Князёўна Дарута, або Чалавечая кроў ліпучая

Жданка лёгка ўхілілася ад абдоймаў, але засталася на месцы. Яе погляд прабягаў па Даруце, па сценах, абцягнутых жоўтай парчой з тканымі золатам райскімі птушкамі, зноў па Даруце, па блакітнаму дывану, зноў па сценах, не спыняючыся, не затрымліваючыся ні на адзін момант і ні на чым. Здавалася, яна не чула, што ёй гавораць.

- Жданка! - скаланула дзяўчыну Дарута.

І раптам Жданка пачула. Яна імгненна адхінулася, адбегла да сцяны. Вочы яе і рот зрабіліся круглымі ад жаху. Здавалася, яна зараз закрычыць.

Даруце зрабілася не па сабе.

- Жданка, не бойся, гэта ж я, Дарута, - ціха паклікала яна.

Але Жданка прыціснулася спінай да сцяны і, не адводзячы свайго страшнага погляду, слізганула паўз сцяну да дзвярэй.

Праз хвіліну ў пакой увайшла высокая, ахайная, зграбная жанчына.

- Што тут надарылася? - строга запыталася яна, аглядаючы пакой.

- Хто гэта? - пытаннем на пытанне адказала Дарута, паказваючы кіўком галавы на дзверы, адначасна ўхіляючыся ад сонечных промняў.

- Не твая справа! Як стала на ногі азнаёмлю князя, - жанчына павярнулася выйсці з пакоя.

- Чакай! Я ведаю яе! - усклікнула Дарута.

Жанчына адразу ж вярнулася. Яна так блізка падсунула свой твар, што Дарута адчула пах вяндліны і кіслага малака. Напэўна, жанчына ела іх нядаўна.

- Ведаеш? - прашыпела жанчына. - Дык і ведай сабе адна! Лепш бы табе не прыходзіць сюды!

- Чаму? - шчыра здзівілася Дарута нечаканай варожасці зусім незнаёмага ёй чалавека.

- Таму! Не твая справа! - паўтарыла, злосна ўсміхаючыся кабета. - І што ён знайшоў у гэтай вар’ятцы? - дадала яна, як бы сама сабе. - Ён сам… - яна ўсё-ткі ўтрымалася, каб не прамовіць нядобрае, і хуткай хадой накіравалася ў дальні кут пакоя, дзе знікла за шырмай.

Дарута, нягледзячы на пагардлівасць кабеты, канчаткова зразумела, што мае справу з прыслужніцай.

Падчас вандровак з Марухнай ім выпадала зімаваць у розных сяд-зібах, якія часта належалі і высакародным гаспадарам. Дзякуючы сваім умельствам, працавітасці і выхаванню ў заможнай сям’і, Марухна хутка наладжвала добрыя адносіны з гаспадарамі. Даруце дазвалялі не толькі гуляць з іхнімі дзецьмі, але і вучыцца разам у хатніх настаўнікаў. Апроч навучання ў царкоўна-парафіяльных, ці манастырскіх школы, дзяўчынка, дзякуючы свецкай адукацыі, пераймала ў зносінах і высакародныя манеры. Яшчэ тады Дарута заўважыла, што чым болей пыхі выказвае чалавек, тым ніжэйшы ягоны статус у асяродку, дзе ён сцвярджае сябе. Неразлучнай сяброўкай пыхі была зласлівасць, адсутнасць павагі да каго б то ні было. Такія людзі часцей ад усяго падпарадкоўваліся толькі страху, які ставіў іх на месца. Праўда некаторых страх, рабіў ужо зусім невыноснымі і тады яны хутка некуды знікалі і тут жа забываліся ўсімі, калі не ўчынілі раптам чаго вельмі незвычайнага.

За думкамі Дарута не заўважыла, што жанчына зноў стаіць побач і з цікавасцю глядзіць на яе. Сонца прайшло ўжо нейкі шлях па небу і бо-лей не сляпіла Даруту. Яна таксама ўтаропілася на прыслужніцу. Нешта непрыемнае і нават варожае было ў сухаватым твары з вострым падбароддзем і настолькі нізкім ілбом, што нават налобнік чырвонага каптура на галаве прыслужніцы не хаваў пасмачкі рудых валасоў, у якія , здавалася, адразу пераходзілі бровы.

- Лепш бы табе тут не з’яўляцца! - раздражнёна прамовіла прыслужніца. - Хочаш, я выведу цябе з замчышча? - нечакана прапанавала яна. - Ты можаш ісці?

- Скажы, ты ўжо двойчы мовіла, што лепш бы я сюды не хадзіла! Што пагражае мне тут? Дзе людзі, з якімі я прыйшла?

Прыслужніца крывавата пасміхнулася. Як бы нешта згадваючы, яна з цікавасцю зірнула на апратку, якую трымала ў руках, калі вярнулася з-за шырмы. Зноў задуменнасць на яе твары змяніла ранейшая крывая ўсмешка. Хаця і не зусім так, бо ўсмешкі, уласна, і не было, проста падцягваліся да звужаных вачэй шчокі, губы, наадварот, не расплываліся, а выпіналіся пад саменькі зморшчаны нос. Вочы пры гэтым успыхвалі нейкай вострай думкай, якая падабалася жанчыне, але не абяцала Даруце нічога добрага.

- Чаму ты маўчыш! Адказвай! - абурылася Дарута.

- Апранайся! - жанчына кінула ёй шэрую шаўковую сукенку, аздобленую па ліфу срэбным шаўронам і шыза-зялёным аксамітам.

Дарута, нібыта баючыся апёку, схавала рукі за спіну. Сукенка мякка легла ёй на калені.

- Я хачу гаварыць з князем! - заявіла Дарута.

- Так, у нацельнай кашулі пойдзеш да князя? - з’едліва пацікавілася кабета.

- Дай маю апратку!

- Мужчынскую? Спалілі даўно бруд той смярдзючы! Нават святар твой жахнуўся падману! А што, страшна зрабілася бандыту Мітку ад шоўку з аксамітам? - жанчына сіпла хіхікнула.

- Ты ведаеш…

- Ведаю-ведаю, не сумнявайся! Хто жадае ведаць - ведае! Чула, як і памешаную называла Жданкай і сябе Дарутай…

- Што ты хочаш…

- Апранайся, кажу! Сама княгіня гэтае насіла некалі. І пакой яе. Жданка твая не захацела тут жыць! А ўжо як князь стараўся дзеля яе! Уга-га! - рагатнула жанчына. - Хіба ж ён мог ведаць, што я шчацінне свіное нарэзала ёй пад просціну!

- Чаму ты мне гэта кажаш? - Дарута зразумела, што жанчына выскаляецца, каб зачапіць яе і, магчыма, нешта даведацца. - Ты не баішся, што я распавяду пра гэта князю?

- А чаму б табе не запытацца па якому такому праву сама знаходзішся ў адным з лепшых пакояў замка?

Гэтае пытанне збіла Даруту з панталыку. Ёй уяўлялася, што ў замку ўсе пакоі не меней прыгожыя, чым гэты. Яна вырашыла прамаўчаць, каб прыслужніца сама як мага болей выказала ў запале.

- Я магу дапамагчы табе, калі ты адкажаш, дзе ўзяла нож князя, - жанчына наблізіла свой чырвоны ўзбуджаны твар настолькі, што Дарута зноў згадала яе сняданак.

- Гэта мой нож!

- Твой, кажаш? Уга-га! - Яна знарок доўга смяялася, каб раззлаваць Даруту. - А князь кажа, што ягоны!

- Вядзі мяне да князя! - Дарута ўсхапілася з ложку.

Галава зноў закружылася, але дзяўчына хутка справілася з раптоўнай млявасцю.

- У кашульцы сваёй да князя пойдзеш? - запыталася прыслужніца. -Не хочаш гэтую сукенку, выберы сабе іншую за шырмай. Князь загадаў, што пакуль ты тут, табе належыць усё самае лепшае, што толькі знойдзецца ў замку. Карыстайся дурасцю тых, хто выжыў з розуму!

Дарута нічога не магла зразумець і толькі з недаверам глядзела на цяжкі шызы шоўк з зялёным аксамітам на яе ложку.

- Бач ты, лепшае, што ёсць у замку! - з абурэннем прадоўжыла свой сказ жанчына. - Адкуль толькі бяруцца такія, як ты! Так бы я і паслухалася! Маёй дачцэ належалі б гэтыя шаты, каб не ты і не твая Жданка! Князь ужо старога веку і апошні са свайго роду. Пакуль якія родзічы знойдуцца, можна няблага разжыцца тут!.. - раптам жанчына схамянулася, апамяталася. Яна дапытліва зірнула на Даруту, якая заварожана разглядала сукенку на ложку. Жанчына з палёгкай уздыхнула. - Ты мяне чуеш? Апранайся, а там - пажадае цябе выслухаць князь, дык выслухае, захоча выгнаць адсюль, дык выганіць, надумае ў яму пасадзіць, дык пасадзіць…

- Паслухай! - абарвала гэтыя злавесныя прадказанні Дарута. - А ты б не магла мне даць якую сваю апратку!

- Вывалішся з майго! - са шкадаваннем адмовіла прыслужніца, нібыта ўжо мела такі намер сама. - Ды і моўлена - лепшае, што знойдзецца! Але горшага і няма тут. - Яна павярнулася ісці да дзвярэй, на парозе прыпынілася, з нейкай вясёлай думкай азірнулася на Даруту. - Будзеш гатовая да сустрэчы з князем, пагрукай у дзверы, а пакуль я зачыню цябе, каб зноў не спалохала гэтую, як ты кажаш, Жданку, за яе князь галаву тут ссячэ любому. - Жанчына хутка зачыніла за сабой дзверы. Скрыгатнуў нейкі механізм у дзвярным замку.

Дарута скаланулася ад непрыемнага адчування, што пазбаўлена свабоды.

"Не прыдумвай! - загадала яна сама сабе, як часам рабіла раней Марухна. - Валялася тут непрытомная колькі - і нічога! А гэта горш ад палону! Але што яна сказала? Нібыта вывалюся з яе адзежыны?"

Дарута ўважліва паглядзела на свае рукі, загаліла ногі з-пад доўгай кашулі. Несумненна, яна моцна схуднела, але ж колькі тады часу мінула з таго, як яна трапіла ў замак? Дарута не магла гэтага нават уявіць.

Касы прамень сонца бліскуча адбіваўся ад адной са сцен на другую, ствараючы ўражанне яшчэ аднаго акна ў пакоі.

Гэта было вялікае люстра ў цёмнай, даўно не чышчанай латуннай апра-ве, аздобленай рысоўнай палівай. Праўда, з люстра на Даруту глядзела не яна. Тая шызагаловая зялёнавокая дзяўчына з запалымі шчокамі, ярка ружовымі пульхнымі вуснамі, крыху раздвоеным падбароддзем не магла быць Дарутай не таму, што ўжо так дужа выглядала непадобнай да яе. Проста яна была занадта прыгожай, каб быць ёю. Яна была амаль такой жа прыгожай, як і Жданка! Дарута саромелася гэтай прыгажосці, нават сваіх думак аб гэтай прыгажосці, але не магла адвесці вачэй ад чароўнай дзяўчыны, распушаныя попельныя валасы якой зіхацелі ў сонечным святле срэбна-залатым німбам. Дарута скінула долу кашулю.

- Божа! - міжволі сарвалася з яе вуснаў.

Дарута ніколі не бачыла сябе голай у люстры. Хіба што адзін раз ноччу, калі пасля купання выходзіла на бераг з ціхай затокі, парослай з трох бакоў вербалозамі, дзе можна было неўпрыкмет распрануцца. Яе здзівіў дакладны, выразны ў святле поўні адбітак постаці ў нерухомай, што люстра, вадзе. Ва ўсім астатнім гэты адбітак не выклікаў тады ў яе ніякай цікавасці.

- Божа, - паўтарыла яна больш мякка.

Несумненна, яна моцна схуднела за час, праведзены ў замку, але маладая скура вытрымала гэтае выпрабаванне і гожа трымалася, абмалёўваючы маленькія грудзі, якія выступалі цвёрдымі купінкамі, увенчанымі вішнёвымі кружкамі з маленькімі пупырынкамі па краях і набрынялымі, як спелая вішня сокам, саскамі. Дзяўчына ў здзіўленні дакранулася да аднаго - і салодкі боль працяў яе, ударыў у ніз улоння. Закружылася галава. Да-рута ўхапілася аберуч за аправу люстра, не жадаючы падпарадкоўвацца нечаканай соннай млявасці. Яна прагла даследаваць свае цела, на якое дагэтуль мала звяртала ўвагі.

Мяккая лінія жывата прыгожа закруглялася над блакітнай крэсай, што аддзяляла жывот ад ледзь прыкметнага цёмнага пушка, што прабіваўся ўнізе. Дарута не вытрымала, абвяла далонню гэтае сваё нечаканае багацце. І зноў ударыў салодкі боль, раздзіраючы нешта, напаўняючы цяжарам улонне. Дарута не хацела болей гэтых выпрабаванняў сябе. Яна памкнулася адысці ад люстра, як убачыла тоненькі чырвоны струменьчык, што сцякаў па ўнутраным баку яе нагі. Дарута дакранулася да яго пальцам.

"Яно! - раптам бліснула радасная згадка. - Тое, што гэтак хвалявала Марухну!"

Цяпер Марухна магла б супакоіцца. Дарута сталася сапраўднай дзяўчынай.

- Яно, яно, яно, яно! - закруцілася Дарута на месцы…

…Марухна часам распытвала Даруту аб рэгулах, асабліва, калі яны мыліся ў лазні. І кожны раз з недаверам аглядала дзяўчыну. Дарута злавалася тады. І аднойчы, калі Марухна зноў прычапілася са сваім, пацікавілася:

- А ў мальчукоў такое бывае?

- Чаго? - сумелася Марухна.

- Ну, крыві, рэгулаў, як ты кажаш у дзяўчат бывае?

- Не. - Марухна падціснула вусны, не ведаючы, куды хіліць небяспечную размову Дарута.

- Тады буду лепей мальчуком! - адпрэчыла Дарута , чым выклікала божы страх у Марухны. Яна пырскала на Даруту святой вадой, хрысціла, клала на сябе крыж, але дзяўчынка ўпарта сцвярджала:

- Буду! Мальчуком!

З тае пары Марухна адчапілася і нават у лазні старалася не глядзець на яе…

...Дарута падхапіла сукенку.

- Бедны Мітка! - пашкадавала яна са смехам.

Сукенка дужа пасавала да яе зялёных вачэй і русых з попельным адценнем валасоў. Даруце трапілася на вочы белая стужка на маленькім століку і дзяўчына перахапіла ёю свае кароткія непаслухмяныя валасы. Прадчуванне жыцця закончылася.

- Пачынаецца сапраўднае жыццё! - усклікнула яна ў захапленні. - І што ёй чакаць запрашэння? Дарута сама рушыць настрач свайму жыццю!

Цяжкія дубовы дзверы аказаліся замкнёнымі. Дарута біла ў іх кулакамі, але безвынікова. Тады яна кінулася да акна. Яшчэ ніхто, ніколі не адбіраў у яе свабоду! Што-што, а куды ісці - яна заўсёды мела.

Без штучнага, падчас пыхлівага і пустога шляхетнага выхавання, як і без рабскай прыніжанасці зацуглянага паншчынай ды барствам прыгоннага -Дарута расла, магчыма, самым свабодным чалавекам у гэтым гаспадарстве. Свабода вызначала яе думкі, жаданні і моц, якія, здавалася, былі разліты ў здаровай, блізкай і зразумелай ёй прыродзе - толькі даверся ім, чэрпай іх, не адрынай, убірай у сябе. У прыроды ўсё было надзвычай проста і разумна - толькі глядзі, вучыся, не прыдумляй нічога, бо розум, там, дзе не здольны спасцігнуць, будуе свае пачварныя стварэнні, разбураючы сугалоснасць і прыгажосць…

За акном, далёка ўнізе, паважна і лянотна цякла Бярэзіна, гатовая ўвабраць у сваё ўлонне ўсе воды, якія сабраў ёй на сваім шляху настром-лены прыток, каб прынесці ёй гэты шчодры дар.

Дарута расчыніла акно, перагнулася праз яго.

Не! Абрывісты схіл замчышча быў не настолькі зручным, каб Дарута, мінуючы вострае бярвенне, натырканае ў яго, магла скочыць з акна ўніз. Адвесная сцяна замка, хаця і складзеная з асобных цаглін уперамешку з камянямі, выклікала ў Даруты прыступ слабасці. Пасля кароткага адпачынку дзяўчына яшчэ шмат разоў спрабавала знайсці спосаб адчыніць дзверы пакоя.

Ужо цямнела, калі Дарута зразумела, што гэты замак па сіле не саступае ёй. Яна супакоілася, бо ведала - перамагае той, хто ўмее чакаць памылкі супраціўніка.

Стомленая, знясіленая дзяўчына моцна спала, калі дзверы ў пакой адчыніліся і каржакаваты мужчына разам з той, каго ў думках Дарута ахрысціла чапялой, паднеслі да яе твару палахлівае полымя свечкі. А, можа быць, дрыжала жаночая рука, якая трымала свечку? Хто ведае?

Мужчына зняў з шыі залаты медальён і націснуў спружынку. Ён узяў у жанчыны свечку і ўважліва разгледзеў мініяцюрны жаночы партрэт, укладзены ў медальён, хаця за тыя гады, што разглядаў дагэтуль, мог бы, здаецца, ужо сам намаляваць яго. Каб не страціць свежы вобраз, які толькі што аднавіўся ў яго памяці, мужчына хуценька нахіліўся да лож-ка. Рэдкае, абвіслае валоссе неўспадзеў дакранулася да вуснаў дзяўчыны. Дарута расплюшчыла вочы.

- Копія княгіні! - з жахам усклікнуў мужчына, хаваючы медальён.

