Салярыс (на белорусском языке)

- Дай мне твае запiсы, Кельвiн.

Я працягнуў яму лiсток. Снаўт схiлiў галаву, спрабуючы прачытаць мае каракулi.

- Што гэта? - паказаў ён пальцам.

Я ўзяў у яго лiсток.

- Гэта? Тэнзар трансфармацыi поля.

- Дай мне лiсток...

- Навошта? - спытаў я, ведаючы, што ён адкажа.

- Я павiнен паказаць яго Сарторыусу.

- Як хочаш, - абыякава адказаў я. - Магу даць. Толькi ўлiчы, эксперыментальна нiхто гэтага не правяраў. Такiя сiстэмы яшчэ дагэтуль невядомыя. Сарторыус верыць Фрэзеру, а я разлiчваў згодна з Сiёнам. Я не фiзiк, i Сiёна таксама не фiзiк. Ва ўсякiм разе з пункту погляду Сарторыуса. Але гэта дыскусiйнае пытанне. А я не хачу дыскусii, у вынiку якой я магу знiкнуць дзеля славы Сарторыуса. Цябе можна пераканаць, яго - не. Я не буду нават iмкнуцца.

- Што ты хочаш зрабiць?.. Ён працуе над гэтым, - абыякава паведамiў Снаўт.

Ён згорбiўся, увесь яго спрыт знiк. Я не ведаў, цi давярае ён мне, але мне было ўсё адно.

- Тое, што робiць чалавек, калi яго хочуць забiць, - цiха адказаў я.

- Я паспрабую звязацца з iм. Мо ён думае пра нейкiя меры бяспекi, прамармытаў Снаўт. Ён зiрнуў на мяне. - Паслухай, а калi ўсё-такi?.. Першы праект, га? Сарторыус згодзiцца. Безумоўна. Ва ўсякiм разе... ва ўсякiм разе... нейкая магчымасць.

- Ты верыш?

- Не... Але... гэта не зашкодзiць...

Мне не хацелася згаджацца надта хутка, каб не паказаць, як важна, што Снаўт становiцца на мой бок. Цяпер мы маглi разам зацягваць справу.

- Трэба падумаць, - сказаў я.

- Я пайду, - мармытнуў Снаўт i ўстаў.

Калi ён уставаў з крэсла, у яго хруснулi суставы.

- Дык ты дазволiш зняць з цябе энцэфалаграму? - спытаўся Снаўт, выцiраючы пальцамi фартух, нiбы спрабаваў сцерцi нябачную пляму.

- Добра, - згадзiўся я.

Не звяртаючы ўвагi на Хэры (яна назiрала за гэтай сцэнай моўчкi, трымаючы кнiгу на каленях), Снаўт падышоў да дзвярэй. Калi яны зачынiлiся, я ўстаў, разгладзiў лiсток, якi трымаў у руках. Не ведаю, цi прызнаў бы Сiёна мае вывады дакладнымi. Вiдаць, не. Я здрыгануўся. Хэры падышла да мяне ззаду i дакранулася да пляча:

- Крыс!

- Што, каханая?

- Хто гэта быў?

- Я табе казаў. Доктар Снаўт.

- Што ён за чалавек?

- Я мала яго ведаю. Чаму ты пытаешся?

- Ён так пазiраў на мяне...

- Вiдаць, ты яму спадабалася.

- Не, - пакруцiла яна галавой. - Ён пазiраў на мяне iнакш. Так... нiбыта...

Яна здрыганулася, падняла на мяне вочы i адразу ж iх апусцiла.

- Пайшлi адсюль куды-небудзь...

ВАДКI КIСЛАРОД

Я ляжаў у цёмным пакоi здранцвелы, уперыўшы позiрк у светлы цыферблат на руцэ. Колькi гэта працягвалася, не ведаю. Я прыслухоўваўся да свайго дыхання i нечаму здзiўляўся. Стан дзiўнай абыякавасцi я звязваў з вялiкай стомленасцю. Павярнуўся на бок, ложак быў незвычайна шырокi, мне чагосьцi не хапала. Я затаiў дыханне. Наступiла поўная цiшыня. Я сцiшыўся. Нiякага руху. Хэры? Чаму я не чую яе дыхання? Я правёў рукамi па пасцелi. Хэры не было.

"Хэры", - хацеў я паклiкаць, але пачуў крокi.

Нехта высокi i грузны iшоў, як...

- Гiбарыян? - спакойна спытаўся я.

- Так, гэта я. Не запальвай святла.

- Не запальваць?

- Не трэба. Так будзе лепш нам абодвум.

- Але ж цябе няма сярод жывых?

- Гэта не мае значэння. Ты пазнаеш мой голас?

- Пазнаю. Навошта ты гэта зрабiў?

- Так трэба было. Ты спазнiўся на чатыры днi. Калi б ты прыляцеў раней, магчыма, у гэтым не было б патрэбы. Не пакутуй, хай тваё сумленне будзе спакойным. Я адчуваю сябе нармальна.

- Ты сапраўды тут?

- А ты думаеш, што бачыш мяне ў сне, як думаў пра Хэры?

- Дзе яна?

- Чаму ты лiчыш, што я павiнен ведаць?

- Я здагадаўся.

- Не будзем гаварыць пра гэта. Дапусцiм, што замест яе прыйшоў я.

- Але я хачу, каб яна таксама была тут.

- Гэта немагчыма.

- Чаму? Паслухай, ты ж ведаеш, што на самай справе гэта не ты, а я?

- Не, гэта на самай справе я. Дакладней - я, паўтораны яшчэ раз. Але навошта мы марнуем час?

- Ты пойдзеш?

- Пайду.

- I тады яна вернецца?

- Табе гэта важна? Яна для цябе вельмi многа значыць?

- Гэта мая справа.

- Ты ж баiшся яе.

- Не.

- I грэбуеш...

- Што ты хочаш ад мяне?

- Шкадаваць трэба сябе, а не яе. Ёй заўсёды будзе дваццаць гадоў, не прытварайся, нiбыта ты не ведаеш пра гэта!

Нечакана я супакоiўся. Я слухаў Гiбарыяна без хвалявання. Мне здалося, што ён стаiць зараз блiжэй, у нагах, але я па-ранейшаму нiчога не бачыў у цемры.

- Што ты хочаш? - спытаўся я цiха.

Мой тон, бадай, здзiвiў яго. Ён памаўчаў.

- Сарторыус тлумачыў Снаўту, што ты падмануў яго. Зараз яны падмануць цябе. Пад выглядам мантажу рэнтгенаўскай устаноўкi яны будуюць анiгiлятар поля.

- Дзе яна? - спытаўся я.

- Хiба ты не чуеш, што я табе сказаў? Я папярэдзiў цябе!

- Дзе яна?

- Не ведаю. Запомнi: табе спатрэбiцца зброя. Табе няма на каго спадзявацца.

- Я магу спадзявацца на Хэры, - прамовiў я.

Гiбарыян цiха засмяяўся.

- Вядома, можаш. Да пэўнай мяжы. Зрэшты, ты заўсёды можаш зрабiць тое, што i я.

- Ты не Гiбарыян.

- Выбачай. А хто ж? Мо твой сон?

- Не. Ты лялька. Але ты пра гэта не ведаеш.

- А цi ведаеш ты, хто ты?

Гэта мяне зацiкавiла. Я хацеў устаць, але не мог. Гiбарыян штосьцi гаварыў. Я нiчога не разумеў, чуў толькi яго голас, адчайна змагаўся са слабасцю, яшчэ раз iрвануўся з усяе сiлы i... прачнуўся. Я лавiў ротам паветра, як рыба на пяску. Было вельмi цёмна. Гэта сон. Кашмар. Адну хвiлiнку... "дылема, якую мы не можам вырашыць. Мы прыгнятаем самi сябе. Палiтэрыi скарысталi толькi падабенства выбiральнага ўзмацняльнiка нашых думак. Пошукi матываў гэтай з'явы - антрапамарфiзм. Дзе няма чалавека, там няма даступных для яго матываў. Каб працягваць план вывучэння, неабходна знiшчыць або свае думкi, або iх матэрыяльную рэалiзацыю. Першае - не паддаецца нам. Другое надта нагадвае забойства".

У цемры я прыслухоўваўся да далёкага разважлiвага голасу, iнтанацыю якога я адразу пазнаў. Гаварыў Гiбарыян... Я выцягнуў рукi. На пасцелi нiкога не было.

Мне снiцца, што я прачнуўся, падумаў я.

- Гiбарыян?.. - паклiкаў я.

Голас адразу ж сцiх. Нешта шчоўкнула, я адчуў на твары лёгкi подых паветра.

- Ну што ж ты, Гiбарыян, - прамармытаў я, пазяхаючы. - Непакоiць мяне ў адным сне, у другiм - гэта ўжо занадта...

Нешта зашамацела каля мяне.

- Гiбарыян! - паўтарыў я мацней.

Пружыны ложка здрыганулiся.

- Крыс... гэта я, - пачуў я блiзкi шэпт.

- Гэта ты, Хэры?.. А дзе Гiбарыян?

- Крыс, Крыс... яго няма... ты ж сам казаў, што яго няма.

- У сне ўсё можа быць, - прамовiў я няспешна. Цяпер я не быў упэўнены, што бачыў сон. - Ён нешта сказаў, ён быў тут, - прамовiў я.

Мне страшна хацелася спаць. Калi так хочацца спаць, значыць, сплю, прамiльгнула дзiўная думка. Я дакрануўся губамi да халоднага пляча Хэры i ўлёгся ямчэй. Яна нешта адказала мне, але я ўжо засынаў.

Ранiцай у залiтым чырвоным святлом пакоi я ўспомнiў, што адбылося ноччу. Гаворка з Гiбарыянам мне прыснiлася, а што было пасля? Я чуў яго голас, у гэтым я перакананы, але ўспомнiць, што ён сказаў, не магу. Праўда, ён не гаварыў, а чытаў лекцыю. Лекцыю?..

Хэры мылася. Чуўся шум вады ў душавой. Я зазiрнуў пад ложак, куды некалькi дзён таму закiнуў магнiтафон. Яго там не было.

- Хэры! - гукнуў я.

Яе твар, залiты вадой, паказаўся з-за шафы.

- Хэры, ты не бачыла пад ложкам магнiтафон? Маленькi, кiшэнны...

- Там ляжала шмат рэчаў. Я склала iх туды, - яна паказала на палiчку з лякарствамi каля аптэчкi i знiкла ў душавой.

Я ўскочыў з ложка i пашукаў там, але нiчога не знайшоў.

- Ты не магла яго не заўважыць, - сказаў я, калi Хэры вярнулася ў пакой.

Яна моўчкi расчэсвалася перад люстэркам. Толькi зараз я заўважыў, якая яна бледная. Яе вочы ў люстэрку пазiралi на мяне насцярожана.

- Хэры, - упарта, як асёл, пачаў я зноў, - магнiтафона на палiцы няма.

- Ты нiчога больш не хочаш сказаць мне?

- Даруй, - мармытнуў я, - ты маеш рацыю, гэта глупства...

Не хапала, каб мы пасварылiся!

Мы пайшлi снедаць. Хэры рабiла ўсё не так, як звычайна, але я не мог зразумець, якая тут рознiца. Яна да ўсяго прыглядалася, часам не чула, што я ёй кажу, захопленая сваiмi думкамi. Я заўважыў, што вочы ў яе блiшчаць.

- Што з табой? - спытаўся я шэптам. - Ты плачаш?

- Ат, не чапай мяне. Гэта несапраўдныя слёзы, - прашаптала Хэры.

Вiдаць, трэба было высветлiць усё да канца, але я больш за ўсё на свеце баюся "шчырых размоў". Мяне турбавала зусiм iншае. Хоць я i ведаў, што iнтрыгi Снаўта i Сарторыуса мне толькi прыснiлiся, я пачаў успамiнаць, цi ёсць на Станцыi хоць якая-небудзь зручная зброя. Я не думаў, навошта яна мне, - проста хацелася яе знайсцi. Я сказаў Хэры, што мушу пайсцi ў трум i на склады. Яна моўчкi пайшла са мной. Я капаўся ў скрынях, вынюхваў у кантэйнерах, а калi спусцiўся на самы нiз, не змог адолець жадання зазiрнуць у халодную камеру. Мне не хацелася, каб Хэры заходзiла туды, таму я толькi прачынiў дзверы i агледзеў усё памяшканне. Пад цёмным покрывам па-ранейшаму адрознiвалiся абрысы цела нябожчыка, але з таго месца, дзе я стаяў, нельга было ўбачыць, ляжыць там чарнаскурая цi не. Мне здалося, што яе няма.

Я працягваў блукаць, так i не знайшоўшы нiчога вартага ўвагi. Настрой усё больш i больш псаваўся. Нечакана я заўважыў, што побач са мной няма Хэры. Зрэшты, яна адразу ж з'явiлася - затрымалася ў калiдоры, але ўжо адно тое, што Хэры спрабавала аддалiцца - а ёй жа дорага каштавала пакiнуць мяне хоць на хвiлiнку, - павiнна было насцярожыць мяне. Я па-ранейшаму iмiтаваў пакрыўджанага, карацей, паводзiў сябе надзвычай дзiўна. Разбалелася галава, я не мог знайсцi нiякiх парашкоў i, злосны, як чорт, перакапаў усю аптэчку. У аперацыйную iсцi не хацелася, i наогул у мяне нiчога не ладзiлася. Хэры, як цень, блукала па пакоi, часам некуды знiкала. Пасля поўдня, калi мы паабедалi (зрэшты, яна наогул не ела, а я жаваў без апетыту - у мяне так трашчала галава, што я нават не спрабаваў прымусiць Хэры паесцi), яна раптам села побач i пачала скубцi мой рукаў.

- Што? - неахвотна азваўся я.

Мне хацелася пайсцi наверх, бо здавалася, што трубы перадаюць слабы водгук стуку - вiдаць, Сарторыус займаўся апаратурай высокага напружання. Але ад адной думкi, што давядзецца браць з сабой Хэры, знiкала ўсялякае жаданне iсцi. Прысутнасць Хэры ў бiблiятэцы была хоць крыху зразумелая, але там, сярод машын, гэта можа даць падставы Снаўту для непажаданых заўваг.

- Крыс, - прашаптала Хэры, - а як у нас з табой?..

Я мiжволi ўздыхнуў. Нельга сказаць, што гэта быў шчаслiвы дзень.

- Усё цудоўна. А ў чым справа?

- Я хачу з табой пагаварыць.

- Калi ласка. Я слухаю.

- Але не так.

- А як? Я ж табе казаў, што ў мяне вельмi балiць галава, ды i клопатаў шмат...

- Каб толькi было жаданне, Крыс.

Я прымусiў сябе ўсмiхнуцца. Напэўна, гэта выглядала пакутлiва.

- Добра, каханая, кажы.

- А ты скажаш мне праўду?

Я падняў бровы. Такi пачатак мне не падабаўся.

- Навошта я буду цябе падманваць?

- У цябе могуць быць прычыны. Сур'ёзныя. Але калi хочаш, каб... ну, ведаеш... тады не падманвай мяне.

Я прамаўчаў.

- Зараз я нештачка табе скажу, але i ты мне скажы. Добра? Усю праўду. Нягледзячы нi на што.

Я не пазiраў у яе вочы, а яна лавiла мой позiрк. Я зрабiў выгляд, што не заўважаю гэтага.

- Я ўжо сказала табе, што не ведаю, адкуль я тут з'явiлася. Хiба мо ты ведаеш. Пачакай, я яшчэ не ўсё сказала. Мо i ты не ведаеш. А калi ведаеш i не можаш цяпер сказаць, то, магчыма, скажаш калi-небудзь пазней? Гэта не будзе сама страшнае. Ва ўсякiм разе дасi мне шанц.

Мне стала холадна.

- Дзiцятка, што ты кажаш? Якi шанц?.. - мармытаў я.

- Крыс, кiм бы я нi была, але я не дзiця. Ты ж абяцаў. Скажы.

Тое "кiм бы я нi была" так перахапiла мне горла, што я знямеў i мог толькi пазiраць на яе, бязглузда кiваючы галавой, нiбы абараняючыся ад таго, што я меў пачуць.

- Паслухай, неабавязкова ж казаць зараз, проста скажы, што не можаш...

- Я нiчога не хаваю... - адказаў я хрыплым голасам.

- Вось i добра, - прамовiла яна i ўстала.

Я хацеў што-небудзь сказаць, адчуваючы, што нельга так заканчваць размову, але словы заселi ў горле.

- Хэры...

Яна стаяла ля акна, спiнай да мяне. Цёмна-сiнi пусты Акiян раскiнуўся пад пустым небам.

- Хэры, калi ты думаеш, што... Хэры, ты ж ведаеш, што я кахаю цябе...

- Мяне?

Я падышоў да яе. Хацеў абняць. Яна вызвалiлася, адпiхнуўшы маю руку.

- Ты такi добры... - сказала яна. - Кахаеш? Мяне? Я хацела б, каб ты лепш бiў мяне!

- Хэры, каханая!

- Не! Не. Лепей памаўчы.

Хэры падышла да стала i пачала збiраць талеркi. Я пазiраў у цёмна-сiнюю пустэчу. Сонца заходзiла, i вялiзны цень ад Станцыi паволi хiстаўся на хвалях. Талерка ўпала з рук Хэры. Вада булькала ў ракавiне. Рыжы колер па краi небасхiлу пераходзiў у залацiста-руды. Калi б я ведаў, што рабiць. Калi б я ведаў! Наступiла цiшыня. Хэры стаяла за маёй спiнай.

- Не. Не адварочвайся, - прамовiла Хэры амаль шэптам. - Ты не вiнаваты, Крыс. Я ведаю. Не хвалюйся.

Я выцягнуў у яе бок руку. Хэры ўцякла ў глыбiню кабiны i, падымаючы цэлы стос талерак, прамовiла:

- Шкада. Калi б iх можна было разбiць, я растаўкла б iх, растаўкла б усе!!!

Я думаў, што яна сапраўды шпурне iх на падлогу, але Хэры, зiрнуўшы на мяне, усмiхнулася:

- Не бойся, я не буду рабiць глупства.

Я прачнуўся пасярод ночы i адразу насцярожана сеў на ложку; у пакоi было цёмна, з калiдора праз прачыненыя дзверы падала слабае святло. Нешта пранiзлiва шыпела, гэты гук усё мацнеў, суправаджаўся глухiмi ўдарамi, нiбыта нешта вялiкае адчайна бiлася за сцяной. "Метэор! - прамiльгнула ў галаве. Прабiў абшыўку. Нехта там ёсць!"

Працяглае хрыпенне.

Я канчаткова прачнуўся. Я ж на Станцыi, а не на ракеце, а гэты страшны гук...

Я выбег у калiдор. Дзверы малой лабараторыi былi адчынены, там гарэла святло. Я ўскочыў туды.

Мяне агарнуў невыносны холад. Кабiна была запоўнена парай, ад якой замярзала дыханне. Мноства белых сняжынак кружылася над целам, загорнутым у купальны халат, яно слаба стукалася аб падлогу. У гэтым халодным тумане я заўважыў Хэры i кiнуўся да яе, падняў, холад апякаў мне рукi, Хэры хрыпела; я пабег па калiдоры мiма дзвярэй, ужо не адчуваючы холаду, пара, якая вырывалася з яе губ, як агнём апякала маё плячо.

