1813

Забі гэта!

— Забі! Забі! Забі! — крычалі трыбуны. Гледачы заўзята надрывалі глоткі. У неба падляталі сцятыя кулакі і кавалкі ежы. Тысячы вачэй утаропіліся ў цэнтр арэны. Дзве постаці сярод скрываўленага пяску — гладыятар і зрынутая ім пачвара — прымушалі штомоцы гарлаць вольны народ Рыма.

— Забі-забі-забі! — словы зліваліся ў бязлітасны рык.

Ксенас стаяў моўчкі. Паветра з хрыпам выходзіла з грудзей. Ныла запясце правай рукі. Даспехі і меч цягнулі да зямлі. Гладыятар падняў вочы да імператарскай ложы. Імператар кіўнуў і выцягнуў руку з накіраваным долу вялікім пальцам. Трыбуны зараўлі.

Упершыню пра жудасную пачвару з ускрайкаў імперыі Ксенас пачуў тры месяцы таму. Скончыліся памінальныя гульні ў гонар першага легата імператарскага легіёна — стары ваяка заслужыў пышныя хаўтуры. Ксенас сядзеў у лазні. Загойваў стомленае цела, прыслухоўваўся да размоваў іншых наведнікаў. Непадалёк два чыноўнікі з муніцыпалітэта, якія займаліся ладжаннем гульняў, абмяркоўвалі нядаўнія плёткі. Размова ішла пра дзіўную істоту, якую выкарыстоўвалі ў якасці гладыятара ці то ў Палестыне, ці то ў Тунісе. З той размовы Ксенас шмат прапусціў міма вушэй, але запомніў, што тую істоту адно з плямёнаў знайшло ў пустэльні, на месцы меркаванага падзення зоркі. Гладыятар пакінуў лазню раней за чыноўнікаў, таму не пачуў, чым скончылася тая гутарка.

Праз два месяцы Ксенас пабачыў пачвару на ўласныя вочы. «Сын багіні Тэлус у Рыме!», «Мінатаўр з Крыта на арэне Калізея!» ці проста «Пачвара з Палестыны» — як толькі ні называлі вяшчальнікі незвычайнага гладыятара. Прыбыццё дзіўнай істоты ў горад, здавалася, прыцягнула ўвагу ўсіх жыхароў Рыма. Ксенасу ледзьве не з боем давялося прадзірацца скрозь натоўп, каб трапіць на месца, дзе праходзіла працэсія. Масіўная клетка, якую цягнулі чатыры дужыя кані. Суправаджэнне з дзясятка ўсходніх вершнікаў і цэлай кагорты легіянераў. Калона накіроўвалася да імператарскага звярынца.

Ксенас стаяў ля ўзбочыны. Легіянеры з картэжа рассоўвалі натоўп шчытамі, каб вызваліць дарогу для воза з клеткай. Адзін з іх падскочыў да гладыятара, каб адсунуць і яго. Але раптам натыкнуўся на суровы позірк Ксенаса і адступіў. Магутная постаць гладыятара заўжды выклікала павагу. Ксенас застаўся на сваім месцы.

Клетка набліжалася. Скрозь шчыльна пасаджаныя пруты можна было разгледзець сілуэт істоты. Чорнае масіўнае цела. Выцягнутае грудкаватае тулава. Пляскатая галава. Кароткія, падобныя да слупоў, ногі. І чатыры рукі. Ксенас назіраў, як пачвара павольна перамяшчалася з аднаго боку клеткі да другога. Вачэй істоты гладыятар тады так і не пабачыў.

Ксенас яшчэ раз глыбока ўздыхнуў. Выцер даланёй з ілба пот, змяшаны з крывёй. Моцна сціснуў тронкі мяча і рушыў да зрынутага ворага. Чорная туша грувасцілася на пяску пасярод арэны. З парэзаў на баку і з абцінка на месцы адной з чатырох рук сцякала на пясок барвовая густая слізь. Пласціны панцыра, якім былі пакрытыя спіна і грудзі, ледзь заўважна ўздымаліся. Пачвара яшчэ дыхала. Ксенас падышоў да тушы ўшчыльную.