Свечка патухла і ў той жа міг на Даруту абрынуўся цяжкі мот⁹. На яе наваліліся, нечым заткнулі рот, скруцілі, пацягнулі па каменных падлогах і прыступках доўгіх цёмных пераходаў…

2

- Пан Змога просіцца! - у дзвярах кабінета стаяў стары слуга, прыве-зены графам Пржэвіцкім з Варшавы.

Твар графа паморшчыўся.

"Грошы, грошы, грошы - усё, што ім патрэбнае ад мяне. Адно ў іх слова - "дай". Я сам набыў гэтую зямлю, каб выцягнуць з яе ўсё, што можна. Хто з гэтых новаспечаных смярдзючых паноў, гэтых мужыцкіх выскачак служыць мне праўдай, як хаця б сабе, гэты стары? - падумаў граф, узмахам рукі адпускаючы слугу. Упершыню ў жыцці ён усвядоміў, што нават не ведае імя старога, якога памятае каля сябе змалку. Гэтая нечаканая, пустая згадка выклікала толькі новы прыступ раздражнення. - А навошта халопу імя? Дастаткова пляснуць у ладкі, хлоп-хлоп - і на парозе табе халоп! Напэўна, халопам самім гэта падабаецца, калі сыноў сваіх хлопчыкамі клічуць! " - падсумаваў ён нечаканыя думкі.

Пайшоў пяты год, як граф пакінуў караля, Варшаву, сям’ю. Ён думаў, што едзе сюды на адзін-другі месяц, каб завесці тут свой парадак, які б адчыніў заслону грашовай плыні ў ягонае жыццё.

"Так бы і сталася, калі б не гэты кляты князь! І што ён чапляецца за сваё нікчэмнае жыццё? Які можа быць сэнс жыцця разумнага чалавека, замураванага ў сцены? І што мне цяпер той каморны суд? - прыгадаў граф няўдалую спробу падкупіць судзейства. - Нічога не атрымаецца ў князя! Цяпер мае паперы падпісаны самім каралём, а з іх вынікае, што гэтыя землі былі набытыя маімі продкамі яшчэ ў мінулым стагоддзі. Добра, што каралю не абавязкова самому чытаць тое, што ён падпісвае, пасміхнуўся сам сабе граф. - А, можа, кароль не захацеў чытаць менавіта мае паперы. Мужыцкі ваявода са сваім логовам - што фальшывы камень у аправе каталіцкай кароны. І гэты халоп! Стаіць, што слуп верставы!"

- Кліч! - раздражнёна крыкнуў граф.

Слуга падняў галаву, і, як навучаў яшчэ ягоны бацька ў Варшаве, з годнасцю павярнуўся і выйшаў. Навука гэтая была простай: чым болей пыхі ў слугі, тым болей павінны баяцца і паважаць ягонага пана.

Дзверы цяпер хуценька адчыніліся і амаль подбегам да графа кінуўся пан Змога.

- Пан граф! - твар Змогі імкнуўся выказаць як раз тыя пачуцці, якіх ён ніколі не меў у дачыненні да графа.

Графу здалося, што гэты прайдзісвет зараз кінецца яму на шыю. Ён ажно сцяўся ад злосці.

Пан Змога, прэтэндуючы на звышдалікатнасць, паддыгваў па паркеце, пакідаючы брудныя сляды ад сваіх ботаў.

- Прэч! - гыркнуў граф, хапаючы са стала званочак.

- Князь… пан Змога знарок прыпыніўся на гэтым магічным для графа слове.

- Прэч! - цяпер ужо граф крычаў на слугу, які спаважна зайшоў у кабінет.

- Гавары! - граф пастараўся гэта сказаць ласкава і нават прыпадняў-ся з-за стала насустрач пану Змогу, хаця апошні рух вынікаў хутчэй ад нецярплівасці.

- Я ўжо казаў пану графу пра лясную банду. - пачаў пан Змога.

- Якая мне зараз справа да банды! Пляваў я на банду! Ты, здаецца, мовіў "князь"? - нагадаў граф.

Пан Змога адчуваў, што граф ужо трапіў у расстаўленыя ім моты і не спяшаў. Ён нетаропка рассеўся ў вольным крэсле, дастаў люльку. Вопыт падказваў, што чым болей маланак будзе ў вачах графа, тым болей веры ён дасць навіне, якую прынёс пан Змога і якой сам ён, па-шчырасці, не зусім даваў веры. А хто б даў той веры на гэтакія рэчы небывалыя? Але як і не паверыць, калі Марфа на свае вочы бачыла партрэт гэтай дзеўкі ў княжай спальні.

- Ты, здаецца, мовіў "князь"? - у голасе графа прагучала пагроза.

- Я пра князя, - на ўсякі выпадак запэўніў пан Змога. - Дык вось, я ўжо казаў пану графу пра лясную банду…

Граф ашалела абрынуўся ў крэсла.

- Дык вось… - пан Змога па-гаспадарску набіваў сваю люльку графскім тытунём, - бандыты на гэтым тыдні былі ў князя.

- Напалі? - ажывіўся граф.

- Не, у госці хадзілі.

- Тады і казаць было трэба! - графа не займалі разбойнікі.

- Яны прывялі з сабой… - спакойна прадоўжыў пан Змога і зацягнуўся дымам, - …дачку князя!

Граф з недаверам зірнуў на пана Змогу. Той некалі распавядаў яму што ў князя былі жонка і дачка, якія даўно не то прапалі, не то загінулі. Знайшліся людзі, якія сцвярджалі, што князь адправіў іх не то ў Львоў, не то ў Варшаву.

Навіна, калі гэта праўда, заслугоўвала ўвагі. Але якая карысць ад яе графу?

- Ну і што? - граф хацеў выцягнуць з пана Змогі ўсё, што мелася за ягонай блудлівай душой.

- Я падумаў, што пану графу гэта цікава будзе, - пан Змога ззяў ад задавальнення. Удача, несумненна зважала на яго.

- Цікава, канечне. Але не сёння-заўтра, я б сам даведаўся пра гэта.

Пан Змога не быў упэўнены ў тым, што сцвярджаў граф, але выказваць гэта не збіраўся.

- Я падумаў, што пану графу было б цікава пазнаёміцца з князёўнай.

- Знаёміцца з мужычкай! - абурыўся граф.

- Калісьці князя прымаў сам кароль, - асадзіў графа пан Змога. - А мужычкамі, кажуць, пан граф нібыта зрэдзь цікавіцца… - Ён пастараўся сказаць апошняе як мага абыякава.

Граф пранікліва паглядзеў на пана Змогу, які зусім не імкнуўся сустракацца з ім вачамі.

"Ад такога можна ўсяго чакаць! - зрабіў граф выснову свайму на-зіранню. - І графіні - цыдульку. І пра паперу спадчынную тое-сёе мог вынюхаць. Нюхаўка ў яго, вунь, што трэба! Так і ходзіць, так і ходзіць! Аж кропля, што ў сабакі з языка звісае! А вочкі! Вочкі, хоць і ваўчыныя, а бегаюць, бегаюць, што ў лісы шалёнай! Трэба з ім асцярожней!" - граф сумна ўсміхнуўся.

- Чаго людзі ні напрыдумваюць! Мой дзязька па маці, нябожчык ужо, сам ведаеш. Адкажуць мне вінаватыя ў пагібелі ягонай!.. - граф спыніўся, сціснуў кулакі, збіраючыся з духам.

У свой час матчын брат, якім граф апекаваўся пасля смерці сваіх бацькоў, і падбіў яго набыць тутэйшыя землі, нібыта ўпадабаныя ім пад час нейкага ваеннага паходу.

"Упадабаў пацеху на сваю галаву! Бывалы ваяка! І як такое магло надарыцца з ім? І што, наогул, там надарылася? Цівун хутчэй ад усяго брэша, каб выказаць сябе з лепшага боку. Але хто ведае? У каго запытацца? Дзеўка знікла некуды. Тамаш без языка застаўся. Жаніх той няўдалы? На тым свеце. Мабыць, дзядзьку майму там служыць. Вяскоўцы, як адзін, сцвярджаюць, што бачылі, як вершнікі і брычка праімчаліся. А потым збегліся на пажар ужо. Не, не дарма кажуць, што лёс вядзе чалавека! Бедны дзядзька! - пранеслася ў думках графа. Апошні эпітэт скіраваў ягоныя думкі ў інакшым напрамку. - Так, сапраўды, бедны! Спадчыны ад яго не засталося. Хіба што медальён той з жаночым партрэтам, што знайшлі пад абгарэлай рукой на сэрцы. Глянь ты, аднак каханку меў, а ніхто не чуў, не ведаў пра тое! А, можа, і не каханка зусім? Каханкі часу і грошай патрабуюць. У дзязькі на ягонай памяці не было ні таго, ні другога. Усё спусціў на нейкія раз’езды па свеце, росшукі-вышукі, таямніцы. Можа, у якім тайным ордэне быў? Хто яго ведае, куды знікаў? А вось дарадца быў варты. І ход з паперамі ён прыдумаў. Сам і быў на прыёме ў караля…" - граф уздыхнуў, упершыню за свае жыццё адчуваючы сябе сіратой.

- Дзядзька мой, калі гасцяваў тут, можна сказаць, цікавіўся. - прадоўжыў граф перапыненую размову. - Але дзеля пацехі адной. Мы паспрачаліся неяк, хто хутчэй упалюе - я зайца, ці ён дзеўку. Іх разам і выпусцілі на ўзмежку леса. Дзеўка тая не горш ад зайца скакала на бакі. Нарагаталіся мы, пакуль іх гналі… - развесяліўся граф, але ўспомніў пра тое, чым закончылася апошняя пацеха і зноў сціснуў кулакі. - Адкажуць за пагібель, пся крэў! Няшчасны! Казаў мне, што хацеў пасля тую дзеўку нават пакаёўкай да сябе ўзяць, нібыта прыгожай падалася яму. А як зірнуў у вочы - дык жагнуўся, нечысць нейкая, не чалавечыя вочы, нібыта не ў сабе яна. Пашкадаваў, думаў, спалохалася ўсё-ткі, загадаў прывязаць да дрэва ў лесе - раптам адыдзе, схлыне з яе нячыстае. А потым і не знайшлі яе. Куды падзелася? Нават следу не засталося. Ведзьма, няйнакш! Вось было з кім ледзь не звязаўся! Не гляджу нават у іхні бок!

Пан Змога насцярожана слухаў графа.

"Вось яно што! Ці не тая паланянка графа, якую даглядае Марфа? Князева Уцеха - казала яна! Ох, няма часу абдумаць! Дзязька графа ўжо нябожчык. Каму яна зараз можа быць патрэбная? - разважаў пан Змога, прыслухоўваючыся да ўласных думак. - Пуста. Нічога вартага не ідзе ў галаву. Ну і не трэба! Не ўсё адразу. Падумаю пазней. А цяпер - маўчок пра яе!" - загадаў ён сабе.

- Але ж я пану графу пра князёўну казаў, а не мужычку…

- Слухай, што ты да мяне прычапіўся з ёй! Нават, калі б я хацеў пабачыцца з ёй, то ў замак нам не трапіць.

- А навошта ў замак хадзіць? - нібыта прастадушна пацікавіўся пан Змога.

Граф, не разумеючы напрамку гаворкі, зноў дапытліва ўтаропіўся на пана Змогу.

- А калі б князёўна сама прыйшла?

Ад нечаканасці граф ажно адхінуўся ад пана Змогі. Але такая думка спадабалася яму.

"Князёўна ў маіх руках! З такім козырам любую партыю ў князя вый-граю! Ды з такім козырам… у нагах маіх валяцца будзе! Матка Боска! Тады і гэтай паперы не трэба будзе даваць ходу! - разважаў граф, захоплены празорам, які нечакана адкрыўся яму. - Кароль, як гнеў на міласць, так і наадварот - мяняе хутка! Князь цяпер сам усё падпіша!"

- А… - апамятаўся граф. - А як зрабіць гэта?

- З панам Змогам - можна зрабіць усё! - запэўніў госць.

Граф трасянуў званочкам.

Неўзабаве на стале разам з вінамі, якія графу пастаўляліся з Францыі, з’явіліся самыя лепшыя тутэйшыя прысмакі для госця.

Граф так завіхаўся вакол пана Змогі, што той вырашыў не адкрываць свае карты ў гэтай гульні ў дурня.

Князёўна, ці проста дзеўка, як дзве кроплі вады падобная да княгіні, якой яе памятаў пан Змога, звязаная, валялася ў сутарэннях замчышча. Князь нават не бачыў яе і шукаць не будзе. Марфа, стрыечная сястра пана Змогі, якая падлеткам разам са сваёй маці служыла княгіні, а зараз даглядала Уцеху, скажа князю, што забраў новую дзеўку адзін з тых, хто прывёў яе ў замак.

"Няхай паспрабуе знайсці тых бандытаў! - падсумаваў свае думкі пан Змога. - А навіну пра Уцеху я прадам графу асобна. Болей будзе! Ды і не ўсе радасці яму разам!"

Граф тым часам не зводзіў натхнёных вачэй з пана Змогі. Яны адзін за другім шукалі празору, як заманіць, або выкрасці князёўну. І кожны раз, калі ўсё, здавалася, было ўзважана, прадумана, пан Змога незадаволена моршчыўся і знаходзіў памылкі ў гэтых празорах, ушчэнт разбураючы ўласныя пабудовы. Перашкоды, якія ён паслужліва прапаноўваў уяўленню графа, да таго распалілі апошняга, што ён хацеў мець князёўну ўжо сёння, зараз, бо неўзабаве даваў баль у гонар новай улады..

"О, як бы мне балявалася, маючы такую палонніцу!" - думаў граф, паціраючы вільготныя ад узрушання рукі.

- Папярэджваю пана графа, каб не закахаўся! - пан Змога вырашыў падкінуць паліва ў раскладзенае ім вогнішча ўяўлення графа.

- А што? Прыгожая? Не верыцца, што ў тым звярыным логаве магло нарадзіцца нейкае хараство!

- Якое ж яно звярынае логава? Яшчэ гадоў пятнаццаць таму мінскі ваявода лічыў за гонар гасцяваць у князя! А прыгажосць княгіні, магчыма, і паслужыла яе гібелі. Князь вымушаны быў выправіць яе з дачкой перад нападам на замак.

- А што за напад? На маёй памяці тут нічога такога не было, - заціка-віўся граф. Ён не аднойчы прыкідваў, як можна захапіць замак. Дзядзька, цяпер ужо нябожчык, чамусьці страшыўся яго намераў. І раіў не чапаць замак, бо сам нібыта спрабаваў захапіць яго з дапамогай наймітаў. Граф, вядома, распытваў дзядзьку, але зразумеў адзіна - быццам замак зачара-ваны і жорстка помсціць ворагу, забіраючы калі не жыццё, дык шчасце ўсяго жыцця. Логіка графа слаба арыентавалася ў такіх катэгорыях, як чараванне і шчасце, таму размова з родзічам заўсёды заходзіла ў тупік. Праўда тут толькі тое, што дзядзька ніколі не выдаваў на шчаслівага. Ды, калі азірнуцца зараз на яго жыццё, дык што там? Вучоба ў Францыі. Дыпламатыя. Пяць гадоў Кітая. Войска. А вынік? Бязлюдным жыў, ні гнязда свайго, ні маетнасці, ні славы. Калі б усе так жылі, дык што б на зямлі засталося? - Ні-чо-га, - падсумаваў граф плынь сваіх думак.

- Ну, на памяці пана графа і не было нічога такога, мабыць, а, наогул, было, - пан Змога перавёў дых, дзівячыся прамоўленаму ім набору сло-ваў, з якіх вынікаў усё-ткі нейкі сэнс. - Даўно, праўда. Ды вось, гадоў пад пятнаццаць таму і будзе, - пан Змога ўжо двойчы згадваў у размове гэтае "пятнаццаць", яму захацелася дзеля большай праўдзівасці назваць які інакшы лік, але граф не даў часу выправіць гэтую прыкрую памылку.

- На тваей памяці?

- На маёй!

- І што ты памятаеш? - дамагаўся граф, усведамляючы, што зараз можа выкрыцца таямніца жыцця ягонага дзядзькі.

- А нічога!

- Вось дык памяць!

- Памяць тут ні да чаго. Гэта князь ведаў, што нехта рыхтуе напад. Мы ж даведаліся толькі, калі стрэлы ды выбухі грымнулі. На ранак з бярвёнаў, што шчэрацца з боку ракі, паздымалі княскія людзі пабітых ды параненых. Сваіх сярод іх, здаецца, не было. Чужых - яшчэ жывых і мёртвых, кажуць, пабралі ў мяхі з каменнем, ды на дно. Я тады маладым зусім быў, хадзіў на лугавіну перад Свіслаччу, дзе зараз слабада, войска стаіць, шмат чаго ад бойкі там засталося. Але самае дзіўнае - падабраў там медальён з партрэтам княгіні - можа, яна сама насіла на сабе і згубіла пад час бегства, а, можа быць… нехта з нападаючых згубіў. Толькі адкуль у іх той партрэт узяцца мог? Напэўна не здарма хадзіў почут, што бойка праз княгіню была. Хто на гэта зараз адкажа? Але і адказ той цяпер ужо нікому не патрэбны.

- А медальён сабе пакінуў, так?

- А каму я павінен быў дакладаць пра гэта? Князю? А калі княгіня той медальён на сабе насіла, ці не падумалі б што благое на мяне?

- І дзе партрэт той прыгажуні, як ты кажаш? - пацікавіўся граф. -Ахвота ж людзям тыя цацкі на шыі цягаць!

- Няхай пан граф не здзіўляецца, але я прынёс яго, каб не было сумненняў. Дачка - копія сваёй маці.

- Давай сюды!

- Пан граф!

- Што такое?

- Я баяўся залаты аклад аддаць у пераплаўку, або прадаць, бо раптам князь дазнаецца пра гэтую рэч! Вось і захаваўся медальён з партрэтам, але ж ён каштуе добрых грошай!

- Калі ён мне спадабаецца або спатрэбіцца - заплачу колькі каштуе.