Я паклаў Хэры на стол, разарваў на яе грудзях халат, зiрнуў на заледзянелы дрыготкi твар, кроў замерзла ў роце, чорным налётам запяклася на растуленых губах, на языку блiшчалi крышталiкi лёду...

Вадкi кiсларод. У лабараторыi быў вадкi кiсларод, у сасудах Дзюара. Калi я паднiмаў Хэры, у мяне пад рукамi хруснула шкло. Колькi яна магла выпiць? Усё адно спалены трахея, гартань, лёгкiя; вадкi кiсларод мацненшы за канцэнтраваную кiслату. Яе скрыпучае, сухое, як гук разарванай паперы, дыханне замiрала. Вочы былi расплюшчаны. Агонiя.

Я паглядзеў на вялiзныя зашклёныя шафы з iнструментамi i лекамi. Трахеатамiя? Iнтубацыя? Але ж лёгкiх ужо няма! Яны спаленыя. Лякарства? Колькi лякарстваў! Палiцы застаўлены шэрагамi каляровых бутэлечак i пакецiкаў. Хрыпенне напаўняла ўсё памяшканне, з адкрытага рота Хэры iшла пара.

Грэлкi...

Я пачаў iх шукаць, кiнуўся да адной шафы, да другой, выкiдваў пакецiкi з ампуламi. Шпрыц? Дзе? У стэрылiзатары! Я не мог сабраць шпрыц, бо рукi замерзлi, пальцы здранцвелi, не гнулiся. Я шалёна стукаў рукой па стэрылiзатары, нiчога не адчуваючы. Хрыпенне стала мацнейшым. Я кiнуўся да Хэры. Вочы ў яе былi расплюшчаны.

- Хэры!

Мой голас прапаў, губы сталi непаслухмяныя.

Пад белай скурай ходырам хадзiлi рэбры, вiльготныя ад расталага снегу валасы рассыпалiся. Хэры глядзела на мяне.

- Хэры!

Больш нiчога сказаць я не мог. Стаяў як слуп, апусцiўшы непаслухмяныя скалелыя рукi; ногi, губы, павекi гарэлi ўсё мацней. Але я амаль не адчуваў гэтага. Кропля расталай ад цяпла крывi цякла па шчацэ Хэры, пакiдаючы крывую лiнiю; язык затрымцеў i знiк, Хэры ўсё яшчэ хрыпела.

Я ўзяў яе руку - пульс не адчуваўся; рассунуўшы полы халата, я прыклаў вуха да пранiзлiва халоднага цела ля грудзей. Праз шум, якi нагадваў трэск агню, я пачуў лiхаманкавы стук, шалёныя ўдары, такiя хуткiя, што iх нельга было палiчыць. Я стаяў, нiзка схiлiўшыся, вочы былi заплюшчаны. Штосьцi дакранулася да маёй галавы. Гэта Хэры пальцамi пашавялiла мае валасы. Я зазiрнуў ёй у вочы.

- Крыс, - прахрыпела яна.

Я схапiў яе за руку, Хэры адказала поцiскам, якi ледзь не раздрабiў маю кiсць. Страшная грымаса застыла на яе твары, памiж вейкамi блiшчалi бялкi, у горле захрыпела, цела закалацiлася ад ванiтаў. Я ледзьве ўтрымлiваў Хэры; яна спаўзла са стала, галавой бiлася аб бераг фаянсавай лейкi. Я падтрымлiваў яе, прыцiскаў да стала; пасля кожнай спазмы Хэры вырывалася з маiх рук. Я iмгненна спацеў, ногi сталi ватныя. Калi прыступы ванiтаў зменшылiся, я паспрабаваў пакласцi Хэры. Паветра свiстала ў яе ў грудзях. Нечакана на гэтым страшным скрываўленым твары засвяцiлiся вочы.

- Крыс, - захрыпела яна, - як... як доўга, Крыс?

Яна пачала задыхацца, на яе губах выступiла пена, зноў пачалiся ванiты. Я трымаў яе з апошняй сiлы. Хэры так рэзка ўпала тварам унiз, што ў яе нават застукалi зубы. Яна цяжка дыхала.

- Не, не, не, - хутка выдыхала яна, i кожны выдых здаваўся апошнiм.

Ванiты працягвалiся; Хэры зноў затрапяталася ў маiх руках, у час кароткiх перапынкаў мiж прыступамi яна ўцягвала паветра з такой цяжкасцю, што ў яе выступалi рэбры. Затым вейкi напалову прыкрылi яе невiдушчыя вочы. Хэры больш не варушылася. Я вырашыў, што гэта канец. Нават не спрабуючы сцерцi з яе губ ружовую пену, я стаяў, нахiлiўшыся над ёю, чуў далёкi гул вялiзнага звона i чакаў яе апошняга выдыху, каб пасля павалiцца на падлогу, але Хэры дыхала ўжо амаль без хрыпаў, дыхала ўсё больш спакойна, грудзi ўжо амаль не ўздрыгвалi, сэрца бiлася раўней. Я стаяў згорбiўшыся. Твар Хэры пачаў ружавець. Я яшчэ нiчога не разумеў. Мае далонi спацелi, мне здалося, што я станаўлюся глухiм: нечым мяккiм, эластычным былi забiтыя вушы, аднак я ўсё яшчэ чуў часты звон, ужо глухi, нiбыта звон трэснуў.

Хэры ўзняла павекi, нашы позiркi сустрэлiся.

"Хэры", - хацеў прамовiць я, але не мог пашавялiць губамi, нiбыта на маiм твары была мёртвая цяжкая маска; я мог толькi пазiраць.

Яе вочы агледзелi пакой, яна павярнула галаву. Было надзвычай цiха. За мной, у нейкiм iншым, далёкiм сусвеце, капала вада з незакручанага крана. Хэры паднялася на локцях. Села. Я адступiўся. Хэры сачыла за мной.

- Што? - сказала яна. - Што?.. Не... удалося? Чаму?.. Чаму ты так пазiраеш?..

I раптам яна страшна закрычала:

- Чаму ты так пазiраеш!!!

Наступiла цiшыня. Хэры паглядзела на свае рукi. Паварушыла пальцамi.

- Гэтая?.. - спыталася.

- Хэры, - прамовiў я бязгучна, аднымi губамi.

Хэры падняла галаву.

- Хэры?.. - паўтарыла яна.

Хэры марудна спаўзла на падлогу i ўстала. Пахiснулася, але ўтрымалася на нагах. Зрабiла некалькi крокаў. Усё гэта яна рабiла як загiпнатызаваная, пазiраючы на мяне сляпымi вачыма.

- Хэры? - паволi паўтарыла яна яшчэ раз. - Але... я... не Хэры. А хто я?.. Хэры? А ты, ты?!

Нечакана вочы яе расшырылiся, засвяцiлiся, ледзь прыкметная здзiўленая ўсмешка мiльганула па твары.

- Мо i ты таксама? Крыс! Мо ты таксама?!

Са страху я прыцiснуўся спiнай да шафы i стаяў моўчкi. Рукi Хэры апусцiлiся.

- Не, - сказала яна. - Не, бо ты баiшся. Але паслухай, я больш не магу. Нельга так. Я нiчога не ведала. Я i зараз нiчога не разумею. Гэта ж неверагодна? Я, - яна прыхiнула да грудзей сцiснутыя белыя рукi, - нiчога не ведаю, нiчога, я ведаю толькi адно: я - Хэры! Ты думаеш, што я прытвараюся? Не, не прытвараюся, святое слова гонару, не прытвараюся.

Апошнiя словы прагучалi як стогн. Хэры з плачам упала на падлогу. Гэты крык нешта зламаў у мяне, я падскочыў да яе, схапiў за плечы, Хэры супрацiўлялася, адштурхоўвала мяне, плакала без слёз, крычала:

- Пусцi! Пусцi! Я гiдкая табе! Я ведаю! Я не хачу так! Не хачу! Ты ж бачыш, сам бачыш, што гэта не я, не я, не я...

- Маўчы! - крычаў я, трасучы яе.

Мы абое крычалi як звар'яцелыя, стоячы адно перад адным на каленях. Галава Хэры стукалася аб маё плячо. Я з усяе моцы прыцiскаў Хэры да сябе. Раптам мы сцiхлi, цяжка дыхалi. Вада па-ранейшаму капала з крана.

- Крыс... - мармытала Хэры, уцiснуўшыся тварам у мае плячо, - скажы, што я павiнна зрабiць, каб я знiкла, Крыс...

- Перастань! - выгукнуў я.

Хэры падняла галаву, уважлiва паглядзела на мяне.

- Як?.. Ты таксама не ведаеш? Нiчога нельга зрабiць? Нiчога?

- Хэры... злiтуйся нада мной...

- Я хацела... Ты ж бачыў... Не. Не. Пусцi: я не хачу... Не дакранайся да мяне! Табе гiдка.

- Няпраўда!

- Хлусня. Павiнен гiдзiцца. Я... я сама... таксама. Калi б я магла. Калi б я толькi магла...

- Ты забiлася б?

- Ага.

- А я не хачу, разумееш? Не хачу! Я хачу, каб ты была тут, са мной, i больш мне нiчога не трэба!

Вялiзныя шэрыя вочы спынiлiся на мне.

- Як ты хлусiш... - зусiм цiха прамовiла Хэры.

Я адпусцiў яе i ўстаў. Хэры села на падлогу.

- Скажы, што мне зрабiць, каб ты паверыла? Я кажу тое, што думаю. Гэта праўда. Другой праўды няма.

- Ты не мог сказаць мне праўду. Я не Хэры.

- А хто ты?

Яна задумалася. Падбародак у яе задрыжаў. Апусцiўшы галаву, Хэры прашаптала:

- Хэры... але... але я ведаю, што гэта няпраўда. Ты не мяне... кахаў там, даўно...

- Так, - сказаў я. - Тое, што было, мiнулася. Памерла. Але тут я кахаю цябе. Разумееш?

Хэры пакруцiла галавой:

- Ты вельмi добры. Не думай, што я не магу ацанiць усё, што ты зрабiў. Ты стараўся рабiць як мага лепш, але ўсё дарэмна. Тры днi таму ранкам я сядзела каля цябе i чакала, пакуль ты прачнешся. Тады я нiчога не ведала. Мне здаецца, што гэта адбывалася даўно, вельмi даўно. Я была як звар'яцелая. У галаве стаяў нейкi туман. Я не разумела, што было раней, а што - пазней, нiчому не здзiўлялася, як пасля наркозу або пасля цяжкай хваробы. Я нават думала: мо я хварэла, а ты не хочаш мне пра тое сказаць. Але розныя факты ўсё больш i больш наводзiлi мяне на думку. Ты ведаеш, якiя факты. У мяне штосьцi мiльганула ў галаве пасля тваёй размовы там, у бiблiятэцы, з гэтым, як яго, са Снаўтам. Ты мне нiчога не захацеў сказаць, таму я ўстала ноччу i ўключыла магнiтафон. Я падманула цябе адзiн-адзiны раз, а магнiтафон я пасля схавала, Крыс. Той, што гаворыць, як яго завуць?

- Гiбарыян.

- Ага, Гiбарыян. Тады я зразумела ўсё, хоць, калi казаць праўду, па-ранейшаму нiчога не разумею. Я не ведала аднаго: што я магу... што я... што гэта так скончыцца, што гэтаму... няма сканчэння. Пра гэта ён нiчога не казаў. Зрэшты, мо i гаварыў, але ты прачнуўся, i я выключыла магнiтафон. Але ўсё адно я пачула шмат, каб зразумець, што я не чалавек, а толькi iнструмент.

- Што ты кажаш, Хэры!

- Так, iнструмент. Для вывучэння тваiх рэакцый. Ну, штосьцi накшталт гэтага. У кожнага з вас ёсць такi... такая, як я. Усё грунтуецца на ўспамiнах або на ўяўленнi... Зрэшты, ты ведаеш лепш, чым я. Ён расказаў такiя страшныя, неверагодныя рэчы, i, калi б усё не супадала, я не паверыла б!

- Што супадала?

- Ну, што мне не трэба спаць i я павiнна быць заўсёды каля цябе. Учора ранiцай я яшчэ думала, што ты мяне ненавiдзiш, i таму была нешчаслiвая. Божухна, якая я была дурная! Але скажы, скажы сам, цi магла я сабе ўявiць?.. Гiбарыян зусiм не ненавiдзеў гэтую сваю, а што ён пра яе гаварыў! Толькi тады я зразумела: што я нi зраблю, не мае нiякага значэння, бо хачу я альбо не хачу, а для цябе гэта ўсе роўна пакуты. Не, нават горай, бо крынiца пакут гэта штосьцi нежывое. Яна нi ў чым не вiнаватая, як i камень, якi можа ўпасцi i забiць. А што крынiца пакут можа хацець дабра i кахаць, гэтага я i ўявiць не магла. Мне хацелася б табе расказаць, што я адчувала пасля, калi зразумела, калi слухала плёнку. Мо табе спатрэбiцца. Я нават паспрабавала запiсаць...

- Таму ты запалiла святло? - спытаўся я, з цяжкасцю прамаўляючы гэтыя словы.

- Так. Але нiчога не атрымалася, бо я шукала ў сабе, ведаеш... iх - нешта зусiм iншае, я проста вар'яцела, павер мне! Часам мне здавалася, што пад скурай у мяне няма цела, што ўнутры ў мяне штосьцi такое... што я... што я толькi абалонка. Каб падмануць цябе. Разумееш?

- Разумею.

- Калi ноччу ляжыш без сну, да чаго толькi не дадумаешся! Да сама неверагодных рэчаў, ты ж i сам ведаеш...

- Ведаю...

- Але я адчувала сваё сэрца i памятала, што ты зрабiў аналiз маёй крывi. Якая ў мяне кроў, скажы, скажы праўду. Цяпер жа ты гэта можаш.

- Такая, як i ў мяне.

- Праўда?

- Клянуся.

- Што гэта азначае? Я пасля думала, мо гэта схавана недзе ўва мне, што яно... магчыма, вельмi маленькае. Але я не ведала дзе. Зараз я думаю, мо ў рэшце рэшт гэта была хiтрасць з майго боку, бо я вельмi баялася таго, што хацела зрабiць, i шукала iншага выйсця. Але, Крыс, калi ў мяне такая ж кроў... калi ўсё так, як ты гаворыш, тады... Не, гэта немагчыма. Бо тады я памерла б, праўда? Значыць, нешта ўсё-такi ёсць, але дзе? Мо ў галаве? Але ж я думаю зусiм нармальна... i нiчога не ведаю... калi б я гэтым думала, то павiнна была б адразу ўсё ведаць i не кахаць цябе, толькi рабiць выгляд i разумець, што раблю выгляд... Крыс, скажы мне, калi ласка, усё, што ты ведаеш, мо ўдасца хоць нешта зрабiць?

- Што iменна?

Хэры маўчала.

- Ты хочаш памерцi?

- Бадай што так.

Наступiла цiшыня. Хэры сядзела, скурчыўшыся, ля маiх ног. Я разглядваў залу, белую эмаль абсталявання, рассыпаныя блiскучыя iнструменты, нiбыта шукаў штосьцi вельмi патрэбнае i не мог адшукаць.

- Хэры, можна i мне сказаць?

Яна чакала.

- Так, праўда, ты не зусiм такая, як я. Але гэта не азначае, што ты горшая за мяне. Наадварот. Можаш думаць, што хочаш, але дзякуючы гэтаму... ты не памерла.

Нейкая дзiцячая, бездапаможная ўсмешка з'явiлася ў яе на твары.

- Я... несмяротная?

- Не ведаю. Ва ўсякiм разе ты не такая смяротная, як я.

- Як страшна, - прашаптала Хэры.

- Мо не так страшна, як табе здаецца.

- Але ты мне не надта зайздросцiш.

- Хэры, гэта хутчэй пытанне... аб тваiм прызначэннi, я так назваў бы гэта. Ведаеш, тут, на Станцыi, тваё прызначэнне ўрэшце гэткае ж невядомае, як i маё, як i кожнага з нас. Тыя будуць працягваць эксперымент Гiбарыяна, i можа адбыцца ўсё...

- Або нiчога.

- Або нiчога, i павер, я згадзiўся б, каб нiчога не адбылося, нават не таму, што баюся (хоць страх, бадай, i адыгрывае пэўную ролю), а таму, што гэта нiчога не дасць. Вось тое адзiнае, у чым я перакананы.

- Нiчога не дасць? Чаму? З-за... Акiяна?

Хэры сцепанулася ад агiды.

- Так. З-за кантакту. Думаю, што, па сутнасцi, усё вельмi проста. Кантакт азначае абмен нейкiм вопытам, паняццямi, ва ўсякiм разе вынiкамi, нейкiмi высновамi, а калi нiчога для абмену няма? Калi слон - не вялiзная бактэрыя, то i Акiян не можа быць вялiзным мозгам. З абодвух бакоў, вядома, могуць адбывацца пэўныя дзеяннi. У вынiку аднаго з iх я зараз бачу цябе i стараюся растлумачыць табе, што ты мне даражэйшая, чым дванаццаць гадоў жыцця, аддадзенага планеце Салярыс, я хачу знаходзiцца з табой i надалей. Мо тваё з'яўленне павiнна было стаць пакараннем, мо шчасцем, а мо толькi мiкраскапiчным даследаваннем. Доказам дружбы, злосным ударам, здзекам? Мо ўсiм гэтым адначасова альбо, што больш верагодна, - нечым зусiм iншым. Але ў рэшце рэшт нас не датычаць задумкi нашых бацькоў, якiя зусiм не падобныя мiж сабою. Ты можаш сказаць, што ад iх задумак залежыць наша будучыня, i я пагаджуся з табой. Але я не магу прадбачыць будучыню. Гэтаксама, як i ты. Я нават не магу сцвярджаць, што буду кахаць цябе заўсёды. Калi ўжо гэтулькi здарылася, то можа адбыцца ўсё, што хочаш. Мо заўтра я ператваруся ў зялёную медузу? Тут мы бяссiльныя. Але пакуль можам, мы будзем разам. А гэта не так мала.

- Паслухай, - сказала Хэры. - Я хачу спытацца. Я... я... вельмi падобная на яе?

- Была вельмi падобная, - адказаў я, - а цяпер не ведаю.

- Што?

Хэры ўстала. Яна пазiрала на мяне шырока расплюшчанымi вачыма.

- Ты яе ўжо засланiла.

- I ты перакананы, што ты не яе, а мяне кахаеш? Мяне?..

- Так. Менавiта цябе. Не ведаю, баюся, што, калi б ты сапраўды была ёю, я не мог бы цябе кахаць.

- Чаму?

- Бо я паступiў несправядлiва...

- У адносiнах да яе?..

- Так. Калi мы былi...

- Не трэба...

- Чаму?

- Я хачу, каб ты ведаў, што я - гэта не яна.

РАЗМОВА

Пасля абеду наступнага дня я знайшоў на стале ля акна запiску Снаўта. Ён паведамляў, што Сарторыус перапынiў працу над анiгiлятарам, каб апошнi раз выпрабаваць уздзеянне жорсткага выпраменьвання на Акiян.