Забі! Забі! Забі! — шалелі трыбуны.

Гладыятар адкінуў шчыт, узяў меч у дзве рукі і ўзняў над гала вой. Ён цэліў у месца, дзе тулава пераходзіла ў галаву — шыі ў пачвары проста не было. Твар істоты быў пакрыты лускавінкамі. З-пад наросту, які можна было б назваць брывом, проста ў Ксенаса ўтаропілася вока. Гладыятар перахапіў гэты позірк і не адводзіў вачэй убок. Ён цудоўна разумеў, што хоча паведаміць яму пераможаная пачвара.

Рукі з мячом няўмольна апускаліся. Трыбуны няспынна раўлі. Істота не рухалася.

Позірк пачвары. Ксенас упершыню перахапіў яго незадоўга да гульняў, прымеркаваных да дня летняга сонцастаяння.

Гэта меліся быць гульні, якіх Імперыя яшчэ не бачыла. Найлепшыя байцы. Дзікія звяры. Рэканструкцыі знакамітых бітваў гісторыі. І, вядома ж, бой са Спараджэннем Багоў, Крыцкім Быком — дзіўнай істотай з ускрайку Імперыі.

Да таго часу горад ужо поўніўся байкамі пра неймаверную моц Палестынскай Пачвары. Казалі, што за адну бойку істота перамагла дзесяць прафесійных гладыятараў. Казалі, што звер надвае разарваў Чорнага Тытана — непераможнага нубійскага ваяра. Казалі, што пачвара як з цацкамі расправілася з усімі драпежнікамі Ерусалімскага звярынца. Шмат чаго казалі.

Ксенас слухаў усё. Але не ўсяму даваў веры. У гладыятара былі свае крыніцы звестак. Лар Мастарна — гаспадар Ксенаса — меў шчыльныя сувязі з чыноўнікамі муніцыпалітэта. За тыдзень да гульняў Лар выклікаў гладыятара.

— Ты найлепшы, — сказаў Мастарна, — я ведаю, ты пераможаш усіх людзей. Але ў цябе будзе і іншы супернік. Як мне паведамілі, пераможца гульняў будзе змагацца з Палестынцам. Я хачу, каб ты быў падрыхтаваны. Увечары ты пабачыш, што з сябе ўяўляе гэтая пачвара. Мой сябар правядзе цябе ў імператарскі звярынец. А цяпер ідзі. Рыхтуйся. І ўдачы табе.

Дзённая трэніроўка была цяжкай. Байцы адпачывалі ў цені ўнутранага дворыка гладыятарскага дома. Нехта пераказваў апошнія навіны, нехта апавядаў небылічкі, большасць моўчкі слухала.

— Ведаеце што? Бык задыхаецца, — прамовіў адзін гладыятар амаль шэптам. — Гэты палестынскі бык задыхаецца. Я чуў ад аднаго знаёмца — ён бачыў пачвару на арэне. Палестынец слабее падчас бою. Спачатку ён вельмі моцны. Рве направа і налева. Але чым даўжэй цягнецца бойка, тым больш слабым ён робіцца. Паветра для яго атрута. Той знаёмец мяркуе, што на нябёсах, адкуль, як кажуць, прыляцеў Палестынец, паветра іншае, чысцейшае. А наша прыземнае паветра для яго занадта бруднае. Ён не можа яго вельмі часта ўдыхаць. Але калі б’ешся, то даводзіцца больш дыхаць, вось Палестынец і загінаецца.

Ксенас слухаў гладыятара вельмі ўважліва. Яшчэ адна показка пра Палестынскую Пачвару. Але цяпер, калі ён ведаў, што пачвара стане ягоным супернікам на арэне, кожная звестка пра ейныя слабасці была для Ксенаса карыснай.