- Пан граф абяцае?

- Слухай, пан Змога, можа, у цябе няма нічога вартага і ты мяне тлуміш?

- Няхай пан граф паглядзіць, - пан Змога зняў з шыі медальён, замацаваны вузлом на тонкім скураным пасаку.

Ад аднаго позірку на медальён у графа затрымцела сэрца. Жаночы партрэт, схаваны пад вечкам, цяпер ужо выкрываў канчаткова таямніцу былога апекуна. І медальён, і патрэт у ім былі дакладанай копіяй прыціс-нутага дзядзькам да сэрца ў апошнія імгненні зямнога жыцця. Дзіўна, але сваім целам ён выратаваў маленькі партрэцік ад полымя. "Навошта яму было два аднолькавыя медальёны? А, можа, адзін з іх усё-ткі не належаў апекуну? А, можа ён як раз і зрабіў сабе копію, калі гэты медальён ней-кім чынам трапіў да яго? Ці падкупіў каго? Ці нават забіў?.." - графу зрабілася страшнавата.

- Ну, што я казаў! Магічнае ўздзеянне! - выхваляўся тым часам пан Змога.

З партрэта на графа глядзела маладая жанчына. Яе прыбраная карункамі

галоўка была павернутая да акна, ад чаго адно вока на прасвет пабралася зялёным полымем у той час, як другое, заварожваючы цьмяным бляскам, пазірала з ценю. Стваралася ўражанне, што перад ім маленькае люстэрка, якое схапіла ў акне постаць жывой жанчыны. Граф ажно азірнуўся на акно, шукаючы там незнаёмку.

- Вось-вось, я таксама заўсёды азіраўся, - падсмяяўся пан Змога.

Графу быў непатрэбны другі экземпляр медальёна. Але гэты медальён ніяк не стасаваўся ў яго разуменні ні з рудым валоссем, што вызірала з прарэхі расшпіленай кашулі, ні з тлустымі чырвонымі пальцамі, на ніжніх фалангах якіх таксама шчацініўся руды параснік, ні з ліслівым выразам твару, ні з буйным чуйным носам са звісаючай кропляй, карацей, ні з чым, што ён бы жадаў бачыць у крэсле насупраць сябе.

Пан Змога пакідаў маёнтак у поўным задавальненні. Медальён каштаваў графу добрага каня. І гэта за копію! Пан Змога нават уявіць сабе не мог, колькі запатрабуе ад графа за жывы арыгінал! Апошняя думка крыху псавала настрой. Яны з графам разышліся на тым, што ўвесь далейшы клопат з князёўнай бярэ на сябе пан Змога. Князёўна павінна быць у маёнтку да наступнай раніцы. Клопат, папраўдзе, быў не такі і просты - выцягнуць дзеўку з сутарэнняў за межы замчышча, каб ні адна душа пра гэта не ўведала.

3

"…Багдан! Я адпускаў да цябе разам з маімі баярамі¹⁰ непахожых¹¹ людзей і нават ваяроў. Дзе яны зараз? Масква чыніць ворап¹² на нашых землях, у нашых гарадах і сялібах. Ці не дзеля таго ты паслаў свайго кума пабіць Януша Радзівіла, каб расчысціць шлях маскавітам? Ты назваўся гетманам, а зрабіўся маскавіцкім халопам!.." - Князь перачытаў апошні абзац свайго ліста і адкінуўся ў крэсле. Ён хацеў спыніць руку гетмана, якую той занёс на сваіх жа братоў. Але адчуваў, што варожасць ягонага паслання зусім не адпавядае такой задуме.

"Бачна, дыпламат з мяне так і не атрымаецца!" - з горыччу падумаў князь, ламаючы, камечачы ў руцэ пяро.

Праўда, князь ніколі не палітыкаваў, бо не вылучаўся глыбокай прад-бачлівасцю, а іншым разам і простай абачлівасцю. Папера з пячаткай самога караля была таму яскравым сведчаннем…

…Ужо цямнелася, калі вартавыя пад рукі прыцягнулі ў замак знясіленага, ледзьве жывога чалавека, якога падабралі каля загнанага ім каня ў ваколіцы Свіслачаў. Чалавек, хістаючыся, дастаў з-пад кунтуша пакет і працягнуў яго князю. Па выявае на пячатцы манаграмы "РМ" з каронай над літарай "Р" князь адразу прыгадаў Уладзіслава IV - "Рех МЫізІа^з". Так. Г эта было ліст ад караля. "Уладзіслаў Чацвёрты, з ласкі Божай Кароль Польскі, Вялікі Князь Літоўскі, Рускі, Прускі, Мазавецкі, Жамойцкі, Інфлянцкі, Смаленскі, Чарнігаўскі, а Шведскі, Гоцкі, Вандальскі спадчынны Кароль… - князь хутка прабег вачыма па лісту. Кароль папярэджваў, што на Свіслоцкі замак неўзабаве мае адбыцца напад. Падмога можа не паспець. Калі князь не ўпэнены ў абарончай моцы крэпасці, кароль раіў яму неадкладна адправіць у Варшаву сваю сям’ю і вартыя бяспекі каштоўнасці. -Дадзены з Варшавы дня 3, месяца ліпеня. - жахнуўся князь. Было шостае ліпеня.

Ад ганца болей нічога не дазналіся, бо той неўспадзеў нязручна ўпаў на калені перад князем і адкінуўся на спіну. Князь нахіліўся, каб упэўніцца, што жыццё яшчэ не пакінула ганца, але ў таго, як і ў загнанага каня, з рота біла пена. Белы твар з вылупленымі, як бывае ў чалавека ад здзіўлення, вачамі разам абмяк.

Было зразумела, што справа надзвычай сур’ёзная, калі ёю апякуецца сам кароль. Раздумваць не было часу, бо напад мог адбыцца ў любую хвіліну. Тым болей, што ўвесну нейкія рабаўнікі ўжо спрабавалі ўзяць замак сілай, але ў апош-ні момант адступілі. Магчыма, гэта была разведка. Князь ад хвалявання не мог толкам абдумаць ні паведамленне караля, ні заняцца абаронай.

Гаспадар аднаго з гандлёвых караблёў каравана, які павінен быў ісці да Дняпра і далей, быў раней у княскай дружыне. Князь цалкам давяраў яму, таму скарыстаўся нагодай, каб выправіць княгіню з дачкой у дарогу…

"Даруй нам, Божа," - перахрысціўся князь, як і тады. За столькі гадоў ён не атрымаў не толькі медальёна Дароціцы, які б сведчыў, што яна з з дачкой дабраліся да Варшавы, але і ніводнай весткі ні ад іх, ні ад слуг і вояў, якіх выправіў суправаджаць сваю сям’ю. Вядома, ён ужо не спадзяваўся, што ўбачыць каго-небудзь з іх жывымі…

… Замак атакавалі ў тую ж ноч. Але ўсё адбылося, як і ў мінулы раз. Князь нічога не разумеў. Нападнікі нешта ваяўніча пакрычалі, пастралялі і адступілі ў лес. Тое, што папера ад караля была фальшывай і, калі б не прыцемак ды на-стойлівая парада караля дзейнічаць неадкладна, князь заўважыў бы гэта. Праз чатыры тыдні, чакаючы пасыльнага ад княгіні, як было з ёю дамоўлена, князь зноў узяў у рукі ліст ад караля. Ліст быў сапраўдным, пячатка і подпіс караля -таксама. Але… князь усё зразумеў, калі ўбачыў сляды ад неахайна выведзенага папярэдняга паслання, паверх якога быў зроблены злачынны допіс. Спяшаліся…

…Гарачыя тонкія рукі абхапілі шыю князя.

Князь скалануўся.

Уцеха заўсёды нячутна, быццам скрозь сцены праходзіла па замку.

Князь шкадаваў дзяўчыну. Тады яшчэ, калі яе прывялі з лесу ягоныя людзі, князь адчуў, што душа яе збегла ад ліха гэтае зямлі, але не пакінула яе назусім, павісла паміж небам і зямлёй, чакае, мабыць, верыць, спадзяецца на лепшае ў долі. Князь чамусьці таксама верыў, што нешта шчаснае прыпасла доля і для яго. Не можа ж быць, каб чалавек жыў на свеце тады, калі ўжо нічога добрага свет прапанаваць яму не можа. Бог літасцівы. А ён з Уцехай, што брат і сястра перад Богам, перад верай у дабрыню гэтага света.

"Сястра…" Злавіў сябе на думцы князь. Але не, па-шчырасці, дзяўчына была яму болей чым сястра. Ён не хацеў прызнавацца сабе ў гэтым.

Князь асцярожна зняў з шыі гарачыя далоні Уцехі і міжволі перавёў погляд туды, дзе над шырокім ложкам вісеў, займаючы палову сцяны, партрэт русавалосай, спакусавуснай прыгажуні, зялёныя вочы якой нагадвалі гэткія ж цёмныя смарагды, як і ў каралях на ейнай шыі. Яна, здавалася, вабіла яго сваёй непрыступнасцю і разам з тым выразным поклічам кахання. Нават з гэтага - мёртвага палатна! Як ён мог адпусціць яе?!

"Лепш бы забіў сам!" - нечакана падумаў князь, хаця дакладна ведаў, што ніколі не здолеў бы не тое што забіць, а нават параніць Дароціцу нядобрым словам.

Белыя галава і вусы, глыбокія зморшчыны ілба над затуманенымі выцвілымі вачамі, нягледзячы на прамую, дзякуючы ваеннай выпраўцы, постаць - усё гэта наводзіла на думку, што князь дажывае свой век у глыбокай старасці. На самой справе ён не так даўно разам з сямнаццатым летапісным векам ад нараджэння Хрыстова пераваліў на другую палову свайго стагоддзя.

Уцеха абышла крэсла князя і таксама запыніла погляд на жаночым партрэце. Князю на момант здалося, што ў яе поглядзе прамільгнула думка. Але дзяўчына раптам весела залапатала, як малое дзіця, якое яшчэ не навучылася прамаўляць словы. Князь адвярнуўся.

Уцеха, не перапыняючы сваёй неразумнай гамонкі, пачала кружыцца вакол яго, тузаючы за рукаў, крысо скураной камізэлькі, потым слізганула да дзвярэй, зноў вярнулася, прабягаючы няўцямнымі вачамі то па партрэту, то па князю. Бачна было, што нешта хвалюе яе.

Калі князь падняўся з крэсла, каб супакоіць гэтае жаласнае стварэнне, дзяўчына зноў памкнулася да дзвярэй. У яе ўчынках была нейкая паслядоўнасць - князь яшчэ не мог вырашыць якая, але рушыў за дзяўчынай.

Уцеха, трымаючыся ўздоўж сцяны калідора, на замацаваных круках якой вісела старадаўняя зброя і даспехі прашчураў князя, нібы празрысты цень слізгала, калыхаючы полымя рэдкіх свечак, зацепленых увечары самім князем у памяць сваіх продкаў. Былі асяніны.

Дзяўчына ўпэўнена бегла, мінаючы пераходы і лесвічкі. Князь ледзьве паспяваў за ёй. Ён ужо хацеў пакінуць гэтую бессэнсоўную пагоню за прывідным ценем, як Уцеха спынілася каля нізкіх дубовых дзвярэй, што вялі ў адзін з дальніх гасцявых пакояў замку. Яна застыла каля іх, насцярожана ўслухоўваючыся, пастаяла некаторы час і адступіла са звычайным для яе абыякавым выразам твару.

Князь ледзьве не раззлаваўся на самога сябе за тое, што даверыўся Уцесе, яе неразумнаму памкненню. Але ўспомніў, што гэты пакой прызначыў быў для нейкага непрытомнага юнака, які прыйшоў разам з ляснымі людзьмі. Потым высветлілася, што гэта зусім не юнак, а дзяўчына. Калі ж на целе яе знайшлі княжы нож, згублены ім, а, можа быць, і скрадзены кім-небудзь падчас аднаго з паходаў, ён загадаў перавесці тую дзяўчыну ў самы лепшы пакой замка, якім, несумненна, быў для яго пакой княгіні. Князь добра памятаў наказ старога - каб не страціць свой добры лёс, трэба аддаць усё самае лепшае таму, хто прынясе згублены нож адзінарога.

На ўсякі выпадак князь адчыніў дзверы ў пакой для гасцей. Уцеха адразу ж праслізнула туды і ўпала каля ложка на калені. Яна прабегла па пасцелі дрогкімі неўтаймоўнымі рукамі, нібыта аблашчыла там каго-сьці. Гэта было неверагодна. Дзяўчына, якая дзічылася ўсіх, апроч князя, аддавала сваю ласку той, што была тут раней!

Князь успомніў пра Марфу. Ліслівая прыслужніца звычайна імкнулася трапіць на вочы, але ён, здаецца, не бачыў яе з мінулага дня, калі Марфа паведаміла князю, што ягоная шаноўная госця апрытомнела. Князь сказаў тады, што, калі дзяўчына будзе пачуваць сябе здаровай, пакліча яе да сябе.

Каб суняць узрушанасць, што нарастала ў крыві, князь вырашыў сам зазірнуць у пакой княгіні.

Уцеха бегла наперадзе, нібыта чытала ягоныя думкі.

Перад дзвярыма князь на нейкі час прыпыніўся. Яму не хацелася бачыць там чужую жанчыну, а сэрца тым часам замірала, нібыта зараз адчыняцца дзверы, а там…

Князь далікатна пастукаўся. Ніхто не азваўся і, мяркуючы, што дзяўчына можа моцна спаць пасля страты здароўя, ён хацеў павярнуць да бібліятэкі, як Уцеха сама прашмыгнула за дзверы, адкуль адразу пачуліся гукі плачу. Князь усхвалявана кінуўся ў пакой.

І гэты пакой быў пустым, але цяпер Уцеха не тое плакала, не тое скавытала, стоячы на кленях перад раскіданым, як у бойцы ложкам.

Князь не любіў нечаканасцей у сваім замку. Апошнім часам яны на-дарваліся тут усе часцей. Гэта нараджала прадчуванне трывожных падзей.

Слугі апавядалі, што мінулай ноччу нібыта нехта хадзіў па пераходах замку. Чулі нават ускрыкі, нейкую валтузню. Князю падумалася, што гэта незадаволеныя людкі, душы ягоных продкаў збіраюцца на асеннія дзяды. Ён вырашыў ушанаваць памяць сваіх продкаў па тутэйшым звычаі.

Стары дзядзька Затко - з маленства князя ягоны настаўнік у вайско-вых ды іншых навуках - быў адзіным, апроч Уцехі, каго князь пакінуў на гэтую ноч у замку. Затко не ведаў, куды падзеліся Марфа з госцяй, але мовіў цікавую рэч.

- Не варта, князь, у такую ноч падымаць гаману, - ён перахрысціўся і шэптам дадаў, мне здаецца, яны ўжо тут. - Затко агледзеўся. - Я абыходзіў на ноч сутарэнні, расчыняў усе дзверы, каб душы тваіх прашчураў маглі агледзець свае ўладанні, упэўніцца, што іх тут помняць, паважаюць, чакаюць і вітаюць. І ў адным месцы ўбачыў здань маладой княгіні. - Затко ўспомніў, як святло факела выхапіла ў куце падзямелля маладую прыгожую жанчыну. У яе твары не было ні крывіначкі. Гэта, безумоўна, была здань.

"Але чаму яна падалася звязанай? Можа, такім быў канец яе жыцця?" - падумаў Затко, але вырашыў не турбаваць князя такімі здагадкамі.

- Чаму ты падумаў, што гэта была яна? - Голас князя дрыжаў.

- О! Я пазнаў бы яе сярод усіх жанчын свету! - усклікнуў Затко. Але ён тут жа зразумеў, што гэта не довад князю. - Ды яна была ў сваёй любімай шэра-зялёнай сукенцы, якая так пасавала да колеру яе вачэй і валасоў! - прыгадаў Затко…

…У князя загуло, закруцілася ў галаве, ён, быццам бы гэта адбывалася ця-пер на ягоных вачах, убачыў мякка рассыпаныя па круглых плячах попельныя валасы Дароціцы, якая схілілася над дарожнай скрыняй .

Жанчына падняла галаву. Яе чаруючыя вочы глядзелі на князя ласкава, але хітра.

- Не, гэтую сукенку я апрану, калі вярнуся да цябе. Я не хачу быць прыгожай без цябе, - яна дастала са скрыні свае каштоўныя ўпрыгожванні. - І гэта няхай чакае мяне тут…

… - Вядзі! - загадаў князь дзядзьку.

Затко яшчэ раз перахрысціўся і зашпіліў на худых грудзях ваўняную камізэльку - у сутарэннях было халодна.

Падзямелле мела складаныя заблытаныя шмат’ярусныя пераходы. Князь ад нецярплівасці ледзь не наступаў сам сабе на ногі. Затко, па-старэчы пакрэктваючы, нетаропка вёў князя. З кожным годам абходы замка рабіліся для яго ўсё цяжэйшымі. Нарэшце яны спыніліся. Каля расчыненых у глухую камору дзвярэй Затко саступіў убок, прапускаючы наперад князя.

Лучнік асвяціў белыя каменныя сцены. Падзямелле, дзякуючы вышыні кургана, на якім знаходзілася замчышча, было сухім, але ад настылых камянёў цягнула магільным холадам. Князь нервова павярнуўся да дзядзькі Затко. Ужо другі раз ён сёння паверыў трызненням!

Нечакана паміж князем і лучнікам узнікла чорная жаночая постаць. Канечне, гэта была Уцеха. Яны пакінулі яе наверсе адну і, мабыць, дзяўчына цішком увязалася за князем. Гэта было за ёй, і князь не пярэчыў. Уцеха нейкім чынам заўсёды чуйная да яго настрою бывала то непрыкметнай побач з ім, то вясёлай і ласкавай, але як раз такой, як у гэты момант было яму прыемна.

Дзяўчына хуценька прайшла ў дальні цёмны закутак і застыла як бы да нечага прыслухоўваючыся.