- Каханая, - сказаў я, - мне трэба схадзiць да Снаўта.

Чырвоная зорка гарэла ў шкле i дзялiла пакой на дзве часткi. Мы знаходзiлiся ў блакiтным ценi. За мяжой ценю ўсё здавалася медным, i, вiдаць, калi б кнiга ўпала з палiцы, яна зазвiнела б.

- Гаворка пра эксперымент. Я толькi не разумею, як лепш. Ведаеш, я хацеў бы... - я змоўк.

- Не апраўдвайся, Крыс. Я вельмi хацела б... Хiба толькi не доўга?..

- Гэта зойме пэўны час, - адказаў я. - Паслухай, а мо ты пойдзеш са мной i пачакаеш мяне ў калiдоры?

- Добра. А калi я не вытрымаю?

- Што з табой, уласна, адбываецца? - спытаўся я i адразу ж дадаў: - Я пытаюся не з цiкавасцi, вядома, але, магчыма, калi разбярэшся, ты з гэтым i сама справiшся.

- Я баюся, - адказала Хэры i збялела. - Я не магу табе сказаць, чаго я баюся, нават не баюся, а проста раствараюся. Апошнiм часам я адчуваю гэткi сорам... Як табе растлумачыць... А пасля ўжо нiчога, пуста. Таму я думала, што я хворая... - Хэры здрыганулася.

Апошнiя словы яна прамовiла ледзь чутна.

- Мо такое адбываецца толькi тут, на гэтай чортавай Станцыi, - прамовiў я. - Я пастараюся зрабiць усё, каб мы як мага хутчэй пакiнулi яе.

- Ты лiчыш, гэта мажлiва? - Хэры шырока расплюшчыла вочы.

- Цалкам. Зрэшты, я ж не прыкуты... Дарэчы, трэба спачатку дамовiцца са Снаўтам, а там паглядзiм. Як ты думаеш, колькi ты можаш быць адна?

- Хто яго ведае... - апусцiўшы галаву, паволi пачала Хэры. - Калi я буду чуць твой голас, то, бадай, спраўлюся.

- Я хачу, каб ты не слухала, пра што мы гаворым. Я не маю нiякiх сакрэтаў, але я не ведаю, не магу ведаць, што скажа Снаўт.

- Не працягвай. Я разумею. Добра. Я буду стаяць так, каб чуць толькi твой голас. Больш мне нiчога не трэба.

- Зараз я пазваню яму з лабараторыi. Я не буду зачыняць дзвярэй.

Хэры кiўнула. Я прайшоў праз сцяну чырвоных сонечных промняў у калiдор, якi, нягледзячы на штучнае асвятленне, здаваўся амаль чорным. Дзверы малой лабараторыi былi адчынены. Люстраныя рэшткi сасуда Дзюара, якiя ляжалi на падлозе каля вялiзных ёмiстасцей з вадкiм кiслародам, усё яшчэ нагадвалi пра начное здарэнне. Засвяцiўся маленькi экран. Калi я зняў трубку i набраў нумар радыёстанцыi, блакiтная занавеска, якая знутры закрывала матавае шкло, рассунулася, i Снаўт, нагнуўшыся з высокага крэсла, зiрнуў мне проста ў вочы.

- Вiтаю цябе, - прамовiў ён.

- Я прачытаў запiску. Хацеў з табою пагаварыць. Можна прыйсцi?

- Прыходзь. Зараз?

- Ага.

- Калi ласка. Ты... не адзiн?

- Не, адзiн.

Яго худы, бронзавы ад загару твар з глыбокiмi маршчынамi на лбе плыў у выпуклым шкле, як дзiўная рыба ў акварыуме.

- Ну-ну, - прамовiў ён шматзначна. - Я чакаю.

- Мы можам iсцi, каханая.

Я iмкнуўся гаварыць ажыўлена, заходзячы ў кабiну праз чырвоныя промнi, за якiмi бачыў толькi сiлуэт Хэры, але голас мой сарваўся. Хэры прырасла да крэсла: засунула рукi пад падлакотнiкi i сашчапiла пальцы. Яна занадта позна пачула мае крокi альбо не паспела хутка памяняць сваю страшную позу - не ведаю, але я паспеў убачыць, як яна змагаецца з той незразумелай сiлай, што схаваная ў ёй. Маё сэрца сцiснула сляпое, шалёнае абурэнне, змешанае са шкадаваннем. Мы моўчкi пайшлi па доўгiм калiдоры; рознакаляровая эмаль на яго сценах па задуме архiтэктара павiнна была пазбавiць ад аднастайнасцi знаходжанне ў металiчнай шкарлупiне. Я яшчэ здалёку заўважыў адчыненыя дзверы радыёстанцыi. Адтуль у глыбiню калiдора падала доўгая чырвоная паласа - i сюды даходзiла сонца. Я паглядзеў на Хэры - яна нават не спрабавала ўсмiхацца, засяроджана рыхтуючыся да барацьбы з сабой. Выпрабаваннi, якiя чакалi Хэры, ужо зараз змянiлi яе твар - ён стаў белым i худым. За некалькi крокаў да дзвярэй Хэры спынiлася, я павярнуўся да яе, кончыкамi пальцаў яна падштурхнула мяне, быццам кажучы: "Iдзi". I тут мае планы, Снаўт, эксперымент, уся Станцыя - усё здалося мне гэткiм дробязным у параўнаннi з тымi пакутамi, якiя чакалi тут яе. Я адчуў сябе катам i хацеў ужо вярнуцца назад, але шырокую сонечную паласу, надламаную на сцяне калiдора, засланiў цень чалавека. Я хуценька зайшоў у кабiну. Снаўт чакаў мяне ля дзвярэй. Чырвонае сонца стаяла проста за iм, i пурпуровы водблiск гарэў у яго сiвых валасах. Мы даволi доўга моўчкi пазiралi адзiн на аднаго. Здавалася, Снаўт вывучаў мяне. Аслеплены сонцам, я дрэнна бачыў выраз яго твару. Я абышоў Снаўта i спынiўся каля высокага пульта, на якiм тырчалi гнуткiя сцяблiны мiкрафонаў. Снаўт марудна павярнуўся, спакойна назiраючы за мной з ранейшай грымасай, якая ўспрымалася то як усмешка, то выдавала стомленасць. Не зводзячы з мяне вачэй, Снаўт падышоў да металiчнай, на ўсю сцяну шафы, перад якой з абодвух бакоў узвышалiся абы-як зваленыя кучы радыёдэталяў, тэрмiчныя акумулятары i розны iнструмент, паставiў туды крэсла i сеў, абапiраючыся спiнай на эмалiраваныя дзверцы.

Наша маўчанне станавiлася дзiўным. Я засяроджана прыслухоўваўся да цiшынi, што панавала ў калiдоры, дзе засталася Хэры, але адтуль нiчога не было чуваць.

- Калi ў вас усё будзе гатова? - спытаўся я.

- Мы маглi б пачаць хоць сёння, але запiс запатрабуе яшчэ крыху часу.

- Запiс? Ты маеш на ўвазе энцэфалаграму?

- Ага, ты ж згадзiўся. А што?

- Ды так, нiчога.

- Я слухаю цябе, - прамовiў Снаўт праз нейкi час.

- Яна ўсё ведае... пра сябе, - ледзь чутна прамовiў я.

Бровы Снаўта палезлi ўгору.

- Ведае?

Мне здалося, што Снаўт толькi прытвараецца здзiўленым. Чаму ён прытвараецца? У мяне адразу прапала жаданне гаварыць, але я перасiлiў сябе. Трэба быць хоць бы лаяльным, падумаў я, калi нiчога iншага не застаецца.

- Яна пачала здагадвацца, вiдаць, пасля нашай размовы ў бiблiятэцы, назiрала за мной, супастаўляла факты, пасля знайшла магнiтафон Гiбарыяна i паслухала запiс...

Снаўт па-ранейшаму абапiраўся на шафу, але ў яго ў вачах загарэлiся iскры. Я стаяў ля пульта насупраць дзвярэй, прачыненых у калiдор. Я працягваў яшчэ цiшэй:

- Сёння ноччу, калi я спаў, яна спрабавала скончыць самагубствам. Вадкi кiсларод...

Нешта зашамацела, я сцiшыўся, прыслухаўся - гук даносiўся не з калiдора. Дзесьцi зусiм блiзка шкрэблася мыш... Мыш? Глупства! Адкуль тут мышы? Я пiльна зiрнуў на Снаўта.

- Слухаю цябе, - спакойна прамовiў Снаўт.

- Вядома, ёй гэта не ўдалося... ва ўсякiм разе яна ведае, хто яна.

- Навошта ты расказваеш пра гэта мне? - раптам спытаўся Снаўт.

Я не адразу скемiў, што яму адказаць.

- Хачу, каб ты арыентаваўся... каб ведаў, што адбываецца, - прамармытаў я.

- Я папярэджваў цябе.

- Iнакш кажучы, ты ведаў. - Я мiжволi павысiў голас.

- Не. Вядома ж, не. Але я тлумачыў табе, як усё адбываецца. Кожны "госць", калi ён з'яўляецца, амаль што фантом, нягледзячы на бязладную мешанiну ўспамiнаў i вобразаў, атрыманых ад свайго... Адама... "госць", па сутнасцi, пусты. Чым больш знаходзiцца ён з табой, тым больш ачалавечваецца i становiцца ўсё больш самастойным, вядома, да пэўнай мяжы. I чым даўжэй гэта працягваецца, тым цяжэй...

Снаўт памаўчаў, паглядзеў на мяне спадылба i абыякава спытаўся:

- Яна ўсё ведае?

- Так, я ж сказаў табе.

- Усё? I тое, што адзiн раз была тут, а ты...

- Не!

Снаўт усмiхнуўся:

- Паслухай, Кельвiн, калi гэта зайшло так далёка... што ты думаеш рабiць? Пакiнуць Станцыю?

- Так.

- З ёй?

- Ага.

Снаўт змоўк, разважаючы над маiмi адказамi, але ў яго маўчаннi было нешта яшчэ... Што? Зноў быццам штосьцi зашамацела зусiм блiзка, за тонкай перагародкай. Снаўт заёрзаў на крэсле.

- Выдатна, - прамовiў ён. - Чаму ты пазiраеш на мяне так дзiўна? Ты лiчыў, што я буду перашкаджаць табе? Рабi як хочаш, мой дарагi. Ну i малайцы мы з табой, калi б пачалi яшчэ i прымушаць адзiн аднаго! Я не збiраюся ўгаворваць цябе, скажу толькi - ты iмкнешся ў нечалавечых умовах застацца чалавекам. Мо гэта i прыгожа, але зусiм недарэчна. Зрэшты, я нават не ведаю, цi прыгожа. Хiба глупства можа быць прыгожым? Не ў тым справа. Ты адмаўляешся працягваць эксперыменты, хочаш адступiцца, забраўшы яе? Так?

- Так.

- Але гэта таксама... эксперымент. Чуеш?

- Што ты маеш на ўвазе? Цi здолее... яна?.. Калi разам са мной, то не бачу...

Я гаварыў усё больш павольна, пасля зусiм сцiх. Снаўт уздыхнуў:

- Кельвiн, усе мы, як страўсы, хаваем галаву ў пясок, але мы ва ўсякiм разе ведаем пра гэта i не разлiчваем на высакароднасць.

- Я нiчога не хачу i не разлiчваю.

- Добра. Я не хацеў цябе пакрыўдзiць. Свае словы пра высакароднасць я забiраю назад, але словы пра страўсаў застаюцца ў сiле. Асаблiва гэта датычыць цябе. Ты падманваеш не толькi яе, але i сябе, галоўным чынам сябе. Ты ведаеш умовы стабiлiзацыi сiстэмы, пабудаванай з нейтрыннай матэрыi?

- Не. Ты таксама не ведаеш. Нiхто не ведае.

- Безумоўна. Але нам вядома адно: такiя сiстэмы няўстойлiвыя i могуць iснаваць толькi дзякуючы няспыннаму прытоку энергii. Я ведаю гэта ад Сарторыуса. Энергiя ўтварае вiхравае стабiлiзацыйнае поле. Цiкава, цi з'яўляецца гэтае поле ў адносiнах да "госця" знешнiм? Цi мо яно ўзнiкае ў яго ў арганiзме? Разумееш рознiцу?

- Разумею, - паволi адказаў я. - Калi яно знешняе, дык... яна. Тады... такiя...

- Тады пад час аддалення ад Салярыс сiстэма распадаецца, - закончыў Снаўт за мяне. - Мы не можам гэтага прадбачыць, але ж ты паставiў дослед. Ракета, якую ты запусцiў... па-ранейшаму круцiцца вакол планеты. У вольную хвiлiну я нават падлiчыў параметры яе руху. Можаш паляцець, выйсцi на арбiту, састыкавацца i паглядзець, што сталася з... пасажыркай...

- Ты звар'яцеў! - выдыхнуў я.

- Ты так лiчыш? Ну... а калi... вярнуць яе, тваю ракету? Гэта магчыма. Яна мае дыстанцыйнае кiраванне. Мы вернем ракету i...

- Перастань!

- I гэта табе не падабаецца? Ёсць яшчэ адзiн спосаб, вельмi просты. Нават не трэба вяртаць яе на Станцыю. Няхай сабе лётае. Мы проста звяжамся з ёю па радыё, калi яна жывая, то адгукнецца i...

- Там ужо даўно скончыўся кiсларод! - з цяжкасцю выцiснуў я.

- Мо яна абыходзiцца без кiслароду... Ну што, паспрабуем?

- Снаўт... Снаўт...

- Кельвiн... Кельвiн... - злосна перадражнiў ён мяне. - Божа, што ты за чалавек. Каго ты хочаш ашчаслiвiць? Уратаваць? Сябе? Яе? Якую? Гэтую цi тую? На абедзвюх не хопiць адвагi? Бачыш сам, да чаго гэта даводзiць. Апошнi раз кажу табе: тут сiтуацыя - па-за ўсялякай мараллю.

Раптам я пачуў тое ж самае шамаценне, нiбыта нехта пазногцямi драпаў сцяну. Мяне агарнула абыякавасць: усё выглядала дробным, крыху смешным, малазначным, быццам у перавернутым бiноклi.

- Ну добра, - сказаў я. - Што, па-твойму, я мушу зрабiць? Знiшчыць яе? На наступны дзень з'явiцца такая ж, хiба не так? I яшчэ раз? I так штодзённа? Да якога часу? Навошта? Што гэта мне дасць? А табе? Сарторыусу? Станцыi?

- Пачакай, спачатку скажы ты. Ты паляцiш разам з ёй i, дапусцiм, убачыш сам, што з ёю адбудзецца. Праз некалькi хвiлiн перад табой з'явiцца...

- Што? - з'едлiва спытаўся я. - Пачвара? Дэман? Што?

- Не. Звычайная, сама звычайная агонiя. Хiба ты сапраўды паверыў у iх несмяротнасць? Кажу табе - яны гiнуць... Што ты будзеш рабiць тады? Вернешся... па новую?

- Перастань!!! - гукнуў я, сцiскаючы кулакi.

Снаўт, прымружыўшы вочы, пазiраў на мяне i паблажлiва ўсмiхаўся.

- Ага, табе не падабаецца? Ведаеш, на тваiм месцы я не распачынаў бы гэтай гаворкi. Лепш займiся чым-небудзь iншым, напрыклад, пачнi лупцаваць дубцамi у знак адплаты - Акiян. Што ты хочаш? Значыць, так... - Снаўт хiтравата памахаў рукой i падняў вочы ўгору, на столь, нiбыта некага праводзiў позiркам, - тады ты станеш нягоднiкам? А хiба цяпер не нягоднiк? Усмiхаешся, калi хочацца плакаць, прытвараешся радасным i спакойным, калi гатовы валасы рваць, - i ты не нягоднiк? А што, калi тут нельга не быць нягоднiкам? Што тады? Закацiць iстэрыку перад Снаўтам, якi ва ўсiм вiнаваты, так? Акрамя ўсяго, ты яшчэ iдыёт, мой ты дарагi...

- Ты гаворыш пра сябе, - сказаў я i апусцiў галаву, - я... кахаю яе.

- Каго? Свае ўспамiны?

- Не. Яе. Я расказаў табе, што яна спрабавала зрабiць. На такое пойдзе не кожны... жывы чалавек.

- Ты ж сам прызнаешся, калi кажаш...

- Не лавi мяне на слове.

- Добра. Значыць, яна цябе кахае. А ты - хочаш кахаць. Гэта розныя рэчы.

- Ты памыляешся.

- Я шкадую, Кельвiн, але ты сам расказаў мне пра свае iнтымныя справы. Не кахаеш. Кахаеш. Яна згодна ахвяраваць сваiм жыццём. Ты таксама. Вельмi чуллiва, узвышана - усё што хочаш. Але тут гэта недарэчна. Недарэчна. Разумееш? Не, ты не хочаш зразумець. Сiлы, якiмi мы не кiруем, зацягнулi цябе ў вiр, а яна - частка яго. Фаза. Цыкл, што паўтараецца. Калi б яна была... калi б за табой ганялася пачвара, гатовая дзеля цябе на ўсё, ты пазбавiўся б ад яе без усялякiх ваганняў. Праўда?

- Праўда.

- А калi... калi... iменна таму яна непачвара? Гэта звязвае табе рукi? А мо трэба, каб твае рукi былi звязаныя?

- Яшчэ адна гiпотэза. У бiблiятэках iх ужо мiльён. Досыць, Снаўт, яна... Я не хачу з табой пра гэта гаварыць.

- Ну i не гавары. Ты ж сам пачаў. Але ты ўсё ж падумай, што ў рэшце рэшт яна толькi люстэрка, у якiм адбiваецца частка твайго мозга. Яна цудоўная таму, што цудоўнымi былi твае ўспамiны. Ты даў рэцэпт. Кругазварот памяцi!

- Чаго ты хочаш? Каб я... каб я пазбавiўся ад яе? Я ўжо ў цябе пытаўся: навошта мне гэта рабiць? Ты не адказаў.

- Адкажу зараз. Я не запрашаў цябе, не распачынаў гэтай гаворкi, не чапаў тваiх спраў. Я нiчога табе не загадваю, нiчога не забараняю, я не рабiў бы гэтага, каб нават мог. Ты, ты прыйшоў сюды i выклаў мне ўсё, ведаеш чаму? Не? Ты хочаш скiнуць з сябе ўсё. Скiнуць. Я добра ўяўляю, якое ў цябе становiшча, мой дарагi. Так, так! Не перапыняй мяне. Я нiчога табе не забараняю, але ты ты сам хочаш, каб я табе перашкодзiў. Калi б я стаў на тваiм шляху, мажлiва, ты расквасiў бы мне галаву - мне, звычайнаму чалавеку, такому ж, як i ты, i сам адчуваў бы сябе чалавекам. А так ты не можаш саўладаць i таму распачынаеш спрэчку са мной... дакладней, з самiм сабой! Ты яшчэ скажы, што не перажывеш, калi яна раптам знiкне... Добра, не кажы нiчога.

- Ну, ведаеш! Я прыйшоў, каб расказаць табе, зусiм даверлiва, што я збiраюся разам з ёю пакiнуць Станцыю, - адбiваўся я, але мае словы прагучалi непераканаўча нават для мяне.