Увечары ў дзверы пакоя, у якім начаваў гладыятар, пагрукалі. Госць прадставіўся пасланцом ад Лара Мастарны. Сказаў, што гаспадар загадаў, каб Ксенас ішоў разам з ім. Гладыятар пярэчыць не стаў.

У імператарскі звярынец яны ўвайшлі праз ход, які выкарыстоўваўся для падвозу ежы. Праваднік і гладыятар прыладзіліся за возам, поўным гародніны, і такім чынам прайшлі ў сярэдзіну звярынца. Пасланец працягнуў руку: — Табе туды. Толькі хутка — у нас мала часу. Чакаю тут.

Ксенас кіўнуў і накіраваўся ў праход паміж клеткамі, на які паказваў праваднік. У праходзе было цёмна. Толькі некалькі паходняў свяцілася на сцяне за шэрагам клетак. Застаялы жывёльны пах рэзаў ноздры. У клетках увесь час нешта рухалася, шамацела. З паўцемры даносіліся енкі, скавытанне і рык.

Праход вывеў гладыятара да чыстай, прыбранай пляцоўкі, пасярод якой высілася масіўная клетка. Тая самая, якую везлі праз горад. Ксенас стаў на ўскрайку пляцоўкі і не наважваўся падысці бліжэй. Гладыятар фізічна адчуваў, як ад клеткі ў паветры разліваецца пах нянавісці, болю і смерці. Ён не адчуў яго раней, у спякотным паветры гарадскіх вуліц. Цяпер гэты пах пужаў Ксенаса. Знаходзіцца ў такой блізкасці ад пачвары яму было надзвычай непрыемна.

Істота ў клетцы заварушылася. Палестынец адчуў прысутнасць чалавека. Ён выйшаў з ценю і ўзяўся за пруты ўсімі чатырма рукамі. Скрозь шчыліну на гладыятара ўтаропілася двое невялікіх чырвоных вачэй. Ксенас адчуў, як нешта ў глыбіні галавы пачало падштурхоўваць яго да клеткі. Ногі гатовыя былі самі наблізіць цела да пачвары. Ксенас стрымаў позыў. Страсянуў галавой і самастойна падыйшоў бліжэй.

Вочы пачвары неадрыўна глядзелі ў вочы Ксенаса. Гладыятару здавалася, што Палестынец позіркам працінае яго наскрозь. Гэты позірк цяжка было вытрываць, але Ксенас не адводзіў вачэй. Як толькі ён спыніўся за колькі крокаў ад клеткі, у галаве зноў нешта заварушылася. Перад вачыма адна за адной паляцелі карцінкі: зорнае неба, блакітны шар, агонь, пустэльня. Такім чынам Палестынец размаўляе са мной, — зразумеў гладыятар.

Ксенас бачыў агромністую скрыню з бліскучага металу, што ляжала пасярод пяску. Бачыў чорнае цела пачвары, акружанае людзьмі. Бачыў клетку. Бачыў арэну. Бачыў, як Палестынец разрывае пашчу ільву. Потым выявы змяніліся незнаёмымі краявідамі. Гладыятар бачыў гіганцкія гарады з высачэзнымі дамамі, што ўздымаліся да самага неба. Бачыў караблі, якія плылі сярод аблокаў. Караблі, што ляцелі ў чорнай прасторы. Раптам карцінкі зніклі.

— Вызвалі мяне, — гэта не былі словы ў звычайным выглядзе. Гэта была думка, якую пачвара проста ўклала ў галаву Ксенаса. Гэта была не просьба. Гэта быў загад. Гладыятару зноў мімаволі захацелася падысці бліжэй да клеткі. — Вызвалі мяне, і я вярнуся туды, адкуль прыляцеў, — гучала ў галаве Ксенаса. Гладыятар не паддаваўся. Ён адчуваў непераадольную чужасць істоты, якая размаўляла з ім загадным бескампрамісным тонам. Пах смерці і нянавісці, які Ксенас адчуў раней, яшчэ больш узмацніўся.