Затко зноў жагнуўся. Менавіта там, дзе стаяла Уцеха, ён бачыў прывіда.

Князь, па-шчырасці, не верыў у прывідаў, бо ніколі не сустракаў іх за сваё жыццё. Ён узяў лучнік з рукі Златко і рушыў у цёмны закутак. Ануча, паднятая ім з рыззя наваленага ў кут не была пыльнай. Князь падчапіў наском бота астатняе рыззё. Чырвоны яблык, што выкаціўся з-пад ануч быў надкусаны з аднаго боку. Нехта ласаваўся гэтым яблыкам не так даўно, можна сказаць нават, што зусім нядаўна, бо месца адкусу было абсалютна свежым.

- Твой? - запытаўся князь, працягваючы дзяўчыне яблык.

Уцеха не разумела пытанне. Яна не магла засяродзіцца на словах, але яблык не забрала з рук князя.

"Хто ж апроч яе мог толькі што кінуць гэты недакусак? Хіба хто чуў, каб здані грызлі яблыкі? Хопіць займацца пагоняй за ветрам!" - князь на расстанне яшчэ раз паддаў нагой рыззё. Уцеха тут жа нахілілася і, быццам які штукар, выцягнула да святла кавалак хлеба. Князь панюхаў хлеб. Такі хлеб з водарам кмену, мёду, зёлак пяклі толькі ў ягоным замку. Рэцэпт гэтага хлеба даўным-даўно стаўся рэліквіяй княжага роду, і князь сам клаў у замес тое, што надавала хлебу адметны водар. Да таго ж выпечаны тут хлеб ніколі не пакрываўся цвіллю і захоўваў свежасць напрацягу месяца пасля таго, як пакідаў печ. Бясспрэчна, гэта быў ягоны хлеб.

"Ну што ж, ужо лягчэй", - падумаў князь, працягваючы скарынку дзядзьку.

Затко ўмомант зразумеў князя.

- Але ж тут быў і ейны прывід! - упарта сцвердзіў дзядзька.

Князю было невыносна ад уласных перажыванняў, ад бязглуздых пошу—

каў немаведама чаго, ад усёй гэтай блытаніны разам з яе таямніцамі. Яму здалося, што ўсе яны тут звар’яцелыя, настолькі неверагодныя карціны малявала ўяўленне. Ён моўчкі павярнуўся і пайшоў прэч.

Калі б князь вырашыў прайсці ўсяго некалькі крокаў убок, дзе праход пад прамым вуглом мяняў свой напрамак, магчыма, што не адной таямніцай зрабілася б меней у ягоным жыцці…

4

Там, куды ледзьве далятала рэха крокаў князя і дзядзькі Затко, прыціскаючы сваім целам да каменнага долу звязаную Даруту, ляжаў пан Змога.

Пот, сцякаючы з-пад рэдкай чупрыны, еў вочы. Яму карцела выцерці пот рукавом, але было страшна, што дзеўка скарыстае гэты момант, каб вызваліцца. Яна была незвычайна дужая і калі б Марфа не прыдушвала яе за шыю, пан Змога наўрад ці справіўся б з гэтай дзеўкай. Хаця…

Чуў пан Змога ад людзей - ды хто ў Свіслачах і не чуў таго? - што і стары князь, дзед цяперашняга, быў самым магутным асілкам у тутэйшых мясцінах. Аднойчы, калі ён вяртаўся з Кракава са сваёй світай, пад Бабруйскам на іх напалі бандыты. Князь і з месца не зрушыўся, каб не пэцкаць свой меч крывёй нявартых мяча людзей. Світа памалу радзела ў бойцы і, калі да князя ўтварыўся праход у яе радах, ён вырашыў, што гэта знак і рушыў у наступ. Некалькі мяхоў чалавечых галоў прывёз тады валадар у сваё замчышча. У ветранае надвор’е, уздзетыя на калы вакол умацаванняў замка, яны яшчэ доўга страшылі наваколле посвістам голых чарапоў, у якія пераўтварыліся з цягам часу.

…"Можа, і праўда, князёўна, - падумалася раптам пану Змогу, на якога час ад часу нападалі сумненні. Ад гэтага зрабілася непрыемна, страшнавата. - Князь яшчэ мае такую-сякую сілу і ўладу. А калі даведаецца, што я ўчыніў з ягонай дачкой… - пан Змога не стаў паглыбляцца ў гэтую думку, паколькі яна не абяцала яму нічога добрага. - Ды ці мала бывае падобных людзей? Вунь, з бандытамі ляснымі прыйшла дзеўка, хіба ж так прыходзяць князёўны?" - вырашыў ён.

- Пранесла… - прашаптала Марфа. - Гэта іх прывяла тая Уцеха-Жданка, каб ёй…

- Чаму не падсыпала ёй зелля якога, каб спала? Князь з дзядзькам, кажуць людзі, добра валодаюць зброяй. Пазабівалі б нас тут і на дно без следу.

- Не думала, што яна ў гэтых сутарэннях бадзяцца будзе ў такую ноч.

- Не думала… - са злосцю прасіпеў Змога.

Марфа не разважала. Яна крыху шкадавала Даруту, якую сама ратавала пад час хваробы, але прага, што вяла свіслоцкую мяшчанку па жыцці, была значна мацнейшая за любыя шкадаванні. Марфа марыла мець го-нар шляхцянкі. Пан Змога ведаў прагу сваёй стрыечнай сястры і ўсяляк запэўніваў яе, што за грошы можна ўсё атрымаць, нават індульгенцыю. Такія грошы яны і заробяць, калі ўсё ў іх атрымаецца. Пан на свае прыхамаці не шкадуе выдаткаў.

…Дзякуючы аднаму зручнаму выпадку пан Змога даўно ўжо займеў у замку свайго чалавека, які баяўся яго і іншым разам даваў некаторыя звесткі. Гэта быў стары лоўчы князя. Неяк, аб’язджаючы ў лесе пасткі, лоўчы заўважыў у зарасцях касулю. У пагоні за ёй стары апынуўся ва ўладаннях графа Пржэвіцкага. І трэба ж так, каб на гэты час Змога, які аказваў графу самыя розныя паслугі, разам з былым цівуном вершнікамі праставалі лесам, каб выканаць далікатнае даручэнне ў Шэйпічах. Яны меліся перасекчы ўладанні князя, але мала турбаваліся з тае прычыны. З княжымі леснікамі пан Змога добра ладзіў і, трэба сказаць, абодва бакі мелі ад гэтага ўзаемныя выгоды, калі не лічыць стратаў князя. Не даязджаючы мяжы ўладанняў цівун і ўгледзеў лоўчага, які з нажом у руцэ схіліўся над параненай касуляй, каб дабіць яе. Цівун пагнаў свайго каня прама на лоўчага. Бізун з налёту апусціўся на плечы старога. Цівун не спяшаўся валіць з ног сваю ахвяру, мабыць, хацеў паказаць сваё майстэрства і стараннасць уплывоваму пану Змогу. Бізун свістаў у паветры, то вырываючы кавалкі адзежыны лоўчага, то ўзрываючы мох і кустоўе буякоў абапал старога, не даючы яму выйсці з кола, якое ўтваралі хуткія ўдары. Астатнія лахманы на плячах лоўчага былі ўжо ў чырвоных плямах крыві, калі, даведзены да адчаю, ён злаўчыўся паднырнуць пад каня цівуна і, адным махам выха-пленага нажа, па-ранейшаму заціснутага ў руцэ, паласнуў па раменьныку над дужкай страмёнаў. Цівун, які прыўстаў у страмёнах, каб патрапіць бізуном па лоўным, страціў апірышна і выкуліўся з сядла на нож у руках старога. Пан Змога ўсё гэта назіраў крыху воддаль, гатовы не прапусціць момант уданы, каб раздзяліць перамогу, або той момант калі яшнэ не позна прышпорыць свайго каня. Ён ужо і хацеў зрабіць апошняе, як убаныў што лоўны ў разгубленасці апусціўся побан з цівуном і занепакоена перакуліў яго на спіну У шыі цівуна тырнэў нож.

- Так… забойства свабоднага! - Грозна, але па-ранейшаму здалёк, засведныў пан Змога.

Лоўны быў не ў сабе - узяць такі грэх на старасці! Ад роспаны ён абхапіў сваю сівую галаву скрываўленымі рукамі. Седзяны побан з цівуном, ён, хістаўся на месцы, нібыта хацеў закалыхаць усё, што надарылася тут

Змога імгненна скеміў што можа мець пэўныя выгоды ад налавека, якому давярае князь.

- Шчыра шкадую, што ўсё так атрымалася. Але гэты цівун - не касуля, а звер, драпеж-ны звер! Не шкадуй яго. Вось толькі што будзе, як даведаюцца? І забойства, і паляванне ў графскім лесе… - пранікліва панаў пан Змога і замаўнаў, каб лоўны пачуў усвядоміў усё да рэшты, зразумеў што нябеснаму пакаранню папярэднінае зямное.

Лоўчы памалу вяртаўся свядомасцю на вільготную ад блізкага балота зямлю, раскве-чаную расплывістымі плямамі крыві.

- Шкада цябе… - Змога падбіраўся накінуць захлыску, якую спланаваў ужо ў думках. - Плюнь на гэтую падлу! Ніхто апроч нас не ведае, што тут адбылося. - Змога ўважліва сачыў за старым, які, здавалася, ужо слухаў яго. - І што, калі прыгадаць, адбылося такога? Ну выправіліся мы з цівуном у Шэйпічы. Я крыху адстаў па патрэбе. Неўзабаве чую нібыта бойка ідзе на мяжы ўладанняў, прышпорыў каня свайго. Калі даскакаў да гэтага месца, дык толькі і ўбачыў яго з дзіркай у шыі, аленя зарэзанага, зямлю ўздзёртую ды кроў абапал. Ворагаў у цівуна шмат…

Лоўчы не верыў яму, але глядзеў з надзеяй.

- Не такі пан Змога, каб шкоду каму рабіць! Так што, ідзі, чалавеча, з мірам! Ідзі, ідзі адсюль хутчэй! - больш дакладна патлумачыў сваю думку Змога.

Лоўчы разгублена азірнуўся.

- Ды ты, не бойся! - падахвоціў яго Змога.

Калі непрыкметным, як бы слізкім, рухам лоўчы знік у бліжэйшым кустоўі, пан Змога наступіў на шыю цівуна і з цяжкасцю выцягнуў за рабрыстае дубовае дзяржальна шырокае акрываўленае лязо, якое тут жа старанна выцер аб адзежыну загінулага. На чыстым лязе выступілі напаўсцёртыя выявы выгравіраваных па ім качак.

"Прыкметная рэч, - задаволена адзначыў сабе пан Змога, хаваючы нож у скураную торбу, прымацаваную да сядла, - выкрые лоўчага адразу", - ён вырашыў не лавіць каня цівуна, каб хутчэй дабрацца да маёнтка з навіной.

Узмылены конь хістаўся,, калі пан Змога саскочыў з яго на падворку маёнтка.

Граф, якому былі даспадобы вострыя перажыванні, прымусіў пана Змогу некалькі разоў паўтарыць свой расповед. Урэшце з няўцямнага, блытанага на пачатку пераказу лясной падзеі атрымалася красамоўная гісторыя бойкі пана Змогі з бандытамі і гераічнай гібелі цівуна.

Імя лоўчага не было моўлена.

Зазіраючы наперад, можна ўбачыць няшчаснага старога, які шчыра служыў на сваім вяку ўжо другому князю, але пасля гэтага здарэння заплаціў спакоем сумлення на ўсю кароткую рэшту свайго жыцця. Пан Змога не гвалціў яго ніякімі даручэннямі, нават не прыгадваў таго, што адбылося на лясной прагаліне. Ён проста, нібыта па-сяброўску, заходзіў наведаць лоўчага, хаціна якога месцілася на пад’ездзе да замчышча, хоць і бачыў, што той ненавідзеў гэтыя візіты, падчас якіх за гаворкай выкрывалася тое-сёе з жыцця княжага двара.

Па настойлівай просьбе пана Змогі лоўчаму давялося параіць для догляду за Уцехай цыбатую Марфу, сваячку пана Змогі, якая з юначых гадоў служыла ў плябана. Там яна паводле вострых языкоў свіслачанаў выконвала ўсе жаночыя абавязкі, што тычылася як гаспадаркі, так і самога плябана, ад чаго каталіцкі святар зусім не зрабіўся бліжэйшым да святасці. Калі плябан сканаў, Марфа каменем павісла на шыі пана Змогі. Але ж цяпер, пільнуючы неспакойную Уцеху, жанчына ўжо няблага арыентаваўся ў хітраскладзеных мурах замка. Падаць сігнал у горад было вельмі проста, дастаткова Марфе апоўначы запаліць якое цяпельца ў яе каморы, што выходзіла акном да брамы, каб Змога ведаў: у ім пільная патрэба…

…Пасля размовы з графам Пржэвіцкім пан Змога ледзьве дачакаўся цёмнай пары, каб накіравацца да лоўчага. На ўсякі выпадак, каб прыстра-шыць старога, ён нават прыхапіў з сабой нож лоўчага, выцягнуты з шьті папярэдняга цівуна. Пан Змога трымаў каня збоч ад брукаванкі, каб той у цемнаце не паслізнуўся раптам на слізкай ад дажджу і апалай лістоты брукаванцы. Нечакана загрымелі абкладзеныя металам колы падводы, якая ўз’ехала на дарогу. Змога стаіўся. Калі падвода параўнялася з ім, радасна пацёр рукі. Змога пазнаў лоўчага і скіраваў свайго каня да падводы.

- Пан Змога! - жахнуўся стары.

- Не чакаў мяне, бачна!

- Ды спяць ужо ўсе, каго тут чакаць?

- Мы вось з табой не спім і ў замку, мяркуючы па агнях, што запалілі там, не спяць. Цябе чакаюць?

Стары стамлёна ўздыхнуў. Ён не мог уцяміць, што поначы патрэбна тут гэтаму чалавеку, які наровіць заступіць яму дарогу.

- Дзіка вязу. Праз некалькі гадзін прыйдуць кухары, адразу і разбяруць яго.

- Выбачай, бачу натаміўся за дзень. Мне ў замчышча трэба. Марфу забраць, каб паспела заўтра апоўдні ў Бабруйск на пахаванне родзіча свайго, можа, якая спадчына перападзе ёй, сіраце, на жыццё. - Змогу не палохала ягоная хлусня, бо не ведаў ён ніякіх родзічаў Марфы, а, калі, дзякуючы графу, з’явяцца ў яго з Марфай якія грошы, дык лоўчы можа прыгадаць цікаўным свіслачанам, адкуль тое ўзялося.

- Уночы? - здзівіўся лоўчы. - Князь ведае?

- Адкуль ён можа ведаць, калі я сам толькі што ўведаў? Ды і Марфе тое навіна.

- Добра, я праз кухара перадам Марфе, няхай просіць дазволу, князь позна кладзецца.

- А раптам спалохаецца? Ды і хто князю засведчыць, калі пытанні буду-ць? Правядзі мяне на кухню, там і яе пачакаю, і князю, як што, адказ дам.

Лоўчы адчуў, што трапіў у пастку. Ён не давяраў пану Змогу. Але па-чалавечы, як тут не дапамагчы? Сам пасівеў ужо, ці знойдзецца хто, каб праводзіць яго ў апошні шлях? Жонка апярэдзіла, сыны служаць менскаму ваяводу… На кухню? Чаму б і не?..

Па дарозе Змога прадбачліва, каб не прыцягваць да сябе ўвагі напрасіўся навязаць свайго каня каля былога гумна наводшыбе сядзібы лоўчага, мяркуючы, што прымусіць старога дапамагчы яму вывезці дзеўку з замчышча. Хаваючы позірк, ён нацягнуў на лоб лямцавую магерку, ды, нібыта з нагоды халаднечы, прыхапіў з-пад стрэшкі гумна шэрую ваўняную світку. Ён некалькі разоў бываў у замчышчы, але тады сваёй звычайнай апраткай болей адпавядаў шляхціцу. Наўрад ці яго там памятаюць. Ды, папраўдзе, свіслачанаў ён не цікавіў. Ціхі, утойлівы бабыль, які зрабіўся шляхціцам і атрымаў чын харунжага, дзякуючы таму, што некалі падаўся ў войска. Амаль адразу пасля кантузіі быў вызвалены ад службовых абавязкаў. Пра кантузію ён тут нікому не апавядаў. Ды і што апавядаць? Проста бачыў кантужанага і хапіла розуму падрабіцца.

- Беражонага Бог беражэ, - прашаптаў сабе Змога, нацягваючы паверх свайго куцага жупана сялянскую світку.

…На раніцу, калі кухары возьмуцца за працу, лоўчага знойдуць у самай вялікай печы.

Марфа перахрысцілася, мінаючы гэтую печ. Вернага служаку ні пагрозамі, ні за ўзнагароды не здолелі яны прымусіць дапамагаць ім. Напэўна, яны і забілі б яго, каб не падняў трывогу ў замку, але стары нечакана памёр сам.

У прасмаленай торбе, якую сцягнулі з забітага дзіка, скурчаная, пераця-тая вяроўкамі, з кляпам у роце ляжала Дарута. Ад гэткага гвалту над ёй, ад аглушальных удараў крыві, што з цяжкасцю прабівалася сваімі шляхамі ў целе, ад задушша і немагчымасці паварушыцца дзяўчына ледзьве не губляла прытомнасць. І толькі намаганнем волі старалася не прапусціць нічога з таго, што рабілася навокал. Па колькіх словах, якімі перакінуліся яе гвалтаўнікі, Дарута зразумела, што гэта ўсё дзеецца без ведама князя.

Змогу на гэты час хвалявала іншае: як часта мяняецца пароль у замчышчы. Ён пачуў той, што мовіў варце лоўчы. Ад таго часу прайшло, мабыць, крыху болей за гадзіну.