Снаўт пацiснуў плячыма.

- Зусiм верагодна, што ты мусiш стаяць на сваiм. Я сказаў табе гэта толькi таму, што ты занадта далёка зайшоў, а вярнуцца, сам разумееш... Прыходзь заўтра ранiцай а дзевятай да Сарторыуса, наверх... Прыйдзеш?

- Да Сарторыуса? - здзiвiўся я. - Ён жа нiкога не пускае, ты казаў, што яму i пазванiць нельга.

- Нейкiм чынам ён усё ўладкаваў. Мы гэтага не абмяркоўваем. Ты... у цябе зусiм iншае. Не мае значэння. Прыйдзеш ранкам?

- Прыйду, - прамармытаў я.

Я пазiраў на Снаўта. Ён неяк ненатуральна трымаў левую руку за дзверцамi шафы. А калi ж дзверцы прачынiлiся? Вiдаць, даволi даўно, але я, узбуджаны непрыемнай для мяне размовай, не звярнуў увагi. Як дзiўна ўсё гэта выглядае... Быццам... ён нешта хаваў там. Альбо нехта трымаў яго за руку. Я аблiзаў губы.

- Што такое, Снаўт?

- Iдзi, - цiха i надзвычай спакойна прамовiў ён. - Iдзi.

Я выйшаў i зачынiў за сабой дзверы ў апошнiх промнях чырвонага марыва. Хэры сядзела на падлозе, крокаў за дзесяць ад мяне, ля самай сцяны. Калi заўважыла мяне, усхапiлася.

- Глядзi! - прамовiла яна, вочы ў яе блiшчалi. - Атрымалася, Крыс. Я такая шчаслiвая. Магчыма... магчыма, усё будзе лепей i лепей...

- Вядома, - абыякава адказаў я.

Мы вярталiся назад, а я ўсё ламаў галаву над гэтай iдыёцкай шафай. Хаваў жа, хаваў жа ён там?.. А ўся наша размова?.. Шчокi мае пачалi гарэць, я мiжволi пацёр iх. Божа, што за шаленства. I да чаго мы, уласна, прыйшлi? Да нiчога? Праўда, заўтра ранiцай...

I раптам мяне апанаваў страх, амаль такi ж, як i ноччу. Мая энцэфалаграма. Поўны запiс усёй дзейнасцi мозга, перакладзены ў хiстаннi пучка прамянёў, будзе дасланы ўнiз. У глыбiню гэтай неабдымнай, бязмежнай пачвары. Як сказаў Снаўт: "Ты не перажывеш, калi раптам ён знiкне..." Энцэфалаграма - гэта поўны запiс. У тым лiку i неўсвядомленых працэсаў. А калi я хачу, каб ён знiк, загiнуў? Хiба ж спалохаўся б я, калi б яна засталася жывая пасля свае страшнае спробы? Цi можна адказваць за сваю падсвядомасць? Калi не адказваю за яе я, тады хто?.. Што за iдыёцтва! На якое лiха згадзiўся я, каб мой, менавiта мой... Я магу, вядома, азнаёмiцца з запiсам, але ж я яго не расшыфрую. Нiхто не здолее яго расшыфраваць. Толькi спецыялiсты ў агульных рысах могуць сказаць, пра што думаў паддоследны, цi рашаў ён, напрыклад, матэматычныя задачы, але даведацца якiя, яны не могуць. Яны сцвярджаюць, што гэта немажлiва, бо энцэфалаграма адлюстроўвае мноства працэсаў, якiя адбываюцца адначасова, i толькi некаторыя з iх маюць псiхалагiчную "падкладку"... А падсвядомыя... Пра iх i гаварыць нiхто не хоча, i дзе ўжо тут расшыфроўваць нечыя ўспамiны, тое, што жыве ў памяцi, альбо тое, што пастаралiся забыцца... Але чаму мне так страшна? Яшчэ ж ранкам я сам казаў Хэры, што эксперымент нiчога не дасць. Калi нашы нейрафiзiёлагi не здольны расшыфраваць запiс, то як жа разбярэцца ў iм абсалютна чужы чорны вадкi гiгант?..

Але ж пранiк ён у мяне, хоць i невядома як, перакапаў усю маю памяць i знайшоў у ёй сама балючы атам! Хiба магу я ў гэтым сумнявацца. Без чужой дапамогi, без усялякай "перадачы прамянёвай энергii" ён залез праз падвойную герметычную абшыўку, праз цяжкую шкарлупiну на Станцыю; унутры яе знайшоў маё цела i пайшоў са здабычай...

- Крыс?.. - цiха прамовiла Хэры.

Я стаяў ля iлюмiнатара, уперыўшы невiдушчы позiрк у густы змрок. Лёгкая, пяшчотная на гэтай геаграфiчнай шырынi пялёнка захiнала зоркi. Суцэльны, хоць i тонкi, слой воблакаў стаяў вельмi высока, з глыбiнi, з-за гарызонту сонца афарбоўвала яго ледзь прыкметным срабрыста-ружовым ззяннем.

Калi яна знiкне, значыць, я гэтага хацеў. Значыць, я забiў яе. Не пайсцi туды? Яны не могуць мяне прымусiць. Але што я iм скажу? Пра гэта - не. Не магу. Так, трэба прытварацца, трэба хлусiць заўсёды i ва ўсiм. I ўсё таму, што ўва мне, вiдаць, хаваюцца думкi, планы, спадзяваннi - жорсткiя, цудоўныя, бязлiтасныя, а я нiчога пра iх не ведаю. Чалавек рушыў насустрач iншым сусветам, новым цывiлiзацыям, не спазнаўшы дарэшты сваёй душы: яе завулкаў, тупiкоў, бяздонных калодзежаў, забарыкадаваных цёмных дзвярэй. Выдаць iм Хэры... ад сораму? Выдаць толькi таму, што ў мяне не хапае адвагi?

- Крыс... - яшчэ цiшэй прашаптала Хэры.

Я хутчэй адчуў, чым пачуў, як яна бясшумна падышла да мяне, але зрабiў выгляд, што не заўважаю яе. Я хацеў пабыць адзiн, я вельмi хацеў гэтага. Я нi на што яшчэ не адважыўся, нi на што. Я стаяў нерухома, пазiраючы на цёмнае неба, на зоркi, якiя былi толькi прывiдным ценем зямных зорак. Думкi, што апаноўвалi мяне, знiклi, моўчкi расла мёртвая абыякавасць, упэўненасць, што там, у недасяжнай глыбiнi, я ўжо зрабiў выбар i толькi прытвараюся, быццам нiчога не адбылося. Я не меў сiлы нават грэбаваць сабой.

МЫСЛIЦЕЛI

- Крыс, ты з-за эксперымента?

Я скурчыўся ад яе голасу. Ужо колькi гадзiн я не спаў: углядаўся ў цемру, быў самотны, бо не чуў нават дыхання Хэры, i ў заблытаным лабiрынце начных разваг, нерэальных, напаўсвядомых, нават забыўся пра яе, усё набывала новы сэнс, новае вымярэнне.

- Што... адкуль ты ведаеш, што я не сплю?.. - спытаўся я, i ў маiм голасе чуўся страх.

- Я заўважыла па тваiм дыханнi, - адказала Хэры, нiбыта просячы прабачэння. - Я не хацела табе перашкаджаць... Калi не можаш, не кажы...

- Магу... Так, з-за эксперымента. Ты адгадала.

- Што яны чакаюць ад эксперымента?

- Самi не ведаюць. Але нешта чакаюць. Гэтую аперацыю варта назваць не "Думка", а "Роспач". Зараз патрэбен чалавек, у якога хапiла б смеласцi ўзяць на сябе адказнасць за рашэнне. Але гэткi вiд смеласцi большасць прымае за звычайную баязлiвасць, бо падобнае рашэнне - адступленне, разумееш, адмова, уцёкi, нявартыя чалавека. Можна падумаць, што боўтацца i гразнуць, тануць у тым, чаго не разумееш i нiколi не зразумееш, - годна для чалавека.

Я змоўк. Але не паспеў супакоiцца, як мяне ахапiў новы прылiў злосцi.

- Вядома, усюды знойдуцца тыпы практычнага складу. Яны гавораць, што калi не ўдасца наладзiць кантакт, то, вывучаючы плазму - усе гэтыя вар'яцкiя жывыя гарады, што вытыркаюцца на суткi, каб затым знiкнуць, мы хоць бы адкрыем таямнiцу матэрыi. Нiбыта невядома, што ўсё гэта самападман; мы проста шпацыруем па бiблiятэцы, запоўненай кнiгамi на незразумелай мове, i пазiраем на каляровыя вокладкi... Вось i ўсё!

- А такiх планет больш няма?

- Невядома. Магчыма, ёсць. Мы ведаем толькi адну. Ва ўсякiм разе, такiя планеты сустракаюцца вельмi рэдка, не тое што Зямля. Мы банальныя, мы трава Сусвету - i ганарымся нашай банальнасцю, тым, што яна так распаўсюджана; мы думалi - усё можна падагнаць пад нашу банальнасць. З такой схемай мы смела i радасна рушылi ў шлях-дарогу - у iншыя сусветы! Падумаеш - iншыя сусветы! Асвоiм iх альбо яны нас асвояць! Нiчога iншага не было ў нашых няшчасных галовах. Але досыць пра гэта. Не варта.

Я ўстаў, вобмацкам знайшоў аптэчку, узяў пляскаты слоiчак са снатворным.

- Я буду спаць, каханая, - прамовiў я i павярнуўся; недзе высока ў цемры гуў вентылятар. - Мне трэба паспаць. Iнакш... сам не ведаю...

Я сеў на ложак. Хэры дакранулася да маёй рукi. Я абняў яе, нябачную, i трымаў, не кратаючыся, да той пары, пакуль сон не змарыў мяне.

Ранiцай, калi я прачнуўся, адчуў сябе бадзёра, эксперымент здаўся мне такiм нязначным; як мог я так хвалявацца з-за яго?! Мяне мала турбавала i тое, што Хэры пойдзе разам са мной у лабараторыю. Яе намаганнi вытрымаць нават маю кароткачасовую адсутнасць былi марныя, i я адмовiўся ад далейшых спроб, хоць яна настойвала (нават прапаноўвала мне зачынiць яе дзе-небудзь). Я параiў ёй узяць з сабой кнiжку.

Сама працэдура мяне цiкавiла менш, чым тое, што я ўбачу ў лабараторыi. У бела-блакiтнай зале не было нiчога асаблiвага - не хапала толькi сякiх-такiх прадметаў на стэлажах i ў шафах (у некаторых з iх шкло было разбiта, а дзверцы дзе-нiдзе патрэскалiся - вiдаць, нядаўна тут адбывалася барацьба, i яе сляды хоць i паспешна, але старанна лiквiдаваны). Снаўт вазiўся з апаратурай, трымаўся, як заўсёды, карэктна, ён не здзiвiўся з'яўленню Хэры i пакланiўся ёй здалёку. Калi Снаўт працiраў мае вiскi i лоб фiзiялагiчным растворам, з'явiўся Сарторыус. Ён выйшаў з цёмнага пакоя праз невялiкiя дзверы. На iм быў белы халат i чорны антырадыяцыйны фартух амаль да костачак. Дзелавы, энергiчны Сарторыус павiтаўся са мной, нiбы мы былi супрацоўнiкамi буйнога зямнога iнстытута i рассталiся лiтаральна ўчора. Я толькi цяпер заўважыў, што нежыццёвым выраз яго твару рабiлi кантактныя лiнзы, якiмi ён карыстаўся замест акуляраў. Скрыжаваўшы рукi на грудзях, ён сачыў, як Снаўт прыбiнтоўвае электроды, узводзячы на маёй галаве штосьцi накшталт чалмы. Сарторыус некалькi разоў абвёў позiркам усю залу; Хэры ён нiбыта не заўважыў. Яна сядзела скурчыўшыся, бедная, на невялiкай табурэтцы ля сцяны i рабiла выгляд, што чытае кнiгу. Калi Снаўт адышоў ад майго крэсла, я павярнуў галаву ў цяжкiм шлеме з металу i правадоў, каб убачыць, як ён будзе ўключаць апаратуру, але нечакана Сарторыус падняў руку i ўрачыста прамовiў:

- Доктар Кельвiн! Прашу хвiлiнку ўвагi! Я не хачу вам навязваць сваё меркаванне, бо гэта не прывядзе да мэты, але вы не павiнны думаць пра сябе, пра мяне, пра калегу Снаўта, наогул нi пра кога, павiнны выключыць выпадковыя iндывiдуальнасцi, пэўныя асобы i засяродзiцца на нашай агульнай справе. Зямля i Салярыс; пакаленнi даследнiкаў, якiя складалi адно цэлае, хоць кожны чалавек мае свой пачатак i свой канец; наша паслядоўнасць у iмкненнi наладзiць iнтэлектуальны кантакт; гiстарычны шлях, што прайшло чалавецтва; упэўненасць у яго далейшым развiццi; гатоўнасць да любых ахвяр i цяжкасцей; гатоўнасць падпарадкаваць нашай Мiсii любыя асабiстыя пачуццi - вось тэмы, якiя павiнны цалкам запоўнiць вашу свядомасць. Ход асацыяцый, праўда, не залежыць ад вашай волi, але ваша прысутнасць усё-такi дапаможа нам у эксперыменце. Калi ў вас не будзе ўпэўненасцi, што вы справiлiся з заданнем, прашу паведамiць нам, а калега Снаўт паўторыць запiс. Мы маем час...

Апошнiя словы ён прамовiў з абыякавай усмешкай, усё гэтак жа холадна. Мне было непрыемна ад яго напышлiвых, траскучых фраз. На шчасце, Снаўт перапынiў працяглую паўзу.

- Крыс, можна? - спытаў ён, абапёршыся на высокi пульт электраэнцэфалографа i крыху фамiльярна нагнуўшыся да мяне.

Я быў удзячны яму за тое, што ён назваў маё iмя.

- Можна, - адказаў я, заплюшчваючы вочы.

Хваляванне, якое ахапiла мяне, калi Снаўт, замацаваўшы электроды, узяўся за рубiльнiк, цяпер знiкла; праз вейкi я ўбачыў ружовае святло кантрольных лямпачак на чорнай панелi апарата. Вiльготныя i непрыемна халодныя металiчныя электроды, якiя, нiбы манеты, абляпiлi маю галаву, сталi цяплейшымi. Мне здавалася, што я - шэрая, неасветленая арэна. Натоўп нябачных гледачоў амфiтэатрам акружаў пустэчу i маўчанне, у якiм знiкла мая iранiчная пагарда да Сарторыуса i да Мiсii. Напружанне ўнутраных назiральнiкаў, якiя iмкнулiся сыграць iмправiзаваную ролю, спадала. "Хэры?" - у думках, правяраючы сябе, з неверагодным страхам вымавiў я гэтае iмя, гатовы адразу ж адступiць. Але мая насцярожаная сляпая аўдыторыя не пратэставала. Нейкае iмгненне я быў сама пяшчота, шчыры смутак, быў гатовы да цярпення i бясконцых ахвяраў: Хэры, без абрысаў, без формы, без твару, запоўнiла мяне. I хутка яе невыразная адчайная пяшчота саступiла вобразу Гiзэ. Бацька салярыстыкi i салярыстаў з'явiўся ў шэрай цемры ў сваёй прафесарскай велiчы, я думаў не пра гразевы выбух, не пра смуродлiвую бездань, якая праглынула яго залатыя акуляры i выпеставаныя сiвыя вусы, я бачыў толькi гравюру на тытульнай старонцы манаграфii - густа заштрыхаваны фон, на якiм яго галава здавалася ў арэоле; яго твар не рысамi, а выявай добрапрыстойнасцi, старамоднай разважлiвасцi нагадваў твар майго бацькi, i ў рэшце рэшт я нават не ведаў, хто з iх пазiрае на мяне. У абодвух не было магiлы - у наш час гэта здараецца так часта, што не выклiкае асаблiвага хвалявання.

Карцiна знiкла, i на нейкi час (не ведаю, на якi) я забыўся пра Станцыю, пра эксперымент, пра Хэры, пра чорны Акiян - пра ўсё; у мяне ўспыхнула ўпэўненасць, што гэтыя двое - ужо не iснуючыя, бясконца маленькiя, якiя зрабiлiся тленам - саўладалi з усiм, што выпала на iх долю... Адкрыццё супакоiла мяне, i безаблiчны нямы натоўп вакол шэрай арэны, якi чакаў майго паражэння, растварыўся. У тое ж iмгненне нешта двойчы пстрыкнула - выключылi апаратуру. Штучнае святло асляпiла, я зажмурыўся. Сарторыус дапытлiва пазiраў на мяне, стоячы ў ранейшай паставе; Снаўт, павярнуўшыся да яго спiнай, мiтусiўся ля апарата, знарок шлэпаючы тапачкамi, якiя звальвалiся з ног.

- Як вы лiчыце, доктар Кельвiн, цi атрымалася? - пачуўся гугнявы, непрыемны голас Сарторыуса.

- Думаю, што так, - адказаў я.

Мой перакананы, рэзкi тон на iмгненне збiў важнасць Сарторыуса.

- Добра, - мармытнуў ён i азiрнуўся, не ведаючы, чым яшчэ заняцца.

Снаўт падышоў да мяне i пачаў здымаць бiнт.

Я ўстаў i прайшоў па зале, а тым часам Сарторыус, якi знiк у цёмным пакоi, вярнуўся з праяўленай i высушанай плёнкай. На дзесяцi метрах стужкi былi вiдаць дрыготкiя зубчастыя лiнii, падобныя на белую плесню або на павуцiнку на чорным слiзкiм цэлулоiдзе.

Я быў вольны, але iсцi адсюль не хацелася. Снаўт i Сарторыус уставiлi ў аксiдную галоўку мадулятара плёнку, канец якой насуплены i недаверлiвы Сарторыус прагледзеў яшчэ раз, нiбыта спрабуючы расшыфраваць сэнс трапяткiх лiнiй.

Зараз эксперымент iшоў за межамi лабараторыi. Сарторыус i Снаўт стаялi кожны ля свайго пульта i займалiся апаратурай. Слаба загулi трансфарматары, а затым толькi агеньчыкi на вертыкальных зашклёных трубках iндыкатараў пабеглi ўнiз, паказваючы, што вялiкi тубус рэнтгенаўскай устаноўкi апускаецца па стромкай шахце i павiнен спынiцца ў яе гарлавiне. У гэты час агеньчыкi застылi на сама нiжнiх дзяленнях шкалы. Снаўт пачаў павялiчваць напружанне, пакуль стрэлкi, а дакладней, белыя палосы, што замянiлi iх, не зрабiлi паварот управа. Ледзь чутна гуло напружанне, нiчога тут не адбывалася, бабiны з плёнкай нябачна круцiлiся пад накрыўкай, - лiчыльнiк метражу цiхенька тахкаў, нiбыта гадзiннiк.

Хэры пазiрала паўзверх кнiгi то на мяне, то на Снаўта i Сарторыуса. Я падышоў да яе. Яна павярнулася да мяне. Эксперымент скончыўся, Сарторыус паволi наблiзiўся да вялiкай конусападобнай галоўкi апарата.

- Пайшлi?.. - аднымi губамi спыталася Хэры.

