнна ўстанавiць кантакт з Iнзi. Памiж намi вельмi шмат агульнага. Але я не спадзяюся на свае сiлы. Напэўна, атрута крыху падзейнiчала i на мяне — я не закрыў люк, калi да нас наблiзiўся планеталёт iнзiйцаў. Думалася, у гэтым няма патрэбы. Я супрацiўляюся сну. Але раптам не давяду „Салют“ да Зямлi? Тады загiне ўсё, пра што мы даведалiся. Вось таму i пакiнуў я сваiх сяброў на Iнзi. Калi iх выратуюць, яны прыляцяць з iнзiйцамi на iх зоркалёце. Калi не, то, знаходзячыся ў гэтым сне, яны змогуць дачакацца новай экспедыцыi. Мая адзiная надзея — Мефiстофель. Ён павiнен замянiць мяне…»

Мефiстофель пстрыкнуў тумблерам. Экран пагас. Зыль зiрнуў на робата, i яму здалося, што зараз Мефiстофель нiбы пабольшаў, расправiў свае металiчныя плечы, адчуваючы ўсю важнасць ускладзенай на яго задачы.

— Што было далей? — спытаў яго Зыль.

— Ран з кожным днём рабiўся ўсё больш вялы. У яго ледзьве хапала сiлы, каб даваць мне патрэбныя iнструкцыi. А потым ён мяне ўжо не выклiкаў да сябе.

Зыль зразумеў, што больш ад Мефiстофеля ён не даведаецца нiчога iстотнага. Што ж, цяпер усё зразумела. Перш-наперш трэба вяртацца на Плутон. Зыль прабег вачамi па цыферблатах. Палiва заставалася толькi на пасадку. Але i гэтага было дастаткова.

Бадай яшчэ нiколi Зыль так не чакаў сустрэчы са сваiм касмадромам. Быццам ён сам вяртаўся з далёкай зоркi праз шмат гадоў расстання.

Пасадку Зыль выканаў бездакорна. Калi асеў пыл, ён зiрнуў у iлюмiнатар. Яркiя агнi, здавалася, вiталi яго са шчаслiвым прыбыццём. Ён павёў позiркам уздоўж пляцоўкi, спадзеючыся ўбачыць усюдыходы таварышаў, i здзiвiўся. На краi ўзвышаўся зоркалёт, напэўна, той самы, з Капэлы. Зыль захваляваўся: ён ужо быў павiнен стартаваць на Зямлю, што з iм здарылася? Ён таропка збег па трапе, выкiнутаму з кабiны «Барса», i спынiўся, уражаны нечаканасцю.

Узняўшы рукi ў знак шчырага прывiтання, перад iм стаялi касманаўты зоркалёта, якi вярнуўся з Капэлы.