"Як часта мяняюць тут пароль? Раней было ранкам ды на ноч, казала Марфа. Цяпер, у ваенны час, несумненна. часцей.." - Змога ўздыхнуў. Заставалася спадзявацца.

Падвода, на якой яны з лоўчым прывезлі маладога дзіка, стаяла на падворку. Змога скінуў з плячэй на падводу смярдзючую торбу. Марфа адразу села на задок падводы і на ўсякі выпадак навалілася целам на мех.

- Не ўзялі дзічыну? Што надарылася? Дзе лоўчы? - падзівіліся на варце, не зважаючы на правільны пароль.

- Ці не зашмат пытанняў да мяне? Задайце іх князю! І давайце хутчэй, бо адказваць будзеце перад ім! - Змога ішоў напралом.

- А жанчына?

- Я сказаў - пытанні да князя! - штомоцы гыркнуў Змога, вылупляючы вочы.

Начальнік варты вагаўся. Турбаваць князя ў такую ноч было страшнавата. Затрымаць да раніцы яшчэ страшней, калі нейкія планы князя ад таго парушацца. Ды і пароль ведае чалавек. Невядома якое рашэнне прыйшло б яму ў галаву, калі б, устаючы на дыбы, б’ючы капытамі ў браму, не ўсчыніў вэрхал нейкі чорны д’ябальскі конь.

- Прапусціць! - рашыўся начальнік варты, спадзеючыся займець вы-датнага каня, які сам просіцца ў рукі.

Браму хутка адчынілі, спусцілі мост.

Конь, які шалёна ўварваўся на падворак, раптоўна сцішыўся каля падводы, толькі пераходзіў з аднаго яе боку на другі, каб не дацца вартаўнікам.

Змога пазнаў Чарлі з графскай стайні і не мог даўмецца, што трэба тут гэтаму каню. Але было не да роздумаў. Ён у думках падзячыў каню і падвода імкліва знялася з месца. І тут ад жаху ў Змогі перахапіла дых - Чарлі наўскач паляцеў следам за імі. Варта, незадаволеная такім паваротам падзей, узняла крык.

Змога, не шкадаваў упрэжанага каня лоўчага. Падвода цудам не пера-кулілася на першым павароце брукаванкі. А з княжага двара з гіканнем ужо імчала пагоня.

"Толькі б не зламала гэтае быдла ногі! - бязлітасна паганяючы каня, маліўся Змога. - Толькі паспець бы да касцёла! - Жахаўся ён блізкай пагоні. Там, пад сценамі касцёла, яго чакала панская дворня. Напэўна, гэта ўваходзіла і ў планы пана Бога, бо хутка Змога ўгледзеў цені вершнікаў, якія аддзяліліся насустрач ім ад муроў касцёла.

- Сюды! Памажы-ы-ы-ыце! - загаласіла Марфа, ускладаючы апошняе спадзяванне на людзей графа. Конскі тупат ужо наганяў іх, калі скрыжаваліся шаблі двух атрадаў. Відавочная перавага была на баку людзей графа: дванаццаць вершнікаў супраць сямі бывалых ваякаў князя.

Княскія ваяры нічога не разумелі: людзі графа абаранялі падводу і, суправаджаючы яе, зусім не прагнулі бойкі, якая мела б усе шанцы пакінуць перамогу за праціўнікам.

Ваяры спыніліся. Ад маёнтка аддзяліўся яшчэ адзін атрад. Заставалася ў апошнім запале адзіна праводзіць позіркамі падводу, абрысы якой паступова размываліся ў імжы.

5

Граф сам сустрэў атрад уцекачоў. Яму карцела зірнуць на здабычу, але Змога запатрабаваў плату. Іншым часам можна было б і адтэрмінаваць яе, каб не дворня, якая, што ваўчыная гайня на важака, дапытліва цікавала за ім. Граф не верыў у адданасць сваіх людзей ды і ўсіх астатніх таксама, але ад шчодрасці, якую зараз ён выкажа, залежала іхняя стараннасць. Усё-ткі гэта была чужая зямля і чужыя людзі.

Граф ацаніў момант і паволі сцягнуў са свайго пальца сыгнет¹³.

- Пан Змога! Я прызначаю цябе маім аконамам¹⁴! Лічы, казнакрадам, сам возьмеш, што табе належыць, - жартам, але са злосцю дадаў граф. Ён прыехаў сюды выправіць свае грашовыя справы, а ўсе прагнулі грошай якраз ад яго.

Дворня дружна зарагатала. Людзі разумелі адно другога, чаго ж таіцца!

Граф хутка прайшоў у кабінет, куды следам за ім зацягнулі торбу з Дарутай.

Тое зліплае, з заткалам у роце, што выкулілася на падлогу са смярдзючай торбы, глыбока расчаравала графа, бо ніяк не стасавалася з яго ўяўленнем пра князёўну і яшчэ меней з малюнкам у медальёне. Ён нават хацеў загадаць аднесці гэтае стварэнне ў склеп. Але ў ім азваўся выхаваны каралеўскім дваром прыдворны.

- Развязаць! Віна ёй!

Слугі імгненна выканалі загад. Змога адступіўся да дзвярэй. Ён з жахам чакаў, што дзеўка зараз кінецца на іх, а яе недзявочая сіла была яму ўжо вядомая. "Але не мая справа ўмешвацца зараз. Што абяцаўся выканаў, сваё атрымаў. Нават лепей, каб яна цяпер вырвалася адсюль! - падумалася рап-там. - Ніякага клопату даказваць, што князёўна, - пазіраючы на Даруту, якая кулём ляжала пад нагамі слуг, на ейную, калісьці гожую, а цяпер падраную, заплямленую скарэлай крывёю сукенку, пан Змога ўжо не верыў у "князёўну". - І дзе толькі паранілася, гэтая падла? Стараліся ж з Марфай не пашкодзіць, а тут… Рэгулы! Марфа ж казала, што рэгулы ў яе!" - згадаў ён.

Дарута радавалася вольнаму дыханню, глытку віна, якое нехта ўліў ёй у рот. Яна расплюшчыла свае вялізныя, крыху раскосыя зялёныя вочы і першае, што сустрэла, насмешлівы, зацікаўлены погляд высокага, худар-лявага чалавека, на лоб якога падалі саламяныя кудзеркі, напэўна, рэдкіх валасоў. Штосьці ў постаці і насмешлівасці чалавека здалося ёй знаёмым, але яна не дадумала тое.

- Прашу, паненка! - граф падаў ёй руку, дапамагаючы падняцца. Другой рукой ён заціснуў свой нос карункавай хусцінкай.

Ад хусцінкі, якая апынулася побач з яе тварам, сыходзіў незнаёмы Даруце, але прыемны пах.

Граф клапатліва пасунуў да дзяўчыны крэсла, якая з цяжкасцю паднялася на ногі, спакойна і ўважліва аглядаючы пакой па-над галовамі прысутных. У яе ўпэўненасці графу пачулася прыроджаная веліч. Можа быць, ён сустракаў яе ў Варшаве? Вавелі? Ці Львове? Празе?.. Перабіраючы ў памяці жанчын, якія трапляліся яму ў яго прыдворным жыцці, ён не знаходзіў там падобных да гэтай зялёнавокай дзяўчыны, якую паспеў разгледзець у атачэнні яе раскудлачанага шызага валосся, і, разумеючы жаночае хараство, быў цяпер прыемна ўражаны. Ён нават не падумаў, што на пару ягонага прыдворнага жыцця яна была яшчэ маленькай дзяўчынкай. Але, Матка Боска, які смурод ішоў ад яе!

- Вы што, пан Змога, трымалі князёўну сярод падлы? - з’едліва і раздражнёна запытаўся граф, якому смурод замінаў наблізіцца да дзяўчыны.

- Пан граф!.. - пакрыўджана выгукнуў Змога, не рашаючыся пярэчыць, але ж і не адчуваючы сваёй віны.

Дарута не магла паверыць у тое, што пачула. "Князёўна? Ды вось чаму яе выкралі ў князя! Палічылі за князёўну!" - яна гучна засмяялася, бо вельмі недарэчна і нават бязмозгла было ўсё гэта ў дачыненні да яе.

Граф ажно скалануўся ад нечаканага смеху Даруты. Жахлівы крык і раптоўны смех прыгоннай, на якую яны з дзядзькам зладзілі вясельнае паляванне, часам урываўся ў ягоныя сны і нават мроіўся, звінеў увушшу сярод белага дня. Граф пільна ўгледзеўся ў вочы князёўны. Яны свяціліся розумам, гумарам, адчуваннем перавагі над ім, усімі прысутнымі і нават спачуваннем да іх. Граф з палёгкай уздыхнуў.

"Чыста князёўна!" - падумаў Змога, ніякавеючы ад погляду сваёй нядаўняй паланянкі.

У графа іншага і ў думках не было.

- Прабачце, што вымушаны быў выкарыстаць сілу, каб убачыць вас, каб зазірнуць у вашыя вочы і ў сваё сэрца. Прабачце, князёўна. Але вы хутка ўпэўніцеся, што гаспадыня тут вы, а я ўсяго толькі ваш слуга. Вы не пашкадуеце, паверце мне, - граф прыпыніў дыханне, асцярожна цалуючы руку Даруты, якая ледзьве стрымала сябе, каб не азірнуцца на гэтае "вы"…

...Дарута ўжо амаль забылася на тую пару, калі яшчэ дзяўчынкай, зімуючы з Марухнай у высакародных гаспадароў прызвычаілася было да "выкання". Але гэта было даўно. Апошнія гады яна не памятала, каб хто з чужых людзей гэтак звяртаўся да яе. Хіба што Марухна. І тое, калі яны заставаліся адны. Маці так важна ўмела часам дапякаць яе за якую правіну: "Вы ўжо не маленькая, Дарута, але яшчэ не навучыліся стрымліваць сябе. Вашыя ўчынкі не адпавядаюць вашаму гонару…" Гэтыя вымовы не столькі палохалі, ко-лькі насцярожвалі Даруту. Ёй здавалася, што маці тоіцца, нешта не дагаворвае. Марухна часам, жартуючы, называла яе "вы мая маленькая князёўна", ці падхвальвала - "мая вы каралеўна", але тое было як бы жартам, гульнёй, ды і "каралеўны" тыя гучалі больш у калыханках і, вядома, ад матчынай любові…

…"Матчынай… Не маці…" - скаланулася яна ад відовішча сваёй памяці.

Дарута не слухала графа. Вось ужо што-што, але яшчэ ніхто ніколі не цалаваў ёй рукі.

Граф, які адразу выклікаў у яе гідлівасць сваёй нервовай гаворкай з пырсканнем сліны, сваім прыкметна аблыселым чэрапам і тонкімі, няў-стойлівымі нагамі ў жаночых панчохах, хаця і ўпаў гэтым цалаваннем яшчэ ніжэй у ейных вачах, але выклікаў нечаканы прыліў цеплыні. Магчыма, віной таму былі ягоныя па-дзіцячы мяккія, рэдкія, духмяныя кудзеркі, якія ласкава крануліся яе твару, калі ён схіліўся над рукой Даруты.

- Ці жадае паненка князёўна перамяніць туалет, узяць ванну? - граф злавіў вокамгненную цеплыню і пагарду ў вачах князёўны. Але ж тут ён мае французскую ванну Левеля - зайздрасць усяго тутэйшага панства з іхнімі драўлянымі чорнымі лазнямі! А яна і не падзівілася нават! Дзева Марыя! Ён гатовы быў падпарадкавацца гэтай незразумелай, незвычайнай, спакойнай і смяшлівай дзяўчыне! І не так, як жонцы, баючыся яе слёз ці гневу, а проста таму, што інакш не мог, не жадаў.

Дарута раптам успомніла, што ўсё гэта няпраўда, што ніякая яна не князёўна. Яшчэ яна ўспомніла, што, казалі, нібыта гэты пан меў звычку памыць дзеўку, прыгожа апрануць, а потым цешыцца з ёю паперад маладога мужа. Яна спахмурнела.

- Паклічце пакаёўку Паляну! - таропка загадаў граф і ласкава звярнуўся да дзяўчыны. - Князёўна, выбачайце! У гэтай глухмені я нават забыўся прызначыць вам пакаёўку! - ён зноў нахіліўся да яе рукі, але Дарута прыціснула яе да сваіх грудзей і паднялася.

- Ды вось, мая сваячка, яна даглядала князёўну ў замку! Навошта яшчэ каго! - уклініўся Змога, выпіхваючы наперад Марфу, якая хавалася за ягонай спінай.

У гэты момант у дзверы кабінета асцярожна зазірнула сонная дзяўчына, якую толькі што паднялі з пасцелі графа.

Паляна, паціраючы вочы, нясмела наблізілася.

- Служы князёўне! - загадаў граф, пакідаючы без адказу прапанову Змогі. - Калі паскардзіцца, жывот пакладзеш. - прашыпеў ён у здзіўле-ныя вочы прыслужніцы, якая ніяк не магла даўмецца, што князёўнай пан мянуе нейкае скамечанае, незразумелае, стварэнне побач з ім..

Вымытая, расцертая пульхнымі далонькамі маладой жанчыны, Дарута дзівілася той лёгкасці, з якой прымала паслугі пакаёўкі. Апранутая на ноч у батыставую з атласнымі стужкамі і тонкімі карункамі кашулю, яна засынала на пуховай пасцелі з думкай, што ўсё гэта было раней у яе жыцці, хутчэй нават не ў жыцці, а яшчэ да яго, у тым святым раі, пра які вечарамі апавядала ёй Марухна.

"Не маці… князь…" - пачулася над вухам. Дарута ўсхапілася. Ёй неабходна быць у князя!

Але пасцель была такая ўтульная, а княжы замак сустрэў яе так не-прыветна.

"Заўтра… потым…" - прамармытала сабе Дарута, падаючы адначасова ў сон і ў ложак.

ЧАСТКА III

ВЭЛЮМ ПРЫШЛАСЦІ

1

Князь не клаўся спаць у гэтую ноч, спрабуючы сабраць з неспалучальныіх на першы погляд рэчаў хоць якую разумную карціну.

"Пагоня за Уцехай. Знікненне дзяўчыны, якая прыйшла ў замак з людзьмі Войцеха. Нож, падараваны яму Бэнгам, знойдзены на грудзях той дзяўчыны. Здань Дароціцы, якая нейкім чынам спажывала хлеб і яблыкі. Начныя злодзеі, якія, здавалася, нічога не ўкралі ў замку. Уцёкі Марфы з Заканчэнне. нейкім селянінам. Страта вернага лоўчага. Столькі падзей

Пачатак не назбіраецца і за цэлы год, як за гэтую ноч…" - падсумаваў князь. Карціна не жадала складацца, распаўзалася, што гнілое рыззё. Князь каторы раз спрабаваў зноў сабраць яе, калі ў замак прыйшла яшчэ адна неверагодная вестка: гэтай ноччу продкаў тутэйшы граф скраў у князя ягоную дачку - князёўну Даруту.

Уцеха, якая цяпер без дагляду Марфы зусім не адыходзіла ад князя, раптам паказала на партрэт Дароціцы і выразна вымавіла:

- Дарута.

Князь думаў, што яго пакіне розум. Ён абхапіў рукамі галаву, сціскаючы яе штомоцы. Дарута! Гэта тлумачыла ўсё. Карціна склалася. Князь усхапіўся з крэсла. Яму хацелася дзейнічаць, крычаць, нішчыць ворагаў, якія пасмелі другім разам адабраць у яго дачку. Цяпер ён адчайна верыў у тое, што дагэтуль нават баяўся дапускаць у свае думкі.

- Ты кажаш, Дарута? - перапытаў ён дзяўчыну.

Але Уцеха ўжо зноў упала ў сваё забыццё на яве, калі яна як бы ад-сутнічае ў гэты час, і не зразумець, што яна там думае, перажывае і ці думае, перажывае наогул. Погляд яе рабіўся як бы нетутэйшым, часам яна ўсміхалася пры гэтым, часам нешта мармытала або шчабятала, як птушка.

Князь апусціўся ў крэсла.

"Атрымліваецца, адна з маіх жанчын усё-ткі выжыла! Выжыла і нават знайшла сваё радавое гняздо, была зусім побач. А я не адчуў гэтага! Так мне і трэба! Верыў у гора сваё, а не ў міласэрнасць і літасць Божую!.." Князь раптоўна ўсвядоміў, што менавіта гэтага дамагаецца ад яго нячысты. Так салодка апусціцца туды, на самае дно адчаю, дзе нібыта калматыя водарасці, ахоплівае забыццё і ўсе буры нягоды праносяцца там, над галавой. Так соладка! А водарасці цягнуць свае космы, абвіваюць. І гэта ўжо не водарасці, а прысоскі, скрозь якія нячысты смокча ўсю сілу, без астачы, каб потым звесці яшчэ глыбей, яшчэ ніжэй дна - у сваё смуроднае падземнае гаспадарства…

- І зноў я думаю толькі пра сябе! - раптоўна ўголас абурыўся князь. Уцеха трывожна ўскрыкнула. Князь азірнуўся. Дзяўчына спала на вузкім дубовым лежаку, які служыў яму прыстанкам на трывожныя кароткія ночы. - Ну вось. А Марфа казала, што Уцеха не ўмее спаць, - шэптам прамовіў князь. - Трэба дзяўчыну даручыць дзядзьку.

- Войцех, - даклаў з парога слуга, з-за спіны якога выглядваў Зенка.

Раптоўна моцныя рукі раскідалі ў бакі і слугу, і Зенку. Да Уцехі кінуўся Войцех.

- Жданка! Жданка! - Ён схапіў дзяўчыну на рукі, трэс, але яна не прачыналася. Войцех цалаваў дзявочы тварык, лавіў вуснамі яе пушыстыя валасы. - Жданка! - яшчэ раз паклікаў Войцех і асцярожна паклаў сваю каштоўную ношу на ляжак.

- Князь! Што робіць у цябе на ложку мая нявеста?! - Войцех пагрозліва наблізіўся да князя.

Князь маўчаў.