Я кiўнуў. Хэры ўстала. Нi з кiм не развiтваючыся - на мой погляд гэта было недарэчна, - я прайшоў мiма Сарторыуса.

Надзiва прыгожы захад асвятляў iлюмiнатары верхняга калiдора. Гэта быў не звыклы, змрачнаваты, крывава-чырвоны захад - зараз ён пералiваўся ўсiмi адценнямi ружовага колеру, прыглушанага смугой, абсыпанага сярэбраным пылам. Здавалася, што цяжкая, лянiвая, ледзьве рухомая чарната бясконцай раўнiны Акiяна адказвала на далiкатнае ззянне бура-фiялетавым мяккiм водблiскам. Толькi ў самым зенiце неба заставалася надзiва рыжым.

Я затрымаўся ў нiжнiм калiдоры. Я баяўся нават падумаць, што мы зноў будзем зняволеныя ў сваёй кабiне, як у турме, адзiн на адзiн з Акiянам.

- Хэры, - сказаў я, - ведаеш... я схадзiў бы ў бiблiятэку... Ты не супраць?

- Добра, я пашукаю што-небудзь пачытаць, - адказала яна з напускной жвавасцю.

Я адчуваў, што ад учарашняга дня мiж намi ўтварылася нейкая трэшчына i што трэба праявiць хоць крыху чуласцi, але не мог пераадолець абыякавасцi. Нават не ўяўляю, што магло б вывесцi мяне з гэтай апатыi. Мы вярталiся па калiдоры, затым па схiле спусцiлiся ў маленькi тамбур з трыма дзвярыма, памiж iмi за шклом раслi вазоны.

Сярэднiя дзверы, што вялi ў бiблiятэку, былi з абодвух бакоў абабiты шурпатай штучнай скурай; адчыняючы iх, я кожны раз стараўся не зачапiць яе. У вялiкай круглай зале з бледна-срабрыстай столлю, з сiмвалiчнымi выявамi сонечнага дыска было крыху халадней.

Я дакрануўся рукой да збору класiчных прац па салярыстыцы i ўжо хацеў дастаць першы том Гiзэ, той, з гравюрай на франтыспiсе, якую прыкрывала папяросная папера, але раптам убачыў не заўважаны раней тоўсты, восьмага фармату том Гравiнскага.

Я ўсеўся ў крэсла. Было цiха. За крок ад мяне Хэры гартала нейкую кнiжку, я чуў шамаценне старонак. Даведнiк Гравiнскага, якi студэнты звычайна выкарыстоўвалi як звычайную "шпаргалку", уяўляў зборнiк усiх салярыстычных гiпотэз, размешчаных па алфавiце: ад "Абiялагiчнай" да "Ядзернай". Кампiлятар Гравiнскi, якi нiколi нават не бачыў Салярыс, капаўся ва ўсiх манаграфiях, пратаколах экспедыцый, у даўнiх запiсах i данясеннях, нават уважлiва вывучыў вытрымкi з прац планетолагаў, якiя займалiся iншымi сусветамi. Ён склаў каталог з фармулёўкамi, такiмi кароткiмi, што iхняя лапiдарнасць часам пераходзiла ў трывiяльнасць, бо губляўся тонкi, складаны ход думкi даследнiкаў. Зрэшты, праца, задуманая як энцыклапедычная, аказалася проста кур'ёзам. Том выйшаў дваццаць гадоў таму, i за гэты час з'явiўся цэлы стос новых гiпотэз, якiя не ўвайшлi нi ў адну кнiгу. Я праглядаў алфавiтны паказальнiк аўтараў, нiбыта спiс загiнуўшых, - большасць памерлi ўжо, а сярод жывых бадай нiхто ўжо не працаваў у салярыстыцы. Такое багацце думак стварала iлюзiю, што хоць нейкая гiпотэза можа быць слушнай, немагчыма было ўявiць, што рэчаiснасць не адпавядае мiрыядам меркаванняў, выкладзеных тут. У сваёй прадмове Гравiнскi падзялiў на перыяды вядомыя яму шэсцьдзесят гадоў салярыстыкi. Пад час першага, пачатковага перыяду даследавання планеты Салярыс нiхто, уласна, не вылучаў гiпотэз. Тады iнтуiтыўна, як падказваў "здаровы сэнс", лiчылася, што Акiян - мёртвы хiмiчны кангламерат, пачварная глыба, сцюдзянiстая маса, якая абмывае планету i стварае дзiўныя ўтварэннi дзякуючы сваёй квазiвулканiчнай дзейнасцi. Акрамя таго, спантанны аўтаматызм працэсаў стабiлiзуе непастаянную арбiту планеты, накшталт таго, як маятнiк захоўвае нязменнай плоскасць свайго руху. Праўда, праз тры гады Машанон выказаў меркаванне, што "сцюдзянiстая машына" па сваёй прыродзе нагадвае штосьцi жывое. Але Гравiнскi датаваў перыяд бiялагiчных гiпотэз дзевяццю гадамi пазней, калi большасць вучоных стала падзяляць думку Машанона. Наступныя гады вылучылi новыя тэорыi жывога Акiяна, надта складаныя, дэталёва распрацаваныя, падмацаваныя бiяматэматычным аналiзам. Трэцi перыяд быў часам распаду адзiнага фронту вучоных.

З'явiлася шмат школ, якiя часам адчайна змагалiся мiж сабой. Гэта быў час дзейнасцi Панмалера, Штробля, Фрэйгаўза, Ле-Грэя, Асiповiча. Уся спадчына Гiзэ была раскрытыкавана. З'явiлiся першыя атласы, каталогi, стэрэафотаздымкi асiметрыяд, якiя да гэтага часу лiчылiся ўтварэннямi, што не паддаюцца вывучэнню. Пералом наступiў дзякуючы новай апаратуры з дыстанцыйным кiраваннем, яе накiроўвалi ў бурлiвыя глыбiнi велiканаў, якiя маглi выбухнуць у любую секунду. Пад час шумных агульных спрэчак чулiся асобныя нясмелыя галасы мiнiмалiстаў: нават калi не ўдасца наладзiць славуты "кантакт" з "разумнай пачварай", то вывучэнне застылых гарадоў мiмоiдаў i шарападобных гор, якiя Акiян вывяргае, каб зноў праглынуць, даюць магчымасць атрымаць безумоўна каштоўныя хiмiчныя i фiзiка-хiмiчныя даныя, новыя звесткi аб малекулах-гiгантах. Менавiта ў гэты перыяд з'явiлiся актуальныя да нашых дзён каталогi тыповых пераўтварэнняў, бiяплазматычная тэорыя мiмоiдаў Франка, хоць i адкiнутая як фальшывая, яна да гэтага часу засталася ўзорам шырынi мыслення i блiскучай логiкi.

Тыя трыццаць з гакам гадоў, што лiчацца "перыядам Гравiнскага", былi часам наiўнай маладосцi, стыхiйнага аптымiстычнага рамантызму, нарэшце, сталай салярыстыкi, пазначанай першымi скептычнымi галасамi. Ужо напрыканцы дваццацiгоддзя ўзнiклi гiпотэзы пра псiхалагiчны характар Акiяна. Гэта было вяртанне да першых калоiдна-механiстычных тэорый, як бы працяг iх. Тады пошукi праяў свядомай волi, мэтанакiраванасцi працэсаў, дзеянняў, матываваных унутранымi патрэбамi Акiяна, былi аб'яўлены аберацыямi цэлага пакалення вучоных. З часам гэтыя доказы былi разбiтыя з публiцыстычным iмпэтам, што падрыхтавала грунт для цвярозых, аналiтычна абгрунтаваных, сканцэнтраваных на скрупулёзнай фактаграфii даследаванняў групы Халдана, Iянiдаса, Столiва. Гэта была эпоха iмклiвага разбухання архiваў, мiкрафiльмаў, картатэк вялiзнай колькасцi экспедыцый, якiя мелi багата розных прыбораў, самапiсцаў-рэгiстратараў, аптыметраў, зондаў - усяго, што толькi магла даць Зямля. Былi гады, калi ў даследчай працы прымала ўдзел адначасова больш за тысячу чалавек. Тэмп бясконцага нагрувашчвання матэрыялаў усё яшчэ нарастаў, а iмпэт вучоных пайшоў ужо на спад. Яшчэ ў аптымiстычны перыяд пачаўся заняпад эксперыментальнай салярыстыкi, часавыя рамкi якога цяжка вызначыць.

Гэты перыяд характарызавалi найперш такiя яркiя, смелыя iндывiдуальнасцi, як Гiзэ, Штробль або Севада. Севада - апошнi з вялiкiх салярыстаў - загiнуў пад час таямнiчых абставiн у раёне паўднёвага полюса планеты. Памылка, якую ён дапусцiў, недаравальная нават навiчку. На вачах сотнi назiральнiкаў ён скiраваў лятальны апарат, якi ляцеў нiзка над Акiянам, у глыбiню "мiгценнiка", што адкрыта саступаў яму дарогу. Казалi пра раптоўны прыступ слабасцi, страту прытомнасцi або няспраўнасць руля, на самай жа справе, як я цяпер думаю, гэта было першае самагубства, першы адкрыты выбух роспачы.

I не апошнi. Але ў Гравiнскага пра гэта нiчога не сказана, я сам згадваў даты, факты i падрабязнасцi, калi гартаў пажоўклыя старонкi.

Зрэшты, патэтычных замахаў на ўласнае жыццё пазней не было. Знiклi яркiя iндывiдуальнасцi. Нiхто не даследаваў, чаму тыя або iншыя вучоныя прысвячаюць сябе пэўнай сферы планеталогii. Людзi з вялiкiмi здольнасцямi i моцнай сiлай волi нараджаюцца дастаткова часта, але прадбачыць iх жыццёвы выбар немагчыма. Iх удзел або iгнараванне пэўнай галiны даследчай працы залежаць, бадай, толькi ад магчымых тут перспектыў. Па-рознаму ацэньваючы класiкаў салярыстыкi, нiхто не можа аспрэчыць iх велiч, а часам i генiяльнасць. Найлепшых матэматыкаў, фiзiкаў, знакамiтых людзей у галiне бiяфiзiкi, тэорыi iнфарматыкi, электрафiзiялогii цэлыя дзесяцiгоддзi прываблiваў да сябе маўклiвы велiкан. I раптам армiя даследнiкаў з кожным годам пачала губляць сваiх палкаводцаў. Засталася шэрая, безаблiчная маса цярплiвых збiральнiкаў, кампiлятараў, таленавiтых эксперыментатараў, але ўжо не было шматлiкiх, задуманых у маштабе планеты, экспедыцый, смелых абагульняючых гiпотэз.

Салярыстыка ўвачавiдкi станавiлася бесперспектыўнай, i ў вынiку гэтага нараджалiся бясконцыя, адрозныя толькi другаснымi дэталямi гiпотэзы пра дэгенерацыю, рэгрэсiю, iнвалюцыю салярысных мораў. Час ад часу з'яўлялiся больш смелыя, цiкавыя заключэннi, але ва ўсiх выказвалася думка, нiбыта Акiян, якi лiчыўся канчатковым прадуктам развiцця, даўно, тысячагоддзi таму, перажыў перыяд сама высокай арганiзацыi, а цяпер, аб'яднаны толькi фiзiчна, распадаецца на шматлiкiя непатрэбныя, бязглуздыя, аганальныя ўтварэннi. Манументальная, праз стагоддзi, агонiя - так успрымалi Салярыс. У "даўгунах" або мiмоiдах бачылi прыкметы новых утварэнняў, шукалi ў працэсах, што адбывалiся ў вадкай тушы, праявы хаосу i анархii. Гэты накiрунак стаў манiякальным, i ўся навуковая лiтаратура наступных сямi-васьмi гадоў, хоць, натуральна, i не ўжывала вызначэнняў, якiя адкрыта выяўлялi пачуццi аўтараў, нагадвала цэлы шэраг зняваг - гэта была помста за сiратлiвую, пазбаўленую палкаводцаў, безнадзейную справу салярыстаў, да якой аб'ект iх вывучэння заставаўся па-ранейшаму абыякавы, па-ранейшаму iгнараваў iх прысутнасць.

Я ведаў не ўключаныя ў гэты каталог салярыстычнай класiкi, бадай што несправядлiва, арыгiнальныя працы некалькiх эўрапейскiх псiхолагаў, якiя мелi з салярыстыкай даўнiя зносiны, вывучалi грамадскую думку, збiралi сама звычайныя, часам некампетэнтныя выказваннi i выявiлi дзiўную залежнасць адносiн неспецыялiстаў да гэтага пытання ад працэсаў, што адбывалiся ў асяроддзi навукоўцаў.

У сферы каардынуючай групы iнстытута планеталогii, там, дзе вырашалася пытанне пра матэрыяльную падтрымку даследаванняў, таксама адбывалiся змены пастаянна, хоць i паступова, скарачаўся бюджэт салярыстычных iнстытутаў i ўстаноў, фiнансаванне экспедыцый на планету.

Галасы пра неабходнасць скарачэння даследаванняў злучалiся з патрабаваннямi выкарыстаць больш дзейсныя сродкi. Найбольш максiмалiсцкiмi былi патрабаваннi адмiнiстратыўнага дырэктара Ўсезямнога касмалагiчнага iнстытута. Дырэктар настойлiва пераконваў, што жывы Акiян не iгнаруе людзей, ён проста не заўважае iх, як слон - мураша, якi паўзе па яго спiне, i, каб прыцягнуць увагу i сканцэнтраваць яе на нас, патрэбны магутныя раздражняльнiкi i машыны-велiканы ў маштабах усёй планеты. Цiкава, што, як з'едлiва падкрэслiвала прэса, такiх дарагiх мерапрыемстваў патрабаваў дырэктар Касмалагiчнага iнстытута, а не Iнстытута планеталогii, якi фiнансаваў салярыстычныя даследаваннi. Гэта была шчодрасць за чужы кошт.

А пазней мiтусня гiпотэз, крыху падноўленых, неiстотна змененых, забыццё адных або перабольшаная ўвага да другiх, заводзiла салярыстыку, да гэтага часу зразумелую, нягледзячы на шматлiкiя адхiленнi, у цёмныя i бесперспектыўныя завулкi лабiрынта. У атмасферы агульнай абыякавасцi, застою, расчаравання iншы акiян - акiян бясплодных публiкацый супернiчаў з салярысным.

За два гады да таго, як я, выпускнiк Iнстытута, стаў працаваць у лабараторыi Гiбарыяна, быў заснаваны фонд Мета - Iрвiнга, якi прызначаўся для заахвочвання тых, хто знойдзе спосаб выкарыстання для патрэб чалавека энергii акiянiчнага глею. Гэта зваблiвала i раней, i неаднойчы касмiчныя караблi дастаўлялi на Зямлю груды плазматычнага сцюдзеню. Доўга i настойлiва вывучалi спосабы яго кансервацыi, скарыстоўвалi высокiя або нiзкiя тэмпературы, штучныя мiкраатмасферу i мiкраклiмат, што адпавядалi салярысным, фiксавалi апраменьванне, прымянялi тысячу хiмiчных рэактываў - i ўсё дзеля таго, каб назiраць больш або менш вялы працэс распаду, зразумела, як i ўсе iншыя шматразова выкладзены сама найлепшым чынам у розных стадыях: самазнiшчэння, высыхання, звадкавання, пярвiчнага i другаснага, ранняга або позняга. Аналагiчныя вынiкi давалi ўсе пробы, якiя бралiся ў розных частках Акiяна i з утварэнняў плазмы. Адрознiвалiся толькi шляхi, якiя вялi да вынiку, а ён быў аднолькавы: лёгкая, як попел, металёва блiскучая, вытанчаная аўтаферментацыяй субстанцыя. Яе састаў, суадносiны элементаў i хiмiчныя формулы кожны салярыст мог назваць нават у сне.

Усе спробы захаваць па-за планетай жыццё (альбо хоць часовую вегетацыю, нават пры звышнiзкiх тэмпературах) большай або меншай часткi пачвары, заканчвалiся няўдачай. Гэта паклала пачатак тэорыi, якую распрацавала школа Менье i Прароха, аб тым, што трэба адкрыць адну-адзiную таямнiцу, i калi да яе будзе падабраны адпаведны ключ, усё стане зразумела...

На пошукi гэтага ключа, гэтага фiласофскага каменя Салярыс дарэмна гублялi час i энергiю людзi, якiя часта не мелi нiякiх адносiн да навукi, а ў чацвёртай дэкадзе iснавання салярыстыкi стала гэтулькi камбiнатараў-маньякаў, якiя выйшлi з асяродкаў, не звязаных з навукай, i апантаных сваiм захапленнем мацней, чым iхнiя папярэднiкi - прарокi "перпетуум-мобiле" i "квадратуры круга", што гэта ўжо набыло характар эпiдэмii i турбавала некаторых псiхолагаў. Аднак праз некалькi гадоў страсцi сцiхлi. Калi я рыхтаваўся да палёту на Салярыс, праблема Акiяна i шум вакол яе ўжо даўно знiклi са старонак газет i з размоў, гэтыя пытаннi больш не абмяркоўвалiся.

Ставячы на палiцу том Гравiнскага, я заўважыў - бо кнiгi стаялi ў алфавiтным парадку - маленькую, ледзь прыкметную сярод iншых фалiянтаў брашурку Гратэнстрама, якая таксама была адным з кур'ёзаў кнiжнай салярыстыкi. Гэта была праца, скiраваная - у барацьбе за разуменне звышчалавечага - супраць самiх людзей, супраць чалавека, гэта своеасаблiвы пасквiль на род чалавечы, праца самавука, хоць i вызначалася яна матэматычнай сухасцю. Спачатку ён надрукаваў шэраг нязвыклых дадаткаў да некаторых надта спецыфiчных i другарадных раздзелаў квантавай фiзiкi. У гэтай сваёй галоўнай, хоць усяго на некалькi старонак, працы ён высiльваўся паказаць, што навука, нават на першы погляд сама абстрактная, найбольш тэарэтычная, матэматычна абгрунтаваная, у сапраўднасцi дасягнула не надта шмат - на крок альбо два аддалiлася ад дагiстарычнага, груба пачуццёвага, антрапамарфiчнага разумення акаляючага нас свету. Вышукваючы ва ўраўненнях тэорыi адноснасцi, у тэарэмах сiлавога поля, парастатыцы, гiпотэзе адзiнага касмiчнага поля сляды цела, усё, што з'яўляецца вытворным нашых органаў пачуццяў, будовы нашага арганiзма, абмежаванасцi i ўбоства жывёльнай фiзiялогii чалавека, Гратэнстрам прыходзiў да канчатковых высноў - нi пра якiя "кантакты" з нечалавекападобнымi цывiлiзацыямi не павiнна быць i нiколi не будзе нiякай гаворкi. У пасквiлi на ўвесь чалавечы род нi разу не згадваўся Акiян, якi мае мажлiвасць мыслiць, але яго прысутнасць, у форме пагардлiва ўрачыстага маўчання, адчувалася амаль у кожнай фразе. Ва ўсякiм разе, калi я ўпершыню знаёмiўся з брашурай Гратэнстрама, я ўспрымаў яе менавiта так. Гэта была дзiўная праца, якая не мела адносiн да салярыстыкi ў звыклым разуменнi. Яна знаходзiлася ў класiчным зборы толькi таму, што туды паставiў яе сам Гiбарыян, якi, зрэшты, i даў яе мне пачытаць.