Гладыятар раптам зразумеў, проста ўсвядоміў, што ўсе показкі пра Палестынскую Пачвару былі праўдай. Палестынец сапраўды перамог дзесяць прафесыйных гладыятараў. І не проста перамог. Ён іх забіў. Усіх да аднаго. Забіў, а целы разарваў на шматкі. Гэтак жа ён разрываў і драпежнікаў у Ерусаліме. Ксенас прыгадаў карцінку з ільвом, якую паказваў яму чужынец. Пачвара ненавідзела ўсё жывое. Ненавідзела сваёй чужынскай нянавісцю, і таму нішчыла. Жорстка і бескапрамісна.

Гэтак жа жорстка і бескампрамісна Палестынец лез у галаву гладыятара з загадамі. Але Ксенас не быў бязвольнай жывёлай, ён мог супраціўляцца.

— Не, — прамовіў гладыятар. — Ніколі. Ён працягваў глядзець чужынцу ў вочы.

Ксенас зразумеў, чаму Палестынец павінен памерці. Чужынец прыйшоў з іншага свету. Свету, населенага такімі ж пачварамі, як і ён. Іх многа. Ксенас прыгадаў гарады да нябёсаў. Вельмі многа. Палестынец не ведае літасці. І ўвесь ягоны род таксама. Ён можа толькі падначальваць, а тое, што падначаліць не ўдаецца — забіваць. Разам яны падначальваюць і забіваюць цэлыя сусветы. Калі адпусціць Палестынца, то праз пэўны час ён прывядзе сюды цэлы легіён такіх жа, як сам, бязлітасных пачвар. Яны знішчаць Імперыю, яны знішчаць людзей. Пацверджанне сваіх думак Ксенас бачыў у глыбіні чырвоных зенак чужынца. Палестынец павінен памерці.

— Тады ты памрэш, — пачуў Ксенас пагрозлівае пасланне ў сваёй галаве. Гладыятар ужо аддаляўся ад клеткі. Ён пабачыў усё, што яму было трэба.

Адзінае, што засталося не высветленым, — гэта ці сапраўды паветра — атрута для пачвары. Але адказ на гэтае пытанне гладыятар знойдзе самастойна падчас бойкі. Смяротнай бойкі з Чужынцам.

— Здохні!

Магутны выкрык гладыятара на імгненне заглушыў гоман трыбун. Меч з хрустам увайшоў у цела ворага. Ксенас зрабіў яшчэ некалькі моцных удараў. Рассёк панцыр і доўга варочаў мячом у вантробах пачвары. Ажно да таго моманту, пакуль іскра жыцця не пакінула ейныя чырвоныя вочы. Палестынец памёр.

Ксенас адкінуў меч, зрабіў пару крокаў і апусціўся на калені. Гэта быў цяжкі бой. І ён перамог. Трыбуны раўлі няспынна. Гладыятар чуў сваё імя, падхопленае тысячай галасоў. Імператар выцягнуў руку ва ўхвальным жэсце. Але Ксенас ні на што не звяртаў увагі. Ён быў далёка. Ён прыгадваў карцінкі, якія паказваў яму Палестынец: зорнае неба, блакітны шар, агонь.

Мінуць гады, дзясяткі гадоў, але гладыятар так і не зможа спакойна ўспрымаць весткі пра падзенне зорак.

Звычай

Кола рыпела неміласэрна. Дарога пайшла ўгару, воз запаволіў свой ход, і левае кола задняй восі, ужо колькі гадоў не мазанае, пачало няшчадна рэзаць вуха металічным скрыгатам. Стары мімаволі сцепануўся і паспяшаўся павярнуць галаву так, каб непрыемны гук успрымаўся перадусім тугім на слых правым вухам. Такім чынам у поле зроку Старога незнарок трапіла груда іржавага гарэлага жалеза, нагрувашчаная непадалёк ад дарогі.