Зенка ірвануўся напярэймы Войцеху, але тут жа адляцеў ад яго ў кут. Усхапіўшыся на каленкі, ён крыкнуў:

- Гэта ж вар’ятка! Я табе казаў!

Войцех у разгубленасці спыніўся, азірнуўся на Жданку.

- Яна, магчыма, упершыню заснула ў час сваёй хваробы, - ціха прамовіў князь.

- А што…

- Яе знайшлі ў лесе мае людзі, - перапыніў Войцеха князь. - Прывя-заную да дрэва. Яна ўжо была… такой. Я падумаў, што мая дачка, пэўна, была б такіх гадоў. І такой жа прыгожай, - упершыню прызнаўся ён гэтым людзям у сваёй незагойнай ране. - Цяпер, калі я ведаю жаніха, можаш яе забраць, Войцех.

- Куды? - Войцех усклікнуў з такім адчаем, нібыта ў ім нешта абры-нулася ці адарвалася.

- Сапраўды… Што ж, няхай пакуль застаецца ў мяне. Ёй тут лепей будзе, - ціха прамовіў князь. У голасе яго пачулася палёгка.

- Але… - Войцех не ведаў, што казаць далей. Сустрэць сваю згубленую нявесту, каб адразу пакінуць яе? Супярэчлівыя думкі не давалі яму засяродзіцца, годна адказаць князю. Намаганнем волі ён забараніў сабе гэтыя прыкрыя думкі. - Прабач, князь! Мне казалі, што Жданку скралі па загадзе тутэйшага пана. І болей пра яе я нічога не ведаў, колькі ні распытваў людзей. І ў пана яе дакладна не было. Дзе ж тады яна магла быць, як не прыкрытая зямелькай недзе? І раптам - тут, жывая, у цябе! Галава кругам!

- Калі твае людзі прабраліся ў замак патайным ходам, хіба я загадаў кінуць іх у скляпенні? Я быў упэўнены ў тым, каму аднойчы даверыў патаемны ўваход, - князь нават не азірнуўся на Зенку.

- Ніхто з тых, каго я прыводзіў сюды, не ведае таямніцы ўваходу і не здолее самастойна прабрацца ў замак. Я захаваў тваю таямніцу! - голас Зенкі гучаў упэўнена, хаця крыху і задзірыста.

- Так і павінна быць, - адказаў князь, падыходзячы да акна, у якім можна было бачыць палову Свіслачаў. - Сёння ў маёнтку баль. Мне патрэбна быць там, каб забраць у графа маю дачку.

Войцех і Зенка пераглянуліся. Кожны з іх некалі чуў, што ў князя была дачка. Як казалі людзі, была ды сплыла. Але ніхто з іх і ўявіць не мог, што яна знаходзіцца тут, побач.

- Відаць, што нядаўна яна там, бо ведаў бы пра такое, - вырашыў Зенка.

Але ўвага Войцеха была цалкам падпарадкавана партрэту, з якога

глядзела на яго знаёмая жанчына. Канечне, ён не ведаў гэтую жанчыну і ўсё-ткі…

- Дарута? - нечакана прамовіў Войцех.

- Ты ведаеш яе? - хуткае пытанне князя прагучала, як стрэл.

Войцех і сам не ведаў, чаму ўсплыло гэтае імя. Паміж вытанчанай,

гордай, багата апранутай прыгажуняй на карціне і Дарутай-Міткам ля-жала бездань. Але падабенства ўражвала. Найперш вочы - не столькі ярка-зялёным колерам, колькі прамым поглядам, які выдаваў цвёрды характар, сілу духа і чысціню душы. "Рэдкая з’ява… і не толькі ў жанчын", - зазначыў сам сабе ён.

- Так, - неахвотна адгукнуўся Войцех на пытанне князя.

Уся гісторыя Даруты з вуснаў Войцеха ўклалася ў некалькі хвілін і хутчэй нагадвала скорагаворку. Войцех спяшаўся, бо прыйшоў да князя зусім не дзеля ўспамінаў.

Князь, здаецца не заўважаў нецярплівасць Войцеха. З пачутага яго асабліва ўразіла сіла Даруты.

- У мяне дзед быў неймавернай сілы! І яго дзед таксама. Гэта перада-ецца праз пакаленне ў нашым родзе, - упэўненасць, што дачка знайшлася, перапаўняла князя.

Зенка, здаецца, пачынаў разумець, пра што, дакладней, пра каго ідзе гаворка. Але якраз гэтае разуменне прывяло да таго, што ягоныя пачуцці і думкі зайшлі ў тупік. "Мітка-ваўкалак і Мітка-князёўна! Страшнейшага і ў снах не бачыў! Ну і ну! - Зенка раптам прыгадаў, як лупянуў Мітку па галаве, калі той прыйшоў у іхні лагер. - Капец! Лепш пра гэта не ўспамінаць, глядзіш, і яны не ўспомняць…"

- Пра баль мы ведаем, князь. Прыйшлі да цябе прасіць падмогі, каб ісці на маёнтак, - працягнуў Войцех гаворку, пачатак якой Зенка прапусціў за сваімі думкамі. - Мае людзі ноччу будуць чакаць сігналу пад мастом. Шэйпіцкія і чучэнскія абяцаліся таксама быць. Як мяркуеш?

Раптам у пакоі пачуўся плач. Усе разам азірнуліся. Жданка па-раней-шаму спала, але ўсхліпвала ў сне, час ад часу скаланаючыся.

- Пойдзем адсюль, няхай выспіцца твая нявеста.

Князь і Войцех адправіліся ў бібліятэку абмеркаваць план нападу на маёнтак, распрацаваны загадзя Войцехам.

Зенка, якога пакінулі пільнаваць Жданку з загадам, каб паклікаў адразу, калі яна раптам прачнецца, адчуваў сябе на раздарожжы. Патаемна, недзе глыбока ў душы ён не мог пажадаць поспеху плану Войцеха. Хаця ў яго не было ніякай прыязнасці да графа, але і нянавісці да яго таксама не меў, як не меў яе ні да каго на гэтым свеце. Ён вырашыў па-простаму: не ягоная гэта задума, а служыць трэба шчыра таму, каму зараз служыш. "На двух гаспадароў хіба што разарвацца можна", - падсумаваў юнак свае развагі.

План, прапанаваны Войцехам з некаторымі дапаўненнямі князя, меў добры шанец на тое, што гэты баль увойдзе ў памяць людскую як выклік усім ворагам, якія прыходзяць рабаваць гэтую зямлю, усім вылюдкам гэтае зямлі, якія адцураліся яе. Замнога назбіралася крыўды ў людскіх душах, і крыўда гэтая патрабавала выйсця. На мэце, уласна, стаяла адно: паказаць, хто тут сапраўдны гаспадар. Для гэтага патрэбна знішчыць маёнтак, каб граф, калі яму пашанцуе выжыць падчас нападу, з’ехаў адсюль назаўсёды. Пойдзе ўсё ладам, тады і царскае войска пазбавіцца галавы, бо ў маёнтку мае быць усё вайсковае начальства. Войцех не казаў князю, што штурхала яго на гэтае нападзенне і асабістая прага помсты за Жданку. Тое, што ў першую чаргу кіравала князем, было зразумелым без тлумачэння. Найперш трэба вызваліць Даруту. Пасля гэтага можна пачынаць наступ. Калі ж не атрымаецца вызваліць яе мірам, хто-небудзь са сваіх дабярэцца з маёнтка да бліжэйшага паста і перадасць загад князя, каб наступалі. Сам князь будзе знаходзіцца ў маёнтку і ў час бойкі з дапамогай ваяроў адаб’е Даруту ў графа. Тады адразу трэба будзе падпаліць маёнтак, каб тым, хто застанецца там жывы, быў занятак тушыць пажар, а не даганяць іх. І ў любым выпадку пастарацца не пакінуць якіх слядоў пасля сябе…

Усё, здавалася, было ўлічана, абмеркавана, узгоднена і праверана логі-кай. Адзінага, чаго ніяк не маглі ўлічыць князь і Войцех, дык гэта таго, што добра занаёмы ім абодвум чалавек сядзіць цяпер у царскім гарнізоне. Праз якую гадзіну ўсе подступы да Свіслачаў будуць перакрытыя заса-дамі. Царскія салдаты баявым строем ужо выходзілі на абарону маёнтка.

2

Пад выглядам выгану ў ноч некалькі ваяроў прыцемкам вывелі коней з замчышча на бліжні луг. Амаль што адначасна патаемным ходам пакінулі замчышча два пешыя атрады. Не паспелі яны дабрацца да маста, як прыйшла благая вестка: шэйпіцкія і чучэнскія людзі трапілі на засады. З людзей Войцеха прарваліся Ісай і Яцка. Ісай быў кепскім вершнікам, таму адстаў ад атрада. Па дарозе ён увесь час блытаў сцяжыны і шчасліва аб’ехаў засады. Яцка прабіраўся пад пузам свайго скакуна, як быццам той згубіў вершніка.

Слухаць купца і цыгана не ставала часу. Неабходна было затрымаць свае атрады і паслаць старожу на ўсе шляхі і подступы да маёнтка, бо ніхто не мог ведаць, што іх чакае там.

Старожа вярнулася панылая. Не паспелі княжыя людзі дабрацца нават да касцёла, як былі атакаваныя і ўзятыя ў палон царскімі салда-тамі. Адзіным, што давала на першы погляд надзею, што граф не будзе затрымліваць Даруту, было тое, што ён нечакана заступіўся за палонных і нават перадаў з імі прыгожы канверт з лістом да князя.

Ліст быў звычайным дасціпным запрашэннем на баль, з прыпіскай: "Прашу прабачыць, што не папярэдзіў загадзя, але абставіны змяніліся нечакана для мяне самога, - пісаў граф. - Да мяне трапіла Вашая дачка. Як дваранін і слуга каралю маю гонар вярнуць князёўну Вам, яе бацьку. Мяркую, што тыя фармальнасці, якія нам дзеля гэтага давядзецца выканаць, не зашкодзяць Вам весела бавіць час у маім маёнтку, сярод высакародных людзей, якія болей пасуюць прадстаўніку княжага роду, чым тыя, якімі ён абкружаны цяпер. Можа стацца толькі адна перашкода. Князёўне вельмі спадабалася гасцяваць у мяне. Самі ведаеце, што выганяць прыгожую жанчыну не ў маіх правілах…"

Князь уздыхнуў так глыбока, што неўспадзеў задзьмуў свечку.

- Што там? - пацікавіўся Войцех, дастаючы крэмень і крэсіва са скураной торбачкі, падвешанай на раменным пасаку.

Князь маўчаў. Ён, здавалася, не заўважаў, што патухла свечка, і па-ранейшаму трымаў ліст.

Цяпельца зноў занялося. Войцех чакаў, пакуль князь дадумае сваю думу.

І, праўда, князь рашуча падняўся з крэсла.

- Я еду! - заявіў ён Войцеху.

У бібліятэку, шумна дыхаючы, увайшоў дзядзька Затко.

- Князь, я хацеў пабудзіць Уцеху, каб пакарміць. Але яна ніяк не прачынаецца!

- Не Уцеха, а Жданка, - паправіў яго Войцех.

- Ды што мне з таго, няхай будзе Жданка, калі так вырашылі тут. Што з ёй, хто ведае?

- Нічога тут не вырашалі, - адпрэчыў Войцех, - Жданка яна ад нараджэння.

- Няхай, - пагадзіўся дзядзька Затко, - але што рабіць мне? Яна і так адныя косці, трэба неяк накарміць.

- Будзе добра ўсё, прывязем ёй доктара, а пакуль не чапай. Можа быць, яна гэтым забыццём якраз лекуецца, - умяшаўся ў нечаканую спрэчку князь і адразу ж, ледзьве не подбегам, пакінуў бібліятэку.

- Куды гэта ён? То быў сам, як у сне, марудлівы ды абыякавы да ўсяго, а тут - быццам хорт перад паляваннем!

- Не ведаю, - адказаў Войцех. - Атрымаў ад графа тутэйшага ліст і вырашыў ехаць да яго. - Войцех хітнуў галавой на ліст, што ляжаў на стале.

Затко асцярожна наблізіўся, выцягнуў галаву і далікатна зазірнуў у ліст. Твар яго спахмурнеў.

- Што там? - устрывожыўся Войцех.

- Запрашэнне ад графа на баль. Ён хоча там на нейкіх умовах аддаць князю ягоную дачку, - пераказаў Затко. Ён зноўку перачытаў пасланне. - Якую дачку? "Вашую дачку", моўлена ў допісе. Ён што, хоча ажаніць князя на сваёй дачцэ? Але чаму тады "Вашую дачку?" - дзядзька Затко недаўменна ўтаропіўся на Войцеха выцвілымі, што адцвітаючыя валошкі, падслепаватымі вачыма.

Войцех не меў часу тлумачыць. Ён толькі на хадзе крыкнуў:

- Даруту! Ягоная дачка знайшлася!

Пасярэдзіне пляца, што знаходзіўся перад брамай замчышча, злёгку калыхалася полымя невялікага вогнішча, каля якога грэліся некалькі чалавек. Амаль круглы месяц даваў дастаткова святла, каб на пляцы можна было пазнаваць адно аднаго, але цень ад сцяны замчышча і двух кутніх вежаў хаваў ад цікаўных вачэй два атрады, якія вярнуліся з ранейшай вылазкі і зараз былі гатовыя ісці на маёнтак.

- Мае мужныя ваяры! Мае паплечнікі, сябры мае! Мае дзеці! На гэты раз я не раю вам ісці с а мной, бо маю асабісты клопат у маёнтку. Я на-ват не ведаю, што буду рабіць там, але магу запэўніць вас, што гэта не параніць гонар майго роду. Наадварот, я хачу, каб імя князёў Свіслоцкіх жыло на нашай зямлі ў памяці маіх нашчадкаў, у рэху гэтых каменных муроў, у пашане нашых дзяцей і ўнукаў да ўсіх нас!

- За цябе і загінуць - гонар! - зашумелі ваяры.

- Чакайце! - уладарным рухам узнятай рукі князь імгненна перапыніў хваляванне. - Я ведаю, што кожны з вас неаднойчы выказаў сваю валечнасць¹⁵ на справе! Вы даказалі і пацвердзілі гэта ў шматлікіх нашых валках¹⁶! Але вы маеце яшчэ і бачнасць¹⁷. Хто з вас босай нагой наступіць на змяю? Так і мы сягоння. Мы ўжо не маем сумненняў на будучыню, бо ўведалі, мяркуючы па мінулых і нядаўніх падзеях, што масква не прынясе нам паратунак ад тых, хто смокча апошнія сокі нашай зямлі, б’е нашага звера, палюе на нашых жанок і нявест, лютуе над парабкамі, адбірае ўсё здабытае крывёй і потам, гадамі цяжкай працы і мужнасці не аднаго пакалення нашых продкаў. Сёння нахлебнікі тыя пацясніліся за адным сталом, але ад гэтага жадоба іхняя толькі павялічыцца. На жаль, яны яднаюць часам не толькі свае раты, але і зброю. Гетман Багдан пакінуў нас на паўдарозе ды падаўся пад руку Масквы. Трэба збіраць зараз сілу, а не траціць дарма свае жыцці. Яшчэ прыйдзе наш час! - князь перавёў дых, агледзеўся. Ваяры чакалі.

- А сёння?! - выразна прагучаў нечы слабы голас у напружанай цішыні.

- Цяпер! Цяпер што рабіць?! - загулі разам ваяры.

- Вядзі нас! Што чакаць?! - падступаліся людзі.

- Што сёння? Сёння я павінен туды ісці адзін. Гэта справа майго асабістага жыцця, крыві маіх продкаў. Але… - князь абвёў нетаропкім поглядам пляц, - калі знойдзецца дванаццаць чалавек, гатовых пакласці свае жыцці, суправаджаючы мяне, як належыць князю, мой гонар будзе падтрыманы. Са свайго боку я зраблю ўсё, каб вы жывымі вярнуліся дадому.

Ваяры заварушыліся, і хутка вакол князя ўтварылася шчыльная сцяна.

- Вас усё адно зашмат, - мовіў князь, - таму, не крыўдуйце, я выберу сам.

Войцех, які бачыў усё, што адбывалася на пляцы, адклікаў свой атрад

да бліжэйшай вежы замка.

- Слухайце, людзі, што будзе, - амаль шэптам пачаў ён. - Мужыцкую світу князя ў маёнтак не пусцяць. Так?

- Ну… - няўпэўнена пацвердзіў нехта.

- І князь будзе там адзін. - Войцех памаўчаў крыху. - Сярод ворагаў. Так?

- І што? - весела прагучала з ценю вежы.

Войцех строга зірнуў у цень. Вядома, гэта быў Зенка.

- А ты як думаеш? - запытаўся Войцех.

- Думаю, што я там павінен быць першым, каб выведаць, што там робіцца, пакуль прыедзе князь.

- Талкова, - зазначыў Войцех. Мала таго, што Зенку не ў цяжар было прабрацца ў маёнтак, ён яшчэ неяк апавядаў пра ключніцу ў маёнтку, якая паклала на яго адно вока. "Чаму адно вока? Другое было патрэбным ёй, каб неадступна сачыць за ўсім, што робіцца ў маёнтку", - казаў Зенка.

- І я пайду! - падаў голас Яцка.

- А ты што? - падзівіўся Войцех.

- А тое, што калі ў пана знойдзецца скрыпачка, то буду ў самай гушчы падзей, куды Зенку не прабрацца.

- Тады не губляйце часу, прабірайцеся ў маёнтак разам! Як раптам хто з тамтэйшых перастрэне, няхай Зенка тлумачыць, што праводзіў Яцку, бо ходзяць чуткі пра баль, а цыган - першы музыка на розных святах.