З дзiўным, падобным на павагу, пачуццём я асцярожна паставiў на палiцу тонкi, без вокладкi адбiтак. Я дакрануўся да зялёна-карычневага "Салярыстычнага альманаха". Хоць i панавалi вакол нас хаос i безнадзейнасць, нельга, аднак, аспрэчваць, што дзякуючы таму, што мы перажылi на працягу некалькiх сутак, мы разабралiся з шэрагам галоўных праблем, якiя на працягу многiх гадоў служылi тэмай бясплодных спрэчак, дзеля вырашэння якiх было змарнавана мора чарнiла.

Упарты i схiльны да парадоксаў чалавек мог па-ранейшаму сумнявацца, што Акiян - жывы. Але аспрэчваць iснаванне яго псiхiкi - усё адно, што разумець пад гэтым словам, - было ўжо нельга. Стала вiдавочна, што Акiян рэагуе на нашу прысутнасць. Такое сцвярджэнне закрэслiвала цэлы напрамак у салярыстыцы, якi даказваў, што Акiян - "свет у сабе", "жыццё ў сабе", што ў вынiку паўторнага адмiрання ён пазбаўлены ранейшых органаў пачуццяў i таму нiяк не рэагуе на знешнiя праявы i аб'екты; што Акiян сканцэнтраваны толькi на кругавароце вялiзных цячэнняў, адрознасць якiх у здольнасцi думаць, а iх крынiца, творца i стваральнiк знаходзiцца ў безданi, якая бурапенiць пад двума сонцамi.

I далей: мы выявiлi, што Акiян умее тое, чаго мы самi не ўмеем - ён штучна сiнтэзуе чалавечае цела i нават удасканальвае яго, невядомым чынам мяняе субатамную структуру, вiдаць, у залежнасцi ад пастаўленай мэты.

Значыць, Акiян iснаваў, жыў, думаў, дзейнiчаў. Магчымасць звесцi "праблему Салярыс" да бязглуздзiцы або да нуля, меркаванне, што Акiян - зусiм не iстота, а таму мы нiчога не губляем, - усё гэта закрэслiвалася назаўсёды. Цяпер людзi, хочуць яны гэтага цi не хочуць, павiнны ўлiчваць такое суседства на шляху iх экспансii, хоць зразумець яго цяжэй, чым увесь астатнi Сусвет.

Верагодна, што мы знаходзiмся на паваротным этапе гiсторыi, думаў я. Рашэнне адступiцца, адысцi магло быць актуальным зараз або ў хуткай будучынi, нават лiквiдацыю самой Станцыi я лiчыў магчымай i цалкам рэальнай. Я толькi не верыў, што гэта дасць хоць нейкую палёгку. Само iснаванне велiкана, якi можа мыслiць, заўсёды будзе турбаваць чалавека. Салярыс будзе вечным выклiкам, кiнутым чалавеку, нават калi мы абшнарым усю Галактыку i наладзiм кантакты з iншымi цывiлiзацыямi падобных на нас iстот.

I яшчэ адзiн невялiкi том у скураным пераплёце знайшоўся сярод штогоднiкаў "Альманаха". Я ўглядаўся ў пераплёт, якi заплямiўся ад дотыку рук, пасля разгарнуў кнiгу. Гэта было старое выданне, "Уводзiны ў салярыстыку" Мунтывуса. Мне прыгадалася ноч, якую я правёў за кнiгай, i ўсмешка Гiбарыяна, калi ён даваў мне свой экземпляр, i зямное святло ў акне, калi я дачытаў кнiгу да канца. "Салярыстыка, - пiсаў Мунтывус, - гэта своеасаблiвая рэлiгiя касмiчнага веку, вера ў апратках навукi; кантакт, мэта, да якой мы iмкнёмся, такая ж замглёная i цёмная, як жыццi святых або прыход Месii. Нашы даследаваннi - гэта лiтургiя ў метадалагiчных формулах; пакорная праца вучоных - чаканых дабравесця, звеставання. Бо няма i не можа быць нiякай сувязi памiж Салярыс i Зямлёй. Гэтыя i шмат iншых фактаў - адсутнасць супольнага вопыту, агульных паняццяў, якiмi можна абмяняцца, - салярысты адпрэчваюць, як вернiкi адпрэчвалi аргументы, якiя абвяргалi iхнюю веру. Зрэшты, на што спадзяюцца людзi, чаго яны чакаюць ад "наладжвання iнфармацыйнай сувязi" з морамi, якiя мысляць? Рэестра перажыванняў, звязаных з iснаваннем, бясконцым у часе, iснаваннем гэткiм старадаўнiм, што, бадай, самi моры не памятаюць свайго пачатку? Апiсання жаданняў, азартных пачуццяў, надзей i пакут, што нараджаюцца ў жывых гарах пад час iмгненных утварэнняў, пераўтварэння матэматыкi - у быццё; адзiноты i пакорлiвасцi - у iснасць? Але ўсе гэтыя веды немагчыма нi перадаць, нi перакласцi на зямную мову. Усялякi пошук каштоўнасцi i значэння будзе марны. Зрэшты, не гэткiх, хутчэй паэтычных, чым навуковых адкрыццяў чакаюць прыхiльнiкi Кантакту. Нават не прызнаючыся сабе ў гэтым, яны чакаюць адкрыцця, якое раскрыла б перад iмi сутнасць самога чалавека! Салярыстыка адраджэнне даўно памерлых мiфаў, яркая праява мiстычнага смутку, пра якi чалавек не адважваецца гаварыць адкрыта, на ўвесь голас, а краевугольным каменем усяго будынка салярыстыкi з'яўляецца надзея на спакушэнне.

Але няздольныя прызнаць гэтую праўду салярысты старанна абыходзяць усялякае тлумачэнне Кантакту. Яны аднеслi яго да лiку святых, з часам ён стаў для iх вечнасцю i небам, хоць напачатку, яшчэ пры цвярозым падыходзе, Кантакт быў асновай, уступам, выйсцем на новую дарогу, адну з многiх..."

Просты i горкi аналiз Мунтывуса, гэтага "ерэтыка" планеталогii, дасведчанага ў адмаўленнi, у развенчваннi салярыснага мiфа, мiфа аб мiсii чалавека. Першы голас, якi наважыўся прагучаць яшчэ ў рамантычны перыяд развiцця салярыстыкi, у перыяд поўнага даверу, быў цалкам праiгнараваны, на яго нiхто не адгукнуўся. Усё гэта зразумела, бо калi прызнаць тлумачэннi Мунтывуса, то неабходна закрэслiць тую салярыстыку, якая iснавала. Новая салярыстыка, цвярозая, непрадузятая, дарэмна чакала свайго фундатара. Праз пяць гадоў пасля смерцi Мунтывуса, калi яго кнiга стала бiблiяграфiчнай рэдкасцю, яе цяжка было знайсцi ў Зборах як па салярыстыцы, так i па фiласофii, з'явiлася школа яго iмя, утварылася суполка нарвежскiх вучоных. Сярод паслядоўнiкаў Мунтывуса было некалькi яркiх iндывiдуальнасцей, якiя па-свойму тлумачылi яго спадчыну. У Эрла Энесона спакойнае выкладанне Мунтывуса змянiлася з'едлiвай iронiяй; у Фаэлангi яно ператварылася ў нейкую грубаватую ўжытковую, iнакш кажучы - утылiтарную салярыстыку. Фаэланга iмкнуўся сканцэнтраваць усю ўвагу на канкрэтнай карысцi, якую можна выцiснуць з даследаванняў, i адпрэчыць усе фантастычныя спадзяваннi на Кантакт, на сувязь двух iнтэлектаў. Побач з бязлiтасным, дакладным аналiзам Мунтывуса працы ўсiх ягоных духоўных настаўнiкаў здаюцца, аднак, другараднымi, калi зусiм не папулярызатарскiмi, выключэнне складаюць толькi творы Энесона i бадай што Такаты. Уласна, Мунтывус сам давёў усё да канца, назваўшы першы перыяд салярыстыкi перыядам "прарокаў" (да iх ён адносiў Гiзэ, Голдэна, Севаду), другi - "вялiкiм расколам" (тады адзiная салярысная вера распалася на мноства сектаў, якiя змагалiся мiж сабой). Мунтывус прадбачыў i трэцi перыяд дагматызму i схаластычнага закасцянення, якi надыдзе, калi будзе вывучана ўсё, што толькi можна вывучыць. Але гэта не адбылося. Гiбарыян, думаў я, меў усё ж рацыю, калi лiчыў развагi Мунтывуса надзвычайным спрашчэннем, якое не брала пад увагу ўсё, што кантраставала ў салярыстыцы з элементамi веры; Гiбарыян сцвярджаў, што ў салярыстыцы сама галоўнае не вера, а карпатлiвая штодзённая праца, вывучэнне канкрэтнай, матэрыяльнай планеты, якая круцiцца вакол двух сонцаў.

У кнiгу Мунтывуса быў уваткнуты складзены папалам, зусiм пажоўклы адбiтак з квартальнiка "Дадаткi да салярыстыкi", адна з першых прац Гiбарыяна, якую ён напiсаў, калi не быў яшчэ кiраўнiком Iнстытута. Пасля назвы "Чаму я стаў салярыстам" iшоў кароткi, амаль канспектыўны пералiк з'яў, якiя даказвалi рэальную магчымасць Кантакту. Гiбарыян належаў да таго бадай што апошняга пакалення даследнiкаў, у якога хапiла адвагi прыняць эстафету першых поспехаў салярыстыкi i не адмовiцца ад своеасаблiвай, што выходзiць за межы навукi, веры, зрэшты, зусiм матэрыялiстычнай, веры ў плённасць намаганняў, калi яны дастаткова настойлiвыя i працяглыя.

Гiбарыян грунтаваўся на добра вядомых, класiчных даследаваннях бiяэлектронiкаў эўразiйскай школы: Хо Ён, Мiна, Нг'янi i Кавакадзе; iх працы прадэманстравалi, што iснуе нейкае падабенства памiж электрычнымi iмпульсамi i пэўнымi разрадамi энергii, якiя адбiваюцца ў плазме Акiяна, што папярэднiчаюць узнiкненню такiх утварэнняў, як полiморфы (на пачатковых стадыях) i блiзняты салярыды. Гiбарыян адпрэчыў антрапамарфiчныя iнтэрпрэтацыi, розныя мiстыфiкацыi псiхааналiтычных, псiхiятрычных, нейрафiзiялагiчных школ, якiя спрабавалi перанесцi на глеевы Акiян чалавечыя захворваннi, напрыклад, эпiлепсiю (аналогiю якой яны бачылi ў сутаргавых вывяржэннях асiметрыяд). Сярод прыхiльнiкаў Кантакту ён быў адзiн з найбольш асцярожных i цвярозых вучоных i зусiм не пераносiў сенсацый, якiя, праўда, усё радзей выпадалi на долю таго цi iншага адкрыцця. Дарэчы, гэткай таннай сенсацыяй стала мая дыпломная праца. Яна знаходзiлася недзе тут, у бiблiятэцы. Праца, вядома, была не апублiкавана, а проста скапiраваная на плёнку, яна захоўвалася сярод мiкрафiльмаў. У сваёй працы я абапiраўся на цiкавыя даследаваннi Бергмана i Рэйнальдса. Iм удалося з мазаiкi розных працэсаў выдзелiць i "адфiльтраваць" кампаненты, што суправаджалi сама моцныя эмоцыi: адчай, жалобу, асалоду. Я ж супаставiў гэтыя звесткi з разрадамi акiянiчных iмпульсаў, вызначыў амплiтуду i профiлi крывых (на пэўных участках вяршынь сiметрыяд, ля асновы няспелых мiмоiдаў i iнш.) i выявiў памiж iмi аналогiю, што заслугоўвае ўвагi. Адразу ж у бульварнай прэсе з'явiлiся публiкацыi пад блазенскiмi назвамi накшталт "Студзiна ў адчаi" або "Планета ў аргазме". Але ўсё гэта мне толькi дапамагло (ва ўсякiм разе я лiчыў так да нядаўняга часу). Гiбарыян, як i iншыя салярысты, не чытаў усiх прац па салярыстыцы (iх з'яўлялiся тысячы), а тым болей прац навiчкоў. Але на мяне ён звярнуў увагу, i я атрымаў ад яго лiст. Гэты лiст закончыў адзiн i распачаў другi этап майго жыцця.

СНЫ

Праз шэсць дзён мы паўтарылi эксперымент, бо Акiян нiяк не рэагаваў на яго. Станцыя, якая да гэтага вiсела нерухома на перасячэннi сорак трэцяй паралелi са сто шаснаццатым мерыдыянам, паплыла, застаючыся на вышынi чатырохсот метраў над узроўнем Акiяна, у паўднёвым напрамку, дзе, згодна з паведамленнямi радарных чуйнiкаў i радыёграм Сатэлоiда, актыўнасць плазмы павялiчылася.

Двое сутак змадуляваны маёй энцэфалаграмай пучок прамянёў з iнтэрваламi некалькi гадзiн наносiў нябачныя ўдары па амаль што гладкай паверхнi Акiяна.

Напрыканцы другiх сутак мы былi ля самага полюса. Не паспяваў дыск блакiтнага сонца схавацца за гарызонтам, як на супрацьлеглым баку хмары налiвалiся бурштынам, папярэджваючы аб узыходзе чырвонага. Бясконцая чарната Акiяна i пустое неба над iм запаўнялiся тады асляпляльнай гульнёй фарбаў: рэдкiя, ядавiта-зялёныя, з водблiскам распаленага металу прамянi сутыкалiся з прыглушанымi пурпуровымi сполахамi, Акiян перасякалi прамянi двух супрацьлеглых дыскаў, двух палаючых ачагоў - ртутнага i барвовага. Варта было з'явiцца ў зенiце сама лёгкаму воблачку, як водблiскi на цяжкай пене, якая сцякала з грабянёў хваль, станавiлiся непраўдзiва вясёлкавымi. Адразу ж пасля заходу блакiтнага сонца на паўночным захадзе з'явiлася сiметрыяда - пра яе папярэдзiлi ўжо сiгналiзатары. Яна была ледзь бачная ў рыжаватым тумане i толькi люстрана паблiсквала, нiбыта вялiзная шкляная кветка, якая вырасла там, дзе неба злiвалася з акiянскай пенай. Станцыя не змянiла курсу, i праз чвэрць гадзiны калос, якi ззяў рубiнавым святлом, зноў схаваўся за гарызонтам. Мiнула яшчэ некалькi хвiлiн, высокi тонкi слуп, асновы якога мы не бачылi, бязгучна падняўся ў атмасферу на некалькi кiламетраў, засведчыўшы тым самым пагiбель сiметрыяды. Адна палова слупа ззяла крывавым святлом, а другая была падобная на ртуць; ён вырас, як двухколернае дрэва, затым ператварыўся ў грыбападобнае воблака, верхняя частка яго, якую адносiў вецер, знiкла ў прамянях двух сонцаў, а нiжняя паволi ападала, своеасаблiвымi гронкамi заняўшы трэць гарызонту. Праз гадзiну знiк i апошнi след гэтага вiдовiшча.

Мiнула яшчэ двое сутак, эксперымент паўтарылi апошнi раз, рэнтгенаўскiя прамянi абшарылi ўжо значную частку Акiяна, на поўднi з'явiлiся выдатна бачныя з нашай вышынi, хоць i было больш за трыста кiламетраў, Арэнiды - ланцуг з шасцi скалiстых вяршыняў. Пiкi Арэнiд здавалiся заледзянелымi, але на самай справе iх пакрываў налёт арганiчнага паходжання - горны ланцуг некалi быў дном Акiяна.

Мы памянялi курс, скiраваўшы на паўднёвы ўсход, i праз нейкi час iшлi ўздоўж горнага бар'ера, якi злiваўся з хмарамi, тыповымi для чырвонага дня; пасля ўсё знiкла. Мiнула дзесяць дзён з часу першага эксперымента.

За ўвесь гэты час на Станцыi нiчога не адбылося. Аўтаматычная апаратура паўтарала эксперымент згодна з распрацаванай Сарторыусам праграмай, i я нават не ведаю, цi кантраляваў хто-небудзь дзеяннi аўтаматаў. I ўсё адно на Станцыi нешта адбывалася. Зрэшты, не памiж людзьмi. Я баяўся, што Сарторыус зноў запатрабуе пачаць працу над анiгiлятарам; акрамя таго, я чакаў, як адрэагуе Снаўт, калi даведаецца ад Сарторыуса, што я падмануў яго, перабольшыўшы небяспеку, якую магло выклiкаць знiшчэнне нейтрыннай матэрыi. Аднак нiчога не здарылася, i на першым часе я не мог даўмецца, у чым справа. Вядома, я разлiчваў на нейкую лавушку, лiчыў, што падрыхтоўка i сама праца трымаюцца ў тайне, i таму кожны дзень зазiраў у памяшканне без акон пад галоўнай лабараторыяй - там знаходзiўся анiгiлятар. Нi разу нiкога я там не заспеў; калi меркаваць па слою пылу, якi пакрываў ахоўны кажух i кабелi, да апаратуры нiхто не дакранаўся шмат тыдняў.

Снаўт, як i Сарторыус, таксама некуды знiк, i з iм нельга было звязацца яго вiдэафон не адказваў. Нехта, вiдаць, кiраваў рухам Станцыi, але хто канкрэтна - не ведаю, бо мяне гэта, як нi дзiўна, мала турбавала. Я быў зусiм абыякавы i да таго, што Акiян нiяк не рэагаваў на доследы; праз два-тры днi я не толькi перастаў чакаць альбо баяцца нейкай рэакцыi, а наогул забыўся i пра яе, i пра эксперымент. Я цэлымi днямi праседжваў у бiблiятэцы альбо ў кабiне разам з Хэры, якая хадзiла за мной, як цень. Я бачыў, што нашы справы дрэнь i што гэткi стан тупой апатыi не можа доўжыцца бясконца. Трэба было неяк пераадолець яго, нешта памяняць у нашых адносiнах, але я не мог прыняць нiякага рашэння i адганяў ад сябе нават думку пра перамены. Магу патлумачыць гэта толькi адным - мне здавалася, што ўсё на Станцыi, i асаблiва нашы ўзаемаадносiны з Хэры, знаходзiцца ў стане надзвычай няўстойлiвай раўнавагi i ад любога штуршка развалiцца. Чаму? Не ведаю. Дзiўна, што Хэры адчувала тое ж самае. Калi я думаю цяпер пра гэта, мне ўяўляецца, што няпэўнасць, няўстойлiвасць, прадчуванне магчымага землятрусу былi выклiканы пранiзваючай усю Станцыю прысутнасцю, якая нiчым iншым сябе не выяўляла. Хоць, магчыма, на прысутнасць што-нiшто звяртала ўвагу, а менавiта - сны. Нi раней, нi пасля нiколi ў мяне не было гэткiх прывiдаў, таму я вырашыў запiсваць iх. Дзякуючы запiсам я магу зараз паспрабаваць расказаць пра свае сны, але расказ мой будзе фрагментарным i пазбаўленым непаўторнай разнастайнасцi прывiдаў. Нейкiм незразумелым чынам у прасторы, дзе не было неба, зямлi, падлогi, столi, сцен, я, цi то скурчаны, цi то звязаны, апынаўся ў чужой мне субстанцыi, урастаў у нежывую, нерухомую, бясформенную глыбу, а можа, я i сам станавiўся глыбай, цела маё знiкла, вакол мяне снавалi ледзь прыкметныя ружовыя плямы, яны плавалi ў асяроддзi, якое па аптычных уласцiвасцях адрознiвалася ад паветра: толькi на вельмi блiзкай адлегласцi рэчы набывалi выразныя - нават занадта, ненатуральна выразныя - абрысы. Увогуле ў маiх снах наваколле было значна больш канкрэтным i матэрыяльным, чым на самай справе. Калi я прачынаўся, то адчуваў дзiўны стан: рэальнасцю, сапраўднай рэальнасцю быў сон, а тое, што я бачыў, калi расплюшчваў вочы, - толькi яе бледны адбiтак.