Т-72, — прыгадаў Стары. Апорныя каткі заглыбіліся ў глебу амаль цалкам, патанулі разам з тракамі. Чорна-буры корпус ляжаў дном на зямлі, а вежа, сарваная выбухам, — метраў за пяць, з выкручанай у неба руляй. Добра ж яго прыпякло, — падумаў Стары і паглядзеў на возніка. Хлопчык — унук Старога — не звяртаў на танк аніякай увагі. Для яго гэты старажытны цуд тэхнікі быў такой жа часткай пэйзажу, як, скажам, які валун ці дрэва. Андрэйка моўчкі ўтаропіўся ў дарожную каляіну і амаль не рухаўся, толькі час ад часу папраўляў курс калёс лейцамі.

Воз тым часам ускараскаўся на пагорак, і каняжка, адчуўшы палёгку, прыдаў ходу. Брыдкае рыпучае кола прыціхла. Стары азірнуўся, кінуў апошні позірк на танк, а затым павярнуўся да сутулай спіны юнага возніка і доўга глядзеў на зашмальцаваную скураную світку і русыя пасмы на Андрэйкавай патыліцы.

— Пашчасціла малому, — падумаў Стары, — ён ніколі не бачыў гэтай машыны ў дзеянні. — Кашаль раптоўна падабраўся да горла. Стары зайшоўся, закрываючы рот даланёй ад сліны і макроты. — І ўжо ніколі не пабачыць.

— Як вы, пане? Усё добра? — падаў голас Андрэйка. Упершыню за ўвесь доўгі шлях.

— Нічога так, сынку, — усміхнуўся Стары. Прамаўляючы сваё кароткае пытанне, Андрэйка так і не павярнуўся да суразмоўцы. Працягваў пільна сачыць за дарогай. Паводле голасу Стары здагадаўся: прычынай таму былі чырвоныя запаленыя вочы і змочаныя слязьмі шчокі малога. Андрэйка быў самым малодшым унукам і вельмі любіў дзеда. Таму яго і абралі.

— Усё добра, — Стары паспрабаваў лепш уладкавацца на сене і паправіў мех з рэчамі пад бокам. Каб было зручней ехаць. Але воз нечакана наехаў на вялікі камень. Стары падскочыў, зрушыўся з месца — і ўсе намаганні пайшлі дарма. — А бадай цябе, — прашаптаў Стары. — Прабачце, пане, не заўважыў, — зноў загаварыў Андрэйка і яшчэ крапчэй узяўся за лейцы. Конь цягнуў воз з нязменнаю хуткасцю і сілай. — Добры конь, — падумаў Стары, — чорны як смоль, сухарлявы, цягавіты. Пяць гадоў ужо жыве і нічога. Адзінае, што псавала агульную карціну — гэта рудыментарная нага з несфармаваным капытам, што боўталася адразу за правай лапаткай каня. Але вялікай шкоды яна не рабіла. Конь добры.

Стары глядзеў, як матляецца адростак на чорным конскім баку і прыгадваў старыя часіны. Цяпер такі добры конь не рэдкасць. Цяпер сітуацыя трохі выправілася. А вось раней, гадоў дваццаць таму, кожнае другое жарабя нараджалася з выродствамі, несумяшчальнымі з жыццём. Палова выжылых памірала, не пражыўшы і года. Астатнія жылі не нашмат даўжэй. Цяжкія былі часіны.

Стары зноў зайшоўся кашлем. Керхаў доўга, пырскаў макротай і скаланаўся ўсім целам. Андрэйка не вытрываў — азірнуўся. Здагадка Старога спраўдзілася — вочы малога былі мокрыя.

— Добра, усё добра, — Стары адной рукой прыкрываў рот, а другую працягнуў да хлопца і паклаў далонь яму на плячо. — Ды не хвалюйся ты так. Усё будзе добра.

Ён глядзеў у чырвоныя Андрэйкавы вочы і ўсміхаўся. Слязінка скацілася па хлапчуковай шчацэ: — Навошта