- Так, мы спыніліся на тым, што князь у маёнтку адзін сярод ворагаў. Цяпер нашая задача. Нам належыць непрыкметна рассяродзіцца вакол маёнтка на адлегласці стрэлу, схавацца, каб не ўгледзелі, - тлумачыў атраду Войцех. - Па маім сігнале разам урываемся з усіх бакоў, каб спаліць, сцерці, знішчыць гэтае логава назаўжды… - Войцеха ажно калаціла ад нянавісці. Гэтую нянавісць зусім нядаўна распаліла тая, знявечаная, амаль без прыкметаў жыцця, бязважкая, што былінка, дзяўчына, якую ён сёння трымаў на сваіх руках, якую ведаў Жданкай. Ён прагнуў помсты. Ён прагнуў бы нават загінуць там, каб пераследаваць свайго ворага і на тым свеце. Але… Жданка! Раптам яна памятае яго, у трызненні свайго розуму і ў пакутах сваёй душы, шукае, чакае яго… Гэта было невыносна - заставацца жывым са сваёй нянавісцю! А гэтыя людзі, якія даверыліся яму! Няўжо і іх ён гатовы ахвяраваць сваёй нянавісці?! Войцех жахнуўся цямрэчы, якая паўстала перад ягоным поглядам, жахнуўся і раптоўна супакоіўся. Ён бачыў твар свайго сапраўднага ворага, ён вытрымаў варожы погляд!

Войцех аддаваў апошнія распараджэнні сваім людзям, калі Затко ў сваю чаргу сабраў ваяроў князя з тых, хто застаўся ў замчышчы. Ён падзяліў іх на два невялікія атрады. Першы з іх павінен быў пры зброі і конях пад сёдламі чакаць вяртання князя ці, крый Божа, благой весткі. Пры неабходнасці атраду належала ісці насустрач князю, калі будзе бачна, што патрабуецца падмога. Другі атрад атрымаў найменне фарпосту, які павінен быў сачыць за падзеямі на сярэдзіне шляху ад маёнтка да замчышча. На ролю размяшчэння фарпосту вельмі падыходзіў тутэйшы млын на павароце Свіслачы, схаваны паміж пахілымі вербамі, якія звешваліся над плынню з крутога, падмытага схілу. Млынару скажуць, што ў замчышчы зламаўся вятрак. Няхай бы той вятрак нават гуў на ўсё наваколле, млынар поначы не адмовіць узброеным людзям змалоць некалькі мяхоў зерня. Мяхі з зернем давядзецца цягнуць з сабой на выпадак, калі раптам натрапяць на патруль. Начную вылазку можна апраўдаць адзіна тым, што апроч па-ламанага ветрака яшчэ і скончыўся хлеб, які замак абавязалі пастаўляць ранкам у царскую слабаду3. Фарпост разам з атрадам Войцеха павінен будзе ісці ў наступ на маёнтак. На чале фарпосту быў пастаўлены Сіла, начальнік варты замчышча. Дарадцам і пры неабходнасці каардынатарам усіх атрадаў у адсутнасць князя заставаўся дзядзька Затко.

Князь пад сцягам, на якім быў вышыты золатам ягоны родавы герб, выехаў на чале сваёй світы праз адзіную браму замчышча.

3

Князя і ягоную світу панскі двор сустрэў варожа, але не ваяўніча. Гэта была тая глухая варожасць, якая ўсталёўвалася на сойме, калі нехта з упартых шляхціцаў накладаў сваё вета, парой перакрэсліваючы ўсю працу сойма. Князь у іх вачах быў жывым і неразумным увасабленнем таго вета, накладзенага на астатак тутэйшай зямлі, дзе яшчэ не перавёўся звер ды радзіла самае буйнае збожжа, бачанае імі на зямлі.

"І каму належыць тая рэшта зямлі? - пыталіся адзін у аднаго падпанкі. - Чалавеку, якому яна зусім і непатрэбная!"

Яны б зразумелі князя, лічыліся з ім, а то і спагадалі, калі б той сціснуў гэтую зямлю ў сваім кулаку так, каб залаты дождж абрынуўся ў ягоныя кішэні. А там, глядзіш, і ім бы перапала - неба над галавой адно. А гэты дзікун браў ад зямлі роўна столькі, колькі яму было патрэбна, каб падтрымліваць сваё нікчэмнае, пустое на іхнюю думку жыццё ў каменным логаве. Каму ён сам тут патрэбны? Жменьцы былых ваяроў, каб напамі-налі пра былую славу! А сам? Каго ён тут робіць багатым або славутым? І хіба можна параўнаць гэтага занядбанага, няйнакш, яшчэ і паганскага, князя з графам? На графа зірнуць, дык усцешышся - што цацка замеж-ная. Вытанчаны што ў слове, што ў апратцы, што ў забаве. Ах! Якія балі дае граф! А якіх хортаў трымае на псярні! А чыстапародныя коні на стайні! А паляванні, якія збіраюць гасцей нават з іншых ваяводстваў! А гэты? Так і не выбіўся ў паны! Тутэйшая дробная шляхта распальвала сябе падобнымі думкамі, каб узвысіцца ва ўласных вачах. Але нікому б не прыйшло ў галаву выказаць гэтыя думкі ўголас. І не таму, што яшчэ пабойваліся князя. Ён быў тут безабароннейшы ад апошняга. кацяняці. Але ж чаму? Ніхто са шляхцічаў не разважаў над гэтым. Проста кожны адчуваў, што ў прысутнасці князя выдаць свае думкі - тое ж самае, што зрабіць непрыстойны гук у гасцях. Іх распірала ад злосці на гэтага чалавека, тым болей, што яны не знаходзілі таму якое разумнае апраўданне.

Князь не зважаў на іх. Кароткім паклонам галавы ён адказаў на квя-цістае прывітанне графа і запытаўся:

- Граф, дзе маю гонар перамовіцца з вамі сам-насам?

Граф Пржэвіцкі ўпершыню чуў журботны і цвёрды голас князя. Ён быў прыемна ўражаны свецкімі манерамі свайго ворага, ад якога, начуты пра адзінотнае жыццё былога магната тутэйшых земляў, не чакаў нават звычайнай далікатнасці. Ён адчуў павагу да князя і нават гонар, што апошні прадстаўнік старажытнага роду не выказвае сябе больш высакародным, чым ён. "Хаця, канечне, князь ведае і этыкет каралеўскага двара!" - падумаў ён.

Граф па-прыяцельску ўзяў князя пад руку, падвёў да гасцей.

- Знаёмцеся, панове, князь Баляслаў Свіслоцкі! Гэта і ёсць наш зна-каміты пустэльнік з каменнага замку!

Прысутныя, начутыя пра князя, уважліва, але непрыкметна разглядалі яго. У адным з іх князь адразу пазнаў "чорнага камісара", як ахрысцілі яго свіслачане за нязменна чорную апратку. Іхнія позіркі на момант скрыжаваліся.

- Дабраверны князь, гэта праўда, што вы ўпершыню сягоння дзеля нас пакінулі свой замак? - пацікавіўся камісар. Хаця моўлена тое было з павагай і нават лёгкім паклонам, князю пачулася ў маладым голасе некаторая задзірыстасць і нават правакацыя. Магчыма, гэта было і не зусім так, бо князь проста адвык ад маладых мужчынскіх галасоў, але ён затрымаўся з адказам.

Граф, баючыся сапсаваць настрой гасцям, гулліва прамовіў:

- О! Чаго мне каштавала прывабіць князя на баль!

- Прывабіць? - з’едліва перапытаў князь.

- Князь, не варта непакоіцца. Абяцаны сюрпрыз хутка будзе прадстаўлены вам.

- Князя чакае сюрпрыз? - падзівіўся камісар. - Дарагі князь, калі б я ведаў, што, дзякуючы сюрпрызу, можна заслужыць ваш давер, не прымусіў бы вас чакаць ні адной хвілі! - не чакаючы адказу, ён павярнуўся да гра-фа. - Вы маеце жорсткае сэрца, граф!

Камісар ведаў, які сюрпрыз падрыхтаваў граф, але, як і зазвычай, без патрэбы не выказваў сваю дасведчанасць.

- Мой сюрпрыз патрабуе адпаведных дэкарацый, няхай князь Баляслаў не крыўдуе.

Граф бачыў нецярплівасць князя і разумеў, што ўжо атрымаў перамогу ў дуэлі на словах. "Галоўнае - дарэшты вывесці яго з раўнавагі, і тады можна спакойна адмовіцца аддаваць яму Даруту. Да таго ж, хто засведчыць, што гэта ягоная дачка? Не па-рыцарску аддаваць паненку неўраўнаважанаму чалавеку, які не мае належнага доказу, што з‘яўляецца ёй бацькам!"- граф нават пасміхнуўся такой выгоднай думцы.

"Падобна, граф не спяшаецца выконваць сваё абяцанне. Які сюрпрыз, калі я прыйшоў забраць маю дачку? - князь правільна зразумеў усмеш-ку графа. Ён болей давяраў сваёй зброі, чым гульні ў словы. Што ж, у такім выпадку яму давядзецца скрыжаваць са мной мячы! Але спачатку - Дарута!.." - ад гэтага імя шалёна забілася сэрца. І ўсё ж такі граф не выклікаў у яго агіды, нягледзячы на тое, што князь ведаў пра яго нямала прыкрага. Гэты капрызны, але нечым абаяльны чалавек увабраў у сябе як усё лепшае, так і брыдкае свайго асяродку. Ён прыйшоў на чужую зямлю забраць яе плён. Што ж, яго можна яшчэ зразумець. Але як зразумець тутэйшых хуткаспелых шляхціцаў, якія дапамагаюць яму ў гэтым? Як зразумець, што яны адразу паладзілі з тымі, хто наогул прыйшоў пры-свойтваць самую зямлю гэтую?.." - за думкамі князь не заўважыў, што за ім пільна сачылі дзве пары вачэй - графа і камісара.

Раптоўна граф нецярпліва пляснуў у ладкі:

- Але сюрпрыз сягоння чакае не толькі князя, а і ўсіх нас, панове!

- граф напышліва абвёў позіркам прысутных і двойчы пляснуў у ладкі.

З-за шырмы імгненна выскачыў Яцка. Ён так нізка схіліўся перад публікай, што скрыпка і смык утварылі падабенства крылаў за ягонай спіной, і адразу перакуліўся праз галаву, каб тут жа стаць на ногі і прай-сціся смыкам па струнах.

Што рабіла скрыпка ў ягоных руках! Як пярэвярцень, плакала немаўлём, раўла мядзведзем, каўкала, стагнала, скавытала, ціўкала, пішчала - ўсё гэта пад такія выкрунтасы ног і цела скрыпача, што гледачы, якім Яцка прапанаваў падрабляцца пад гукі скрыпкі, хапаліся за бакі ад смеху. Калі ўсе стаміліся ад гэтага прадстаўлення, граф махнуў рукой і Яцка знік за шырмай.

- Не шкадуйце, панове, ён яшчэ пацешыць вас фокусамі! - граф ганарыўся, што дагадзіў гасцям. "Трэба дараваць Зенку за гэтакі падарунак!" - прыгадаў ён свайго былога служку.

"Няўжо так здрабнеў чалавек!" - падумаў князь, якому гэтая пацеха здалася болей да месца на вядзьмарскім шабашы.

- Магу паспрачацца, князь, што вы падумалі зараз: няўжо так людзі здрабнелі? - прашаптаў камісар, які ў гэты момант апусціўся ў суседняе крэсла.

Князь быў непрыемна ўражаны: "Няўжо ў мяне, як у апошняга недарэкі, усё люструецца на твары?"

- Не, я чытаю на большай глыбіні.

Князь рэзка павярнуўся.

- Не ведаю, дзячыць вам або… Ведаеце, я няблага валодаю шаблямі, мячамі, шпагамі…

- Памілуйце. Мне хацелася.

- Пакіньце вашыя жаданні сабе!

- Прабачце за няўдалую спробу заслужыць ваш давер, князь.

- Навошта ён вам?

- Хто?

- Давер.

- Як шчыра, дык не магу патлумачыць таго і сам сабе.

- Не падумаў бы такога пра вас. Чужыя думкі, што кніжка разгорнутая, а свае - поцемкі?

- А вам ніколі не хацелася зрабіць прыемнае чалавеку?

- Вам? Не смяшыце мяне.

- Я не пра сябе, наогул, проста так, незнаёмаму?

- Не хацелася.

- Мне таксама да сённяшняга. дня. Кар’ера, абавязкі, прынцыповасць…

- Пакіньце мяне, калі ласка. Я тут не дзеля забавы ці адпачынку.

- Чым магу служыць?

- У вас ёсць каму служыць.

- І ўсё-ткі…

- Крый Божа ад захопнікаў!

- Я служу маёй айчыне, што ў гэтым благога? Але ж я наперш проста чалавек.

- І як вы да гэтага даўмеліся?

- Проста, гледзячы на вас, - камісар шчыра засмяяўся. - Але чаму "захопнікаў"? Просты люд паспаліты, а тое і збяднелыя шляхцічы бягуць да нас. Няўжо вы не бачыце пакутаў на вашай зямлі? Вашыя ж людзі стогнуць, просяць цара абараніць іх ад мясцовых паноў. Вашыя гарады самі адкрываюць свае брамы, каб сустрэць нас, як вызваліцеляў, а вось знайшоўся адзін, які гаворыць "захопнікі". Вы сапраўды ніколі не пакідаеце замак?

- Дарэмныя кпіны, камісар. Калі зверху агонь, людзі кінуцца ў ваду, нават не ўмеючы плаваць.

- Князь вывучаў рыторыку?

- Я вымушаны быў перапыніць вучобу ў Сарбоне з прычыны смерці майго бацькі.

- А па дарозе заехалі ў Варшаву, адкуль і прывезлі маладую княгіню Дароціцу, адну з самых шматабяцаючых прыдворных дам каралевы, -працягнуў за князя камісар.

Князь здрыгануўся.

- Ты ведаеш, што з ёй?! Выбачайце, дужа нечакана! У вас ёсць нейкія звесткі?

- У нас на "ты" не крыўдуюць, - усміхнуўся камісар. - Нават цар.

- Але…

- Гэта была жанчына своеасаблівай прыгажосці, да таго ж славілася рашучым характарам.

- О-о-о… Як вы гэта можаце ведаць?!

- Па адпору, які яна, тады яшчэ зусім маладая і нявопытаная, дала польскаму графу, чалавеку сталых гадоў, улюбёнцу і ў некаторай ступені дарадцу самога караля.

- Вы малады яшчэ, каб ведаць гэта!

- Я ведаю гэта з успамінаў таго самага графа, з якім звёў мяне лёс.

- Буду ўдзячны, калі вы распавядзеце мне пра гэта.

- Я неспрактыкаваны апавядальнік.

- Нічога, я пастараюся зразумець.

- Тады, каб не надакучыць вам, паспрабую сцісла.

- Уважліва слухаю…

- Гэта надарылася на шляху ў Індыю. Трапіць туды я марыў з дзяцінства. Мне дазволілі далучыцца да першай пасольскай місіі, якая выпраўлялася ў гэтую краіну дзеля ўсталявання дыпламатычных адносінаў. Дзяржава была зацікаўленая ў гандлі з Індыяй. Але гэта іншая тэма…

- І ўсё-ткі…

- Місія была няўдалай, мы не дабралася нават да мяжы Індыі.

- А той чалавек?

- Якраз тады і з’явіўся ён у маім жыцці. Граф ужо вяртаўся з Індыі. А мяне на той час прыхапіла нейкая азіяцкая хвароба ў глыбіні Кызылбаш-скай дзяржавы. Паколькі гэта была тамтэйшая пошасць, паслы вымушаныя былі пакінуць мяне на догляд доктара з персаў, дакладней, пакінуць таму доктару грошы на маё пахаванне, бо пошасць была няшчадная.

- І граф выручыў вас, так?

- Можна сказаць так. І выручыў, і вылечыў. Амаль што паўгода ён апекаваўся мной там і потым, па дарозе дадому, пакуль нашыя шляхі не разышліся. Граф бачыў ува мне юнака, якога, мабыць, лічыў неабходным павучаць на прыкладах з уласнага жыцця. Адным з прыкладаў было яго пакутлівае каханне да польскай графіні Дароціцы. Кожны раз, калі ён згадваў гэтае імя, насмешлівы выраз ягонага твару змяняўся на разгублены. Неўзабаве графа пачынала ажно трэсці ад узрушання, на месца якога амаль заўсёды прыходзіла злосць. Ён раіў мне ніколі не дазваляць сабе кахання. Як шчыра, дык лепшы прыклад, каб зарачыся ад гэтага пачуцця, цяжка ўявіць сабе.

- А што, што яшчэ ён апавядаў вам пра Дароціцу?

- Казаў, што сабраў сабе атрад, каб выкрасці яе. Але яго папярэдзілі, што княгіня адплыла з купцамі. Нібыта на караван напалі нейкія бандыты, і княгіня, мабыць, загінула ў тым лупе. Хаця… я не зусім паверыў яму…

- Яго імя?! - не стрымаў сваёй нецярплівасці князь.

- Пакуль што я не магу вам назваць яго. І гэтае імя ўжо нічога не вырашае. Яго няма сярод жывых.

- Камісар! Даруйце мне, што перапыніў вас. Чаму вы, як мовілі, не зусім паверылі графу?

- Гэта хутчэй псіхалагічнае ўспрыняцце.

- Прашу вас, падзяліцеся са мной сваім меркаваннем.

- Нічога асаблівага. Проста пасля папярэдняга красамоўства канец успамінаў прагучаў неяк скамечана, нават абыякава.

- Магчыма, калі граф сапраўды быў настолькі закаханы, ён такім чынам не дазваляў сабе канчаткова абрынуцца ў пакуту?

- Магчыма, - пацвердзіў камісар, не жадаючы спрачацца на тэму, якая загадзя ўяўлялася бясплённай.

- Вы потым яшчэ сустракаліся з ім?

- Не. А вас сустрэў. Мне цікава было, чаму жанчына, якая выклікала магутнае, нязбыўнае пачуццё ў неардынарнага чалавека, аддала перавагу вам.

- Спыніцеся.