Такi быў пачатак, той клубочак, з якога размотвалася нiтка сноў. Вакол мяне нешта чакала свайго вырашэння, маёй унутранай згоды, а я адчуваў штосьцi ўнутры ў мяне адчувала - я не павiнен паддавацца незразумелай спакусе, бо чым большая спакуса, тым страшнейшы канец. Уласна, я гэтага не ведаў. Калi б я гэта ведаў, то баяўся б, а страху я не адчуваў. Я чакаў. З ружовага туману вакол мяне нараджаўся першы дотык, я, нерухомы, як калода, застыў у той масе, што была навокал i паралiзавала мяне, я не мог нi адсунуцца, нi паварушыцца, а тое нешта абмацвала маю турму сляпымi i адначасова зрокавымi дотыкамi i станавiлася рукой, якая стварала мяне; да гэтай хвiлi я быў сляпы, i вось я пачынаю бачыць - пад пальцамi, якiя абмацваюць мой твар, з нiчога нараджаюцца мае губы, шчокi, i разам з тым, як гэты падзелены на бясконца малыя долi дотык пашыраецца, у мяне з'яўляецца i твар, i дыханне, выклiканыя з небыцця гэтым актам стварэння - узаемным, бо i я, якога ствараюць, таксама ствараю - i ўзнiкае твар, якога я нiколi ў жыццi не бачыў, чужы i знаёмы, я спрабую зазiрнуць яму ў вочы, але не магу - усе прапорцыi парушаны, няма нiякiх напрамкаў, проста ў малiтоўным маўчаннi мы спазнаём адно аднаго i становiмся адно адным. I вось ужо я стаў самiм сабой, але ў ступенi бясконцасцi, а тая iншая iстота - жанчына? - знерухомела разам са мной. У нас адзiн пульс, мы адно цэлае, i вось у гэтую замаруджаную сцэну, па-за якой нiчога не iснуе i не можа iснаваць, закрадваецца нешта незвычайна жорсткае, немажлiвае, ненатуральнае. Той самы дотык, якi стварыў нас i залатым покрывам ахiнуў нашыя целы, ператвараецца ў мiрыяды злосных джалаў. Нашыя целы, голыя i белыя, расплываюцца, чарнеюць, аблепленыя мноствам чарвякоў, якiя выходзяць з нас, як паветра. I вось ужо я станаўлюся - мы становiмся - я станаўлюся блiскучым, сплеценым i расплеценым зноў, лiхаманкава вёрткiм клубком, якi не канчаецца i не скончыцца; у гэтай бясконцасцi я i сам бясконцы, бязгучна крычу, малю пра канец i раптам якраз у гэтае iмгненне разбягаюся адразу, ва ўсе бакi, i ўва мне расце спачуванне, у шмат разоў мацнейшае, чым на самай справе, сканцэнтраванае дзесьцi ў чорнай i чырвонай далячынях спачуванне, якое то цвёрдае, як скала, то блiскучае агнём iншага сонца i iншага свету.

Гэта - самы просты сон, iншыя я не здолею расказаць, бо страх, перажыты ў iх, нельга параўнаць нi з чым на свеце. У сне я нiчога не ведаў пра iснаванне Хэры, дзённыя ўражаннi i перажываннi наогул не адбiвалiся ў маiх снах.

Былi i iншыя сны, калi ў застылай, мёртвай цемры я адчуваў сябе аб'ектам скрупулёзных, няспешных даследаванняў, без усялякiх вядомых нам iнструментаў; гэта быў дотык, драбленне, растварэнне аж да абсалютнага знiкнення, а за ўсiм гэтым - за маўчаннем, за паступовым знiшчэннем - стаяў страх: ранкам толькi ад успамiнаў пра яго пачынала трымцець сэрца.

А днi доўжылiся - аднастайна, сонна, бясколерна, прыносiлi самотную агiду да ўсяго. Я баяўся толькi начэй, але не ведаў, як ад iх уратавацца. Хэры магла зусiм не спаць, я таксама iмкнуўся да гэтага. Я цалаваў i лашчыў яе, разумеў, што справа тут не ў ёй i не ўва мне; мне проста страшна заснуць. Хоць я нi слова не казаў Хэры пра свае кашмары, яна, вiдаць, пра нешта здагадвалася: у яе пакорлiвасцi я адчуваў маўклiвую крыўду i пачуццё знявагi, але нiчога зрабiць не мог. Я ўжо казаў, што за ўвесь час не бачыўся нi са Снаўтам, нi з Сарторыусам. Аднак Снаўт часам заяўляў пра сябе - зрэдку запiскай, а часцей выклiкам па вiдэафоне. Ён пытаўся, цi не заўважыў я якой-небудзь новай з'явы, нейкiх перамен, чаго-небудзь, што магло быць рэакцыяй на гэтулькi разоў паўтораны эксперымент. Я адказваў адмоўна i сам пытаўся пра тое ж самае. Снаўт на экране толькi круцiў галавой.

На пятнаццаты дзень пасля заканчэння эксперымента я прачнуўся раней звычайнага i быў так змучаны кашмарамi, што нiяк не мог ачомацца, нiбыта пасля глыбокага наркозу. Праз незацемнены iлюмiнатар падалi першыя промнi чырвонага сонца, цэлая рака пурпуровага агню перасякала гладкую паверхню Акiяна, i я заўважыў, што паверхня, якая да гэтага часу была безжыццёвая, становiцца мутнай. Яна ўжо была не чорная, а пабялела, нiбыта яе ахiнула iмгла, iмгла i на самай справе была даволi густая. Дзе-нiдзе ўзнiкалi неспакойныя асяродкi, затым бязмэтны рух ахапiў усю бачную прастору. Чорную паверхню закрыла смуга, светла-пурпуровая на грабянях хваляў i жамчужна-карычневая ва ўпадзiнах. Спачатку гульня фарбаў стварала з гэтага дзiўнага акiянскага покрыва доўгiя шэрагi застылых хваляў, пасля ўсё перамяшалася, увесь Акiян пакрыўся пенай, вялiзныя лахманы яе ўздымалiся ўгору i пад Станцыяй i вакол яе. З усiх бакоў адначасова ўзляталi ў рыжае, пустое неба перапончатакрылыя пенныя воблакi, не падобныя на звычайныя хмары. Iхнiя берагi напаўнялiся паветрам, як шары. На фоне нiзка палаючага над гарызонтам сонечнага дыска адны здавалiся вугольна-чорнымi, iншыя, у залежнасцi ад таго, пад якiм вуглом асвятлялi iх промнi ўсходу, успыхвалi рыжымi, вiшнёвымi, малiнавымi водблiскамi. Здавалася, Акiян лушчыцца, крывавыя шматкi то адкрывалi чорную паверхню, то засланялi яе новым налётам зацвярдзелай пены. Некаторыя ўтварэннi ўзляталi ўгору зусiм блiзка, за некалькi метраў ад iлюмiнатараў, а адно сваiм шаўкавiстым з выгляду берагам нават зачапiла шкло. Тыя ж раi, што ўзляцелi першыя, былi ўжо ледзь бачныя, як птушкi, што разляцелiся ва ўсе бакi, яны расплывалiся, знiкалi ў зенiце.

Станцыя знерухомела i стаяла на адным месцы каля трох гадзiн, а незвычайнае з'явiшча не знiкала. Нарэшце, калi сонца сышло ўжо за гарызонт, Акiян пад намi ахутала цемра, мiрыяды лёгкiх ружаватых сiлуэтаў бясконцымi вяршынямi ўздымалiся ў неба ўсё вышэй i вышэй, быццам слiзгалi па нябачных струнах. I гэтае небывалае ўзнясенне доўжылася да поўнай цемры.

Усё гэтае з'явiшча, страшнае сваiм спакоем, уразiла Хэры, але я нiяк не мог яго растлумачыць: мне, салярысту, яно было такое ж новае i незразумелае, як i ёй. Зрэшты, формы i ўтварэннi, не адзначаныя нiдзе ў сiстэматыцы, можна назiраць на Салярыс два-тры разы за год, а калi пашанцуе - то i часцей.

Наступнай ноччу, прыкладна за гадзiну да ўсходу блакiтнага сонца, мы сталi сведкамi яшчэ аднаго феномена:

Акiян фасфараваў. Спачатку на яго нябачнай у цемры паверхнi дзе-нiдзе з'явiлiся плямы святла, а дакладней, слабае свячэнне, бялявае, размазанае, якое рухалася разам з хвалямi. Плямы злучалiся, павялiчвалiся, нарэшце прывiднае ззянне дасягнула лiнii гарызонту. Iнтэнсiўнасць ззяння нарастала на працягу прыкладна пятнаццацi хвiлiн; затым усё скончылася дзiўным чынам: Акiян стаў патухаць, з захаду насоўваўся фронт цемры шырынёй у некалькi соцень мiль, а калi ён дасягнуў Станцыi i мiнуў яе, усё яшчэ ахопленая ззяннем частка Акiяна, якая фасфаравала, стала падобнай на адступiўшае на ўсход i застылае высока ў небе зарыва. Калi зарыва дасягнула гарызонту, яно стала падобным на паўночнае ззянне i адразу знiкла. Неўзабаве зноў узышло сонца, i зноў пад iм распасцерлася нежыццёвая пустыня, зрэзаная маршчынамi хваляў, якiя пасылалi ў iлюмiнатары Станцыi ртутныя водблiскi. Ззянне Акiяна было апiсана ўжо неаднойчы; часта яго назiралi перад выбухам асiметрыяд, наогул жа яно было тыповай прыкметай лакальнага павелiчэння актыўнасцi плазмы. Аднак за наступныя два тыднi нi на Станцыi, нi за яе межамi нiчога не адбылося. Толькi аднойчы, пасярод ночы, я пачуў далёкi крык, якi даносiўся адначасова нiадкуль i адусюль. Гэты крык быў незвычайна высокi, рэзкi i працяглы, быццам у сто разоў узмоцнены плач немаўляцi. Раптоўна абуджаны ад кашмару, я доўга ляжаў i прыслухоўваўся, не зусiм перакананы, што мне не снiцца i гэты крык. Напярэдаднi з лабараторыi, якая часткова размешчана над нашай кабiнай, чулiся прыглушаныя водгукi, нiбыта там перасоўвалi цяжкi груз або апаратуру; мне здалося, што крык таксама чуецца наверсе, зрэшты, было незразумела, як ён пранiкае праз гуканепранiкальны слой, якi падзяляе абодва ярусы. Гэты перадсмяротны крык доўжыўся амаль паўгадзiны. Мокры ад поту, амаль што шалёны, я хацеў ужо кiнуцца наверх, бо нервы мае не вытрымлiвалi. Але нарэшце крык сцiх, i зноў было чуваць, як перасоўвалi нешта цяжкае.

Праз два днi, вечарам, калi мы з Хэры сядзелi на маленькай кухнi, раптоўна ўвайшоў Снаўт. Ён быў у касцюме, сама сапраўдным, такiм, якiя носяць на Зямлi. У iм Снаўт здаваўся вышэйшым, старэйшым. Не звяртаючы ўвагi на нас, ён падышоў да стала, схiлiўся над iм i стоячы пачаў есцi з хлебам халодныя мясныя кансервы проста з бляшанкi. Снаўт чапляўся рукавом за бляшанку, i на iм заставалiся тлустыя плямы.

- Ты заплямiшся, - папярэдзiў я.

- М-мм? - прамармытаў ён з поўным ротам.

Снаўт еў так, нiбыта ў яго некалькi дзён i макавага зернейка не было ў роце. Пасля налiў паўшклянкi вiна, адным глытком выпiў, выцер губы i, адсопшыся, паглядзеў на нас пачырванелымi вачыма. Павярнуўшыся да мяне, Снаўт прамармытаў:

- Адпусцiў бараду?.. Ну, ну...

Хэры бразгала посудам у ракавiне. Снаўт пачаў хiстацца на абцасах, зморшчыўся, гучна цмокнуў, стараўся ачысцiць зубы ад рэшткаў ежы. Здавалася, што ён робiць гэта знарок.

- Табе неахвота галiцца, праўда? - спытаўся Снаўт, назойлiва пазiраючы на мяне.

Я не адказаў.

- Глядзi сам! - дадаў ён праз хвiлiну. - Проста раю табе. Гiбарыян таксама не хацеў галiцца.

- Iдзi спаць, - адказаў я.

- Што? Няма дурняў! Давай лепш паталкуем. Слухай, Кельвiн, а мо ён хоча нам дабра? Мо ён хоча нас ашчаслiвiць, толькi не ведае як? Ён чытае ў нашых галовах жаданнi, а ўсведамляюцца ўсяго толькi два адсоткi нервовых працэсаў. Значыць, ён ведае нас лепш, чым мы самi. Таму яго трэба слухацца. Трэба згаджацца з iм. Разумееш? Ты не хочаш? Чаму, - плаксiва спытаўся Снаўт, - чаму ты не голiшся?

- Перастань, - мармытнуў я, - ты п'яны.

- Што? П'яны? Я? А што? Чаму чалавек, якi з усiмi сваiмi бэбахамi пёрся з аднаго канца Галактыкi ў другi, каб даведацца, чаго ён варты, чаму ён не можа напiцца? Чаму? Ты верыш у асаблiвую мiсiю чалавека, Кельвiн, га? Гiбарыян, яшчэ калi галiўся, расказваў мне пра цябе... Ты менавiта такi, як ён казаў... Толькi не хадзi ў лабараторыю, а то яшчэ страцiш веру... там творыць Сарторыус, наш Фаўст навыварат, ён шукае сродак ад несмяротнасцi. Ведаеш? Апошнi рыцар святога Канчатку, толькi гэткi i мог з'явiцца сярод нас... у яго ўжо была неблагая iдэя - працяглая агонiя. Добра, праўда? Аgоnia реrреtua*... саломка... саламяныя капелюшы... як ты можаш не пiць, Кельвiн?

* Аgоniа реrреtuа - вечная агонiя (лац.).

Яго вочы, амаль што невiдушчыя ў запухлых павеках, спынiлiся на Хэры, якая нерухома стаяла ля сцяны.

- О, чароўная Афрадыта, народжаная з пены, на тваёй далонi боская адзнака, - пачаў дэкламаваць Снаўт i папярхнуўся смехам. - Амаль што... падобна... праўда, Кель... вiн?.. - ледзь вымавiў ён праз кашаль.

Я па-ранейшаму захоўваў спакой, але паступова ён пераходзiў у халоднае шаленства.

- Перастань! - прашыпеў я. - Перастань i выйдзi!

- Ты выганяеш мяне? Ты таксама? Гадуеш бараду, выганяеш мяне? Табе не патрэбны мае прапановы i парады? А я ж - твой верны сябар па зорках. Кельвiн, давай адчынiм донныя люкi i пачнём крычаць яму туды, унiз, мо ён пачуе? Але як яго iмя? Уяўляеш, мы папрыдумлялi назвы ўсiм зоркам i планетам, а мо ў iх ужо былi назвы? Мы ж узурпатары! Паслухай, давай пойдзем туды! Пачнём крычаць... Скажам яму, у што ён нас ператварыў, хай ён спалохаецца... пабудуе нам срэбныя сiметрыяды, i памолiцца за нас сваёй матэматыкай, i пашле нам скрываўленых анёлаў, i яго пакуты будуць нашымi пакутамi, яго страх - нашым страхам, i пачне ён малiць нас пра канец. Бо ўсё гэта - i ён сам, i тое, што ён робiць, малiтва пра канец! Чаму ты не смяешся? Я ж жартую. Калi б людзi мелi большае пачуццё гумару, мо да гэтага i не дайшло б. Ты ведаеш, чаго хоча Сарторыус? Ён хоча пакараць яго, гэты Акiян, хоча прымусiць яго крычаць усiмi вяршынямi адразу... Ты думаеш, ён не пасмее прадставiць такi план арэапагу склеротыкаў, якi паслаў нас сюды адкупляцца ад не нашай вiны? Ты маеш рацыю, ён спалохаецца... спалохаецца з-за саламянага капелюша. Пра яго ён нiкому не кажа, на гэта ў нашага Фаўста не хопiць адвагi...

Я маўчаў. Снаўт усё мацней хiстаўся на нагах. Слёзы цяклi па яго твары i падалi на касцюм.

- Хто гэта зрабiў? Хто з намi гэта зрабiў? Гiбарыян? Гiзэ? Эйнштэйн? Платон? Яны ж злачынцы, разумееш? Падумай, у ракеце чалавек можа лопнуць як бурбалка, або засмажыцца, або хутка сыдзе крывёй, што нават i крыкнуць не паспее, а пасля толькi костачкi грымець будуць на арбiтах Ньютана з папраўкай Эйнштэйна. Вось табе i цацкi прагрэсу! А мы - брава, наперад па слаўным шляху! I вось прыйшлi i сядзiм у гэтых катухах, над гэтымi талеркамi, сярод несмяротных рукамыйнiкаў, з атрадам верных шафаў i адданых клазетаў... Сталi явай нашыя мары... паглядзi, Кельвiн. Я балбачу па п'янцы, але ж нехта мусiць гэта сказаць. Павiнен жа нехта ў рэшце рэшт?.. А ты, нявiннае дзiця, сядзiш тут, на бойнi, шчэццю зарос... А чыя вiна? Сам сабе i адкажы...

Ён паволi павярнуўся i выйшаў, схапiўшыся на парозе за дзверы, каб не ўпасцi; з калiдора чулася рэха ягоных крокаў. Я стараўся не глядзець на Хэры, але раптоўна вочы нашы сустрэлiся. Я хацеў падысцi да яе, абняць яе, пагладзiць па галаве, але не мог. Не мог.

УДАЛЫ ВЫНIК

Наступныя тры тыднi былi кожным сваiм днём падобныя адзiн да аднаго засланкi iлюмiнатараў апускалiся i падымалiся, ноччу адзiн кашмар змяняўся другiм; ранiцай мы ўставалi, i пачыналася гульня. А цi гульня гэта была? Я прытвараўся спакойным, Хэры таксама; маўклiвая згода, знарочысты, узаемны падман сталi нашым апошнiм прыстанiшчам. Мы шмат гаварылi пра тое, як будзем жыць на Зямлi; паселiмся дзе-небудзь каля вялiкага горада i больш нiколi не разлучымся з блакiтным небам i зялёнымi дрэвамi; разам прыдумвалi абстаноўку нашага будучага дома, абмяркоўвалi наш сад i нават спрачалiся пра дэталi... пра жывую агароджу, пра лаўкi... Цi верыў я ў гэта? Не. Я ведаў, што гэта немагчыма. Нават калi Хэры пакiне Станцыю i будзе жывая, то ўсё адно яна не спусцiцца на Зямлю: туды можа прыляцець толькi чалавек, а чалавек - гэта яго дакументы. Пад час першай жа праверкi наша падарожжа закончылася б. Яны паспрабуюць высветлiць, хто яна, раз'яднаюць нас, а гэта адразу ж выдасць Хэры. Станцыя - адзiнае месца, дзе мы маглi жыць разам. Цi здагадвалася пра гэта Хэры? Напэўна. Цi ёй хто-небудзь сказаў? У святле ўсяго, што адбылося, вiдаць, што так.

Аднойчы ноччу праз сон я пачуў, што Хэры цiха ўстае. Я хацеў абняць яе. Толькi моўчкi, толькi ў цемры мы маглi яшчэ адчуваць сябе свабоднымi; у адчаi, якi акружаў нас з усiх бакоў, гэтае забыццё было кароткачасовай адтэрмiноўкай пакуты. Хэры, здаецца, не заўважыла, што я прачнуўся. Не паспеў я працягнуць руку, як яна ўжо ўстала з ложка. Напаўсонны, я пачуў шлэпанне босых ног. Чамусьцi мне стала страшна.

- Хэры, - прашаптаў я. Крыкнуць я пабаяўся.

Я сеў на ложку. Дзверы ў калiдор былi прачыненыя. Тоненькая палоска святла наўскасяк перасякала пакой. Чулiся сцiшаныя галасы. Яна з некiм размаўляе? З кiм?

Я ўсхапiўся з пасцелi, але раптам зноў спалохаўся, ногi падкасiлiся, я прыслухаўся - усё цiха. Паволi лёг на ложак. Галава аж трашчала. Я пачаў лiчыць. Далiчыў да тысячы i спынiўся; дзверы цiхенька адчынiлiся; Хэры ўвайшла ў пакой i знерухомела, прыслухоўваючыся да майго дыхання. Я стараўся дыхаць спакойна.

- Крыс?.. - шэптам паклiкала Хэры.

Я не адгукнуўся. Яна цiхенька лягла. Я адчуваў, што яна баiцца паварушыцца, i знясiлена ляжаў побач. Не ведаю, колькi гэта доўжылася. Я паспрабаваў прыдумаць хоць нейкае пытанне, але чым больш мiнала часу, тым выразней я адчуваў, што не пачну першы. Прыкладна праз гадзiну я заснуў.

Ранiца прайшла як звычайна. Я падазрона разглядваў Хэры, калi яна гэтага не заўважала. Пасля абеду мы сядзелi побач насупраць агляднага iлюмiнатара, за якiм плылi нiзкiя рыжыя хмары. Станцыя слiзгала ў iх, як карабель. Хэры чытала кнiгу, а я пазiраў на Акiян. Апошнiм часам гэта было маiм адзiным заняткам i адпачынкам. Я зразумеў, што калi пэўным чынам нахiлiць галаву, то можна ўбачыць у шкле нашы адлюстраваннi, празрыстыя, але выразныя. Я зняў руку з падлакотнiка. Хэры - бачыў я ў шкле, - пераканаўшыся, што я загледзеўся на Акiян, хутка нахiлiлася над падлакотнiкам i дакранулася губамi да месца, дзе толькi што ляжала мая рука. Я па-ранейшаму сядзеў ненатуральна прама, Хэры схiлiлася над кнiгай.

- Хэры, куды ты выходзiла сёння ноччу?

- Ноччу?

- Ага, ноччу.

- Ты што... табе прыснiлася, Крыс. Я нiкуды не выходзiла.

- Не выходзiла?

- Не. Табе прыснiлася.

- Напэўна, - адказаў я. - Праўда, вiдаць, мне гэта прыснiлася...

Вечарам, калi мы клалiся спаць, я зноў пачаў гаварыць пра наша падарожжа, пра вяртанне на Зямлю.

- Перастань, не хачу пра гэта чуць, - прамовiла Хэры. - Не трэба, Крыс. Ты ж ведаеш...

- Што?

- Ды так, нiчога.

Калi мы ўжо ляжалi, Хэры сказала, што ёй хочацца пiць.

- Там на стале стаiць шклянка соку, падай мне, калi ласка.

Яна адпiла палову i працягнула шклянку мне. Я не хацеў пiць.

- За маё здароўе, - усмiхнулася Хэры.

Я выпiў сок, ён здаўся мне саланаватым, але я не звярнуў на гэта ўвагi.

- Пра што ж нам гаварыць, калi ты не хочаш гаварыць пра Зямлю? - спытаўся я, калi Хэры патушыла святло.

- Цi ажанiўся б ты, калi б мяне не было?

- Не.

- Нiколi?

- Нiколi.

- Чаму?

- Не ведаю. Дзесяць гадоў я пражыў адзiн i не жанiўся. Не будзем пра гэта, каханая...

У галаве шумела, нiбыта я выпiў бутэльку вiна.

- Не, давай пагаворым, давай. А калi б я цябе папрасiла?

- Каб я ажанiўся? Глупства, Хэры. Мне нiхто не патрэбен, мне патрэбна толькi ты.

Хэры схiлiлася нада мной. Я адчуваў яе дыханне на сваiх губах, яна так моцна абняла мяне, што неверагодная санлiвасць на iмгненне мiнулася.

- Скажы пра гэта iнакш.

- Я кахаю цябе.

Яна ўткнулася галавой у маё плячо, я адчуў, як дрыжаць яе вейкi, Хэры плакала.

- Хэры, што з табой?

- Нiчога. Нiчога. Нiчога, - паўтарала яна штораз цiшэй.

Я спрабаваў расплюшчыць вочы, але яны самi заплюшчвалiся. Не ведаю, калi я заснуў.

Мяне разбудзiла чырвонае святло. Галава была як алавяная, шыя не гнулася, быццам усе косцi зраслiся ў адну. У роце засмягла, я не мог варушыць языком. Мо я атруцiўся нечым, падумаў я, з цяжкасцю падымаючы галаву. Я працягнуў руку ў напрамку Хэры i наткнуўся на халодную прасцiну.

Я ўсхапiўся.

Ложак быў пусты, у пакоi - нiкога. Сонца чырвонымi дыскамi адлюстроўвалася ў шкле. Я ўстаў. Выгляд у мяне быў, вiдаць, смешны, я хiстаўся, як п'яны. Хапаючыся за мэблю, я дашкандыбаў да шафы, у душавой - нiкога. У калiдоры таксама. У лабараторыi - нiкога.

- Хэры!!! - закрычаў я пасярод калiдора, няўклюдна размахваючы рукамi. Хэры... - прахрыпеў я яшчэ раз, пра ўсё ўжо здагадаўшыся.

Не помню, што адбывалася пасля. Здаецца, я бегаў па ўсёй Станцыi не апрануты, заглядваў нават у трум, пасля ў нiжнi склад i бiў кулакамi ў зачыненыя дзверы. Магчыма, я быў там некалькi разоў. Трапы аж звiнелi, я падаў, падымаўся, зноў некуды iмчаўся, дабраўся нават да празрыстай агароджы, за якой было выйсце вонкi - падвойныя бранiраваныя дзверы. Я штурхаў iх з усёй сiлы i малiў, каб гэта быў сон. Нехта побач са мной трос мяне, некуды цягнуў. Пасля я апынуўся ў малой лабараторыi. На мне была мокрая халодная сарочка, валасы злiплiся. Ноздры i язык абпальваў спiрт. Я напаўляжаў, цяжка дыхаючы, на нечым металiчным, а Снаўт у сваiх брудных шарачковых штанах вазiўся каля шафкi з лекамi, пераварочваючы там нешта; iнструменты i шкло страшна грымелi.

Раптам я ўбачыў Снаўта каля сябе; ён, нахiлiўшыся, уважлiва зазiраў мне ў вочы.

- Дзе яна?

- Яе няма.

- Але... але Хэры...

- Няма больш Хэры, - паволi i выразна прамовiў ён, нагнуўшыся яшчэ нiжэй да майго твару, быццам ён ударыў мяне, а зараз хацеў паглядзець, што з гэтага атрымалася.

- Яна вернецца, - прашаптаў я, заплюшчваючы вочы.

I ўпершыню я нiчога не баяўся, не баяўся прывiднага вяртання, не разумеючы, як мог баяцца некалi.

- Выпi.

Снаўт падаў мне шклянку з цёплай вадкасцю. Я паглядзеў на вадкасць i раптам плёхнуў яе яму ў твар. Ён адступiўся, выцiраючы вочы; я падскочыў да яго. Ён быў такi маленькi!

- Гэта ты?!

- Пра што ты гаворыш?

- Не хлусi, сам ведаеш, пра што. Ты размаўляў з ёй мiнулай ноччу? I загадаў ёй даць мне снатворнае, каб... Што ты з ёю зрабiў? Кажы!!!

Снаўт пашукаў нешта ў нагруднай кiшэнi, дастаў змятую капэрту. Я выхапiў яе. Капэрта была заклеена, не падпiсана. Я расклеiў яе. Выняў складзены ў чатыры столкi лiсток. Буйны, крыху дзiцячы почырк, няроўныя радкi. Я пазнаў яго.

"Каханы, я сама папрасiла яго. Ён добры. Страшна, што мне давялося падмануць цябе, нельга было iнакш. Ты можаш зрабiць для мяне толькi адно слухай яго i шануй сябе. Ты цудоўны".

Унiзе стаяла адно закрэсленае слова, я здолеў прачытаць яго: "Хэры". Яна напiсала, пасля замазала; была яшчэ адна лiтара - цi то X, цi то К - не разабраць. Я прачытаў адзiн раз, другi. Яшчэ раз. Я працверазiўся ўжо, не мог нi крычаць, нi стагнаць.

- Як? - прашаптаў я. - Як?

- Пасля, Кельвiн. Трымайся.

- Я трымаюся. Кажы! Як?

- Анiгiляцыя.

- Як? Гэта ж апарат?.. - вырвалася ў мяне.

- Апарат Роша не прыдатны. Сарторыус змайстраваў iншы, спецыяльны дэстабiлiзатар. Малы. Радыус дзеяння - некалькi метраў.

- Што з ёй?..

- Яна знiкла. Успышка i паветраная хваля. Слабая хваля - i ўсё.

- Кажаш, малы радыус дзеяння?

- Так. На большы не было матэрыялу.

Сцены раптам пачалi падаць на мяне. Я заплюшчыў вочы.

- Божухна... яна... вернецца, праўда, вернецца...

- Не.

- Чаму?

- Не вернецца, Кельвiн. Ты памятаеш пену, што ўздымаецца? Пасля гэтага яны не вяртаюцца.

- Нiколi?

- Нiколi.

- Ты забiў яе, - цiха прамовiў я.

- Так. А ты хiба не зрабiў бы гэтага? На маiм месцы?

Я ўскочыў i пачаў бегаць ад сцяны да кута i назад. Дзевяць крокаў. Паварот. Дзевяць крокаў. Я спынiўся перад Снаўтам.

- Паслухай, давай пададзiм рапарт. Запатрабуем прамой сувязi з Саветам. Гэта можна зрабiць. Яны пагодзяцца. Павiнны. Планета будзе выключана з Канвенцыi Чатырох, усе сродкi магчымыя. Выкарыстаем генератар антыматэрыi. Думаеш, што ёсць нешта такое, што можа супрацьстаяць антыматэрыi? Нiчога няма! Нiчога! - пераможна гукнуў я, аслеплы ад слёз.

- Ты хочаш яго знiшчыць? - спытаўся Снаўт. - Навошта?

- Iдзi! Пакiнь мяне!

- Не пайду.

- Снаўт!

Я пазiраў яму ў вочы. Ён адмоўна пакруцiў галавой.

- Чаго ты хочаш? Чаго ты ад мяне дабiваешся?

Снаўт падышоў да стала.

- Добра. Пададзiм рапарт.

Я адвярнуўся i зноў замiтусiўся па пакоi.

- Сядай.

- Адчапiся.

- Ёсць два пытаннi. Першае - факты. Другое - нашы жаданнi.

- I пра гэта трэба гаварыць менавiта цяпер?

- Так, цяпер.

- Не хачу. Разумееш? Гэта мяне не датычыць!

- Апошнi раз мы паслалi паведамленне перад смерцю Гiбарыяна. Больш як два месяцы таму. Мы абавязаны падрабязна далажыць пра працэс з'яўлення...

- Ты змоўкнеш? - Я схапiў яго за руку.

- Бi мяне, калi хочаш, але я ўсё адно не змоўкну.

Я выпусцiў яго руку.

- Рабi што хочаш.

- Разумееш, Сарторыус паспрабуе схаваць пэўныя факты. Я амаль упэўнены ў гэтым.

- А ты не будзеш?

- Не. Зараз не. Гэта не толькi наша справа. Ты ж разумееш, пра што гаворка. Акiян выявiў здольнасць да разумных дзеянняў, здольнасць да арганiчнага сiнтэзу вышэйшага парадку, якi нам не вядомы. Акiян ведае будову, мiкраструктуру, абмен рэчываў нашага арганiзма...

- Добра, - пачаў я. - Чаму ты замоўк? Акiян правёў на нас серыю... серыю доследаў. Псiхiчная вiвiсекцыя. Заснаваная на ведах, украдзеных у нас. Ён не ўлiчыў тое, да чаго мы iмкнёмся.

- Кельвiн, гэта ўжо не факты, нават не вывады. Гэта гiпотэзы. У пэўным сэнсе ён лiчыўся з тым, чаго хацела нейкая абмежаваная, глыбока схаваная частка нашай свядомасцi. Гэта мог быць - падарунак...

- Падарунак! Божа мой!

Я засмяяўся.

- Перастань! - крыкнуў Снаўт, хапаючы мяне за руку.

Я сцiснуў яму пальцы. Я сцiскаў iх усё мацней i мацней, аж пакуль не хруснулi суставы. Снаўт спакойна, прымружваючы вочы, пазiраў на мяне. Я адпусцiў руку i адышоўся ў кут. Стоячы тварам да сцяны, я прамовiў:

- Пастараюся без iстэрыкi.

- Дробязь. Што мы будзем патрабаваць?

- Кажы ты. Я не маю сiлы. Яна сказала што-небудзь перад тым, як?..

- Не. Нiчога. Я лiчу, што зараз з'явiўся шанц...

- Шанц? Якi шанц? Якi?.. А-а... - прамовiў я цiшэй, пазiраючы яму ў вочы, i раптам усё зразумеў. - Кантакт? Зноў Кантакт? Нам усё мала? I ты, ты сам, i ўвесь гэты вар'яцкi дом... Кантакт? Не, не, не. Без мяне.

- Чаму? - спытаўся Снаўт абсалютна спакойна. - Кельвiн, ты па-ранейшаму, а зараз яшчэ больш, чым калi-небудзь, насуперак розуму прымаеш яго за чалавека. Ты ненавiдзiш яго.

- А ты хiба не?..

- Не, Кельвiн, ён жа сляпы...

- Сляпы? - паўтарыў я, думаючы, што недачуў.

- Вядома, з нашага пункту погляду. Ён не ўспрымае нас так, як мы ўспрымаем адзiн аднаго. Мы бачым твар, цела i адрознiваем адно аднаго. Для яго гэта празрыстае шкло. Ён пранiк у глыбiню нашай свядомасцi.

- Ну добра. I што з гэтага? Куды ты хiлiш? Калi ён здолеў ажывiць, стварыць чалавека, якi iснуе толькi ў маёй памяцi, i зрабiў гэта так, што яе вочы, рукi, яе голас... голас...

- Кажы! Кажы! Чуеш!!!

- Я кажу... кажу... Так... Далей... голас... з гэтага вынiкае, што ён можа чытаць нас, як кнiгу. Разумееш, што я маю на ўвазе?

- Так. Калi б ён захацеў, то мог бы з намi дамовiцца?

- Вядома. Хiба не ясна?

- Не. Натуральна, не, бо ён мог узяць толькi рэцэпт вытворчасцi, якi складаецца не са слоў. Фiксаваны запiс памяцi мае бялковую структуру, як галоўка сперматазоiда або яйцаклетка. Там, у мозгу, няма нiякiх слоў, пачуццяў. Успамiн чалавека - вобраз, запiсаны мовай нуклеiнавых кiслот на макрамалекулярных асiнхронных крышталях. Такiм чынам, ён узяў у нас тое, што найбольш вытраўлена, моцна забытае, глыбей за ўсё схаванае, разумееш? Але ён мог не ведаць, што гэта, якое мае для нас значэнне... Разумееш, калi б мы маглi стварыць сiметрыяду i кiнулi б яе ў Акiян, ведаючы архiтэктуру, тэхналогiю i будаўнiчы матэрыял, але не асэнсаваўшы, навошта, для чаго яна створана, што яна значыць для Акiяна...

- Гэта магчыма, - сказаў я. - Так, магчыма. У гэтым выпадку ён, вiдаць, наогул не хацеў таптаць нас, ганьбiць. Верагодна. I толькi незнарок...

Губы мае задрыжалi.

- Кельвiн!

- Так, так. Нiчога. Ужо нiчога. Ты добры. Ён - таксама. Усе добрыя. Але навошта? Растлумач мне! Навошта? Навошта ты гэта зрабiў? Што ты ёй сказаў?

- Праўду.

- Праўду, праўду! Што iменна?

- Ты ж ведаеш. Пайшлi да мяне. Будзем пiсаць рапарт. Пайшлi.

- Пачакай. Што ты, уласна, хочаш? Хiба ты хочаш застацца на Станцыi?

- Так, хачу застацца.

СТАРАЖЫТНЫ МIМОIД

Я сядзеў ля вялiзнага iлюмiнатара i глядзеў на Акiян. Рабiць не было чаго. Рапарт, складзены за пяць дзён, зараз уяўляў пучок хваляў, якiя iмчалiся ў пустэчы недзе за сузор'ем Арыёна. Калi пучок дасягне цёмнай, пылавой туманнасцi, што раскiнулася на тэрыторыi васьмi трыльёнаў кубiчных мiль i лавiла любы сiгнал i промень святла, ён патрапiць у першы з ланцуга перадатчыкаў. Адтуль ад аднаго рэтранслятара да другога, скачкамi даўжынёй мiльярд кiламетраў, ён будзе iмчацца па вялiзнай дузе, пакуль апошнi перадатчык, металiчная глыба, дарэшты забiтая дакладнымi прыборамi, з прадаўгаватай пыскай антэннакiравальнiкаў, не збярэ прамянi яшчэ раз i не накiруе iх далей у прастору, да Зямлi. Потым мiнуць месяцы, i гэткi ж пучок энергii, накiраваны з Зямлi, пакiнуўшы пасля сябе баразну iмпульсiўных скажэнняў у гравiтацыйным полi Галактыкi, дасягне касмiчнай хмары, праслiзне, узмоцнены, уздоўж ланцуга свабодна дрэйфуючых рэтранслятараў i на ранейшай хуткасцi паiмчыцца да двайнога сонца Салярыс.