- Разумею. Прабачце за прамое пытанне, князь, але… вы ўпэўнены, што тут вашая дачка? Я на самой справе хачу памагчы вам, бо не думаю, што граф вырашыў аддаць яе. Хутчэй за ўсё тут нейкі падман. Кажуць, што ён стварыў сваёй паланянцы каралеўскія ўмовы і выказвае ёй каралеўскую пашану.

Князь скалануўся на слове"падман".

- Вымушаны прызнацца, што я не бачыў яе цяпер, хаця яна была ў маім замку. Я не ведаў, хто гэтая дзяўчына, ды і не цікавіўся. Яна хварэла, ёй быў забяспечаны добры догляд. Несумненна, што я ў хуткім часе ўбачыў бы яе. Але. ворагі апярэдзілі. - князь спахмурнеў, стараючыся справіцца

3 хваляваннем і гневам, якія пабілі ягоны твар на белыя і чырвоныя плямы. Неўзабаве ён супакоіўся. - Я памятаю Даруту трохгадовай дзяўчынкай. Але пазнаю адразу, не сумнявайцеся!

- Гм… - камісар быў упэўнены, што размаўляе з разумным чалавекам, і ўсё ж такі прастадушша князя не толькі пачынала раздражняць яго, але і насцярожыла. Ён не палічыў патрэбным разгортваць перад гэтым чалавекам звівы сваіх думак, якім было дадзена спасцігаць крывадушнасць чалавечага свету. Камісар прамаўчаў.

У суседняй зале абвясцілі пачатак балю.

4

Князь нудзіўся ўжо другую гадзіну. Наўслед нецярплівасці прыйшла невыносная напруга чакання. Камісар даўно перабраўся да гасцей і, зда-вался, бесклапотна бавіў сярод іх час за няспыннымі гаворкамі. У гасцёўні стаяў шчыльны гоман, перакрываючы нават музыку падчас танцаў у бальнай зале.

Госці, якія апроч Змогі ведалі толькі тое, што граф нейкім чынам знайшоў згубленую дачку князя, прагнулі меладрамы. Начутыя пра хараство князёўны, яны прыдзірліва аглядалі тутэйшых шляхцянак. Танцы пакрысе заглухлі. Музыкі яшчэ нешта вяла ігралі, калі граф зразумеў, што прыйшла пара прадставіць князёўну публіцы.

Князь памятаў гэтыя танцы. Нічога фактычна не змянілася з яго юнацтва. Баль, як і заўсёды, пачаўся з "Танца Вялікага", які хутчэй нагадваў урачыстае шэсце, чым танец. Модны менуэт, барабанная сарабанда, сялянская мазурка, амаль забыты карагод гавотаў… "І як ён зацягнуў усё гэта ў нашую глушэ-чу? - падумаў князь, здзіўляючыся неўтаймоўнай свецкасці графа. Пасля знікнення Дароціцы з дачкой ён не тое што не танчыў, але не бачыў і нават не ўспамінаў пра танцы. - Як я мог забыцца на той, першы танец з Даро-ціцай на балі ў гонар абрання на польскі трон Уладзіслава ІV!"

Князь памятаў, як абвясцілі прыход караля.

…- Уладзіслаў IV, ласкай Божай Кароль польскі, Вялікі Князь літоўскі, рускі, прускі, мазавецкі, жамойцкі, лівонскі, а таксама спадчынны Кароль шведаў, готаў, вэндаў, абраны Вялікі Князь маскоўскі…

…"Як усё хліпка ў нашым жыцці! Я мог не трапіць на той баль, і Дароціца магла б закахацца ў каго-небудзь іншага. Хаця б сабе ў караля! Горды каталік з уважлівым разумным поглядам пэўна ж ацаніў незвычайную прыгажосць Дароціцы. Нездарма ж апекаваўся мастакамі і музыкамі! Дароціца магла б закахацца ў яго! - князь раптоўна адчуў, як закалацілася ад нязгоды сэрца. - Няўжо рэўнасць, як і каханне, не зважае на час і нават на самую смерць?" - падумаў ён, упершыню прызнаючыся сабе, што жыве з гэтым пачуццём ад перахопленага ім позірку караля на юнае зялёнавокае стварэнне ў рамонкавых карунках, якое князь вёў у танцы.

…Князь і ганарыўся каралём, і шкадаваў яго, і ўявіць сабе не мог, як бы ўсё склалася, калі б той, у свае 15 год з дапамогай войска ягонага бацькі Жыгімонта абраны маскоўскімі баярамі рускім царом, не адмовіўся змяніць каталіцтва на праваслаўе. Гэта было жорсткай умовай каранавання, на якую Жыгімонт не даў згоды сыну. На рускі трон быў пасаджаны Міхаіл Раманавіч. Уладзіслаў з Хадкевічам ледзь што не ўзялі потым Маскву сілай. На жаль, Сейм адмаўляўся далей фінансаваць кампанію і давялося павярнуць назад ад Арбатскай брамы. Не было, мабыць, інакшага выйсця, як пагадзіцца на мір. Праўда, гэты шведскі паляк умудрыўся прадаць свае правы на рускі трон за 20 000 рублёў і, як ні дзіўна, пры гэтым менаваўся тытулам Вялікага Князя маскоўскага, пакуль не атрымаў у спадчыну трон пасля смерці свайго бацькі. Кароль быў не толькі няўдачлівым рускім царом ды гэткім жа непрызнаным каралём шведаў. Яму не шанцавала і з абранымі жанчынамі. З першай не атрымалася ажаніцца. Ад другой дзеці паміралі малымі. Ад трэцяй зусім не меў дзяцей, а пасля смерці дык і жонка разам з тронам перайшлі да стрыечнага брата…

…- Пан граф Эдвард Пржэвіцкі і паненка князёўна Дарута Свіслоцкая!

Гучная абвестка вырвала князя з роздуму так, што ён ажно скалануўся, баючыся падняць вочы.

- Што марудзіце, пан князь! - пачуўся насмешлівы вокліч графа.

Князь адчуў, як ягоны лоб раптоўна ўрасеў халодным потам. У гэты момант ён не меў моцы паверыць, што зараз убачыць сваё адзінае крэўнае дзіця.

Усе вочы былі скіраваныя на князёўну, якую ганарліва трымаў пад руку граф. Твар князёўны быў шчыльна захінуты белым вэлюмам. Яны нагадвалі жаніха і нявесту.

Госці разам зашумелі.

- Вэлюм!

- Адкіньце вэлюм! - патрабавальна загулі мужчыны.

- Пакажыце князёўну!

- Чаму хаваеце?

- Не таміце, пан Эдвард! - працяў гасцёўню капрызны жаночы голас.

- Я пакідаю права прадставіць князёўну вам, яе бацьку, пану князю Баляславу Свіслоцкаму! - граф адступіў на крок ад дзяўчыны.

Князь пастараўся суцішыць сваё хваляванне, каб не зрабіцца камедыян-там для гэтай публікі, якая, несумненна, пераключыла ўжо сваю ўвагу на яго. Ён рашуча падняўся з крэсла і накіраваўся да дзяўчыны.

- Вы дазваляеце мне адхінуць вэлюм? - ціха запытаўся князь у дзяўчыны.

У знак згоды дзяўчына проста хітнула галавой.

Асцярожна, нібыта голае птушаня, князь прыпадняў вэлюм.

Два спалоханыя, але смяшлівыя, хітраватыя вочкі выбліснулі на круглым дзявочым тварыку.

Тыя, хто мог разгледзець дзяўчыну праз галовы гасцей, пераглянуліся. Нехта знарочыста пазяхнуў. Князёўна была, бясспрэчна, прыгожая, але такіх тут знойдзецца з тузін.

Князь гэтак жа асцярожна, як падымаў, апусціў вэлюм.

- Вас падманулі, граф. Я не прэтэндую на гэтую мілую дзяўчыну, -сціснутым ад перажытага хвалявання голасам паведаміў князь. - Гэта не мая дачка. Я разумею жарты, але хацеў бы хутчэй абняць маё дзіця, - ён быў удзячны камісару, які своечасова падрыхтаваў яго да падобнага здзеку. Князь сустрэўся з ім вачыма, але камісар чамусьці адвёў свае на сцяну.

Граф нервова засмяяўся.

- Я спадзяюся, пан князь не забыўся, што жарты ўпрыгожваюць нашае жыццё?

Усе зразумелі, што адбылася падмена, і дружным смехам падтрымалі графа.

- Падрыхтуй паненку князёўну! - загадаў граф Паляне, якая тут жа адкінула з твару вэлюм і кінулася выконваць даручэнне.

Шляхта, якая колькі хвілінаў таму імкнулася не прапусціць ні слова, сустракаючы дзяўчыну, цяпер хіба што не свістала ёй услед.

Граф, перш чым пакінуць гасцёўню, махнуў рукой у бок шырмы, з-за якой зноў з’явіўся Яцка з корабам розных прыладаў для свайго штукарства. Цяпер ён займаў гасцей фокусамі на картах, штукамі з вадой і яйкамі. Але цікаўнасць гледачоў абуджалася толькі тады, калі ён выкрываў свае фокусы. Яцка не стаў бы тлумачыць свае фокусы, калі б не быў упэўнены, што ўсе ягоныя тлумачэнні імгненна пакідаюць сп’янелы, рассяроджаны розум шляхцюкоў. Царскім ваенным начальнікам не часта выпадалі забавы ды балі, і яны складалі адзіную публіку, на якой трымаўся Яцка.

"Божа, я болей не вытрымаю!" - узмаліўся ў думках князь, калі слуга, адчыняючы бакавыя дзверы, абвясціў прыход князёўны.

Да дзвярнога праёма з ледзьве асветленага калідора хутка, нават вельмі хутка, набліжалася дзявочая постаць у белым лятучым адзенні. Можна было падумаць, што гэта здань, калі б не граф, які ледзьве паспяваў за ёй, стараючыся падтрымліваць пад руку, каб выказаць сябе кавалерам.

Амаль што ў дзвярах дзяўчына прыпынілася і, захінаючыся ад яркага святла, ускінула перад тварам рукі, нагадваючы цяпер дзівосную белую птушку. Гэтае ўражанне дапаўнялі трапяткія белыя пёры ў дыядэме над купай бліскучых попельных валасоў, якія вольна падалі ёй на плечы. Граф занепакоена прыабняў дзяўчыну, але яна павяла плячыма, вызваляючы сябе, і асцярожна глянула з-пад паднятага локця. У гаманлівай да гэтага часу гасцёўні цішыня нагадвала тую, якая стаіць у лесе на дасвецці, чакаючы першай ноты, якую возьме нехта смелы з птушынага царства, прабіваючы шкарлупіну цемры, каб вылупілася да жыцця сонца.

Дзяўчына, мабыць, звыклася са святлом і паволі апусціла рукі.

- Дароціца! - нечаканы крык князя, не даў прысутным перавесці дыханне.

Дарута нічога не разумела. Яна пашукала позіркам таго, хто гэтак горка ўсклікнуў, але ўсё ўтаропіліся на яе, як у царкве на цудатворны абраз.

"Напэўна, той, белагаловы!" - здагадалася яна, загіпнатызаваная запа-ленымі прыцягальным агнём вачыма, і міжволі зрабіла крок да чалавека, які месціўся ў крэсле каля сцяны гасцёўні.

І князь апамятаўся. Ён хацеў падняццца з крэсла насустрач дзяўчыне, але ногі раптоўна не паслухаліся.

- Дарута! Ідзі да мяне! Дачка мая! - у роспачы паклікаў ён.

Дарута ад нечаканасці спынілася. "Божухна! Хто гэты чалавек? Чаму назваў дачкой? Мяне, якая ніколі не мела бацькі? Мяне, якая страціла нават тую, каго ведала за маці!" - яна ў разгубленасці азірнулася на графа.

Граф зразумеў гэта па-свойму.

- Пан князь! Вашая дачка выбірае мяне!

"Князь! - перад вачыма Даруты паплылі, закруціліся ўзбуджаныя, чырвоныя твары прысутных, утвараючы шчыльнае кола, дзе ўжо нельга бачыць некага асобна. У цэнтры гэтага кола, адрэзаныя ім ад свету, засталіся адзіна Дарута і князь. - Князь!.." - Даруце здалося, што яна зноў падае ў недагледжаны некалі дзіўны, глыбокі, сапраўдны сон.

…Маленькую дзяўчынку, якая ганарыцца сваёй блакітнай карункавай сукенач-кай, нясе на руках белавусы мужчына. Яны вельмі спяшаюцца - на карабель. Дзяўчынка ведае, што такое карабель. Ёй падабаюцца караблі. Яна бачыла іх неаднойчы скрозь гэтыя вузкія аканіцы, што мільгаюць падчас хуткай хады. Але дзяўчынка не жадае плыць на спакуслівым караблі без маці, якая ледзь паспявае за імі.

- Ма-а-амааа! - крычыць дзяўчынка і цягнецца да яе.

- Асцярожна! - кідаецца да іх захутаная ў рамонкі казачная жанчына з попель-нымі валасамі. - Дарута выкуліцца! - жанчына паспявае падхапіць дзяўчынку. - Вы ледзьве не страцілі дачку, князь!..

- Вы ледзьве не страцілі дачку, князь. - паўтарыла Дарута, падаючы некуды яшчэ глыбей ад гэтага сну…

У поўным зняменні, якое ахапіла сведак гэтай сустрэчы, апошнія словы князёўны чулі ўсе. Але толькі граф паспеў падхапіць дзяўчыну на рукі. Ён упершыню і, можа стацца, у апошні раз трымаў яе так блізка да сэрца, што ні за якія выгоды свету не выпусціў бы цяпер са сваіх рук. Граф нёс яе скрозь пакоі палаца і шчыра жадаў, каб гэты шлях быў даўжынёй у ягонае жыццё.

Князь, якога страта прытомнасці Даруты імгненна паставіла на ногі, не паспеў падхапіць дзяўчыну і цяпер моўчкі ішоў за графам, не ведаючы, як падступіцца да сваёй дачкі, як растлумачыць ёй цяпер, што не ягоная віна ў такім доўгім расстанні. "А чыя ж тады віна?" - задаваў ён сабе жорсткае пытанне і не знаходзіў адказу.

Госці спачатку занепакоена рушылі следам за князем, але пакрысе адсталі і вярнуліся ў залу. Хмель пакінуў іх. Яны і цвярозымі не вельмі выразна ўяўлялі сабе, што адбылося на іхніх вачах. Але нечакана ў душы, нібыта з імглы, паднялося нешта мяккае, шчымлівае, не абцяжаранае пралітай крывёй і прагай золата, лютасцю ад цяжкасцяў жыцця і зай-здрасцю. Магчыма, бацькоўская любоў і мужчынскае каханне зачапілі іх сваімі крыламі. Калі праз нейкі час вярнуўся граф, яны па-ранейшаму перашэптваліся між сабой.

- Прашу прабачыць! Князёўна з дзяцінства не бачыла свайго бацьку і атрымала моцны ўдар ад нервовага напружання пры сустрэчы, якую вы бачылі, - паведаміў граф гасцям. - Мае слугі зараз скачуць да ўсіх вядомых тутэйшых лекараў. Патрабуецца кансіліум. А пакуль што мой лекар прыкладае ўсе намаганні, каб прывесці князёўну ў прытомнасць. Калі хто ведае, прывядзіце святара, яна. праваслаўнай веры. - граф ледзьве не сказаў "мужыцкай", чым, несумненна, пакрыўдзіў бы маскавітаў. - Прывядзіце. Яе жыццё ў небяспецы. Князь выказаў жаданне застацца ў мяне, пакуль тут князёўна.

Граф саманадзейна спадзяваўся на тое, што страта прытомнасці не-сапраўдная, што гэта ўсяго хітрыкі князёўны, якая не жадае пакідаць яго і вяртацца ў каменнае логава, свой мужыцкі замак на кургане. Калі разыдуцца госці, ён выдаліць князя з маёнтка і, можа быць, гэтага будзе дастаткова, каб князёўна ачуняла.

Госці пачалі разыходзіцца, раз’язджацца, каб потым кожны ў сваім за-кутку дома і душы перажыць усё нанова, апавядаючы тым, хто не бачыў гэтага на свае вочы.

5

Князь не знаходзіў сабе прытулку ў замчышчы. Ён аддаваў нейкія за-гады, адказваў на пытанні, нават не ўсведамляючы іх сутнасці. Калі нешта потым усё ж такі ўсплывала ў свядомасці, шчыра здзіўляўся таму, што даваў разумныя адказы і загады, нібыта рабіў гэта хто іншы, а не сам ён.

Вярнуўся атрад з млына. На падворку разгружалі мяхі з вазоў. У паветры адчуваўся шчыльны, адначасна прэсны і крыху саладкаваты пах здаровай свежазмолатай мукі. Князь дакрануўся да меха з мукой. "Нават цеплаваты на дотык! Сухая мука!" - абрадваўся ён. - Можна адразу складаваць, каб спела."

Князь стараўся заняць сябе якой пільнай справай, каб жыць, як раней. І ён разумеў, што гэтак ужо не будзе ніколі. Ягонае жыццё, якім ён амаль гнёўся¹⁸, раптам зрабілася важным - і не толькі для самога. Не дарма ж Да-рута вярнулася ў сваё гняздо з клінком аднарога. Колькі ёй выпрабаванняў выпала на шляху дадому! Калі б пакінуў нож каля яе, можа быць, абараніла б сябе тут сама? Забраў, не думаючы пра тое, што яна не перадавала яму клінок, як належыць, як казаў Бэнг. Проста забраў сваю рэч, і ўсё. Ён нават не выканаў другую ўмову перадачы клінка - забяспечыць чалавека ўсім неабходным. А ён даверыў свой найдарожшы на зямлі скарб догляду зладзейкі… Да самага вечара, выконваючы ўсе свае абавязкі, князь перабіраў у думках усё, што адбылося, надарылася з ім апошнім часам. Ён шукаў свае памылкі. Каб выправіць тое, што адбылося, яму найперш важна не паўтарыць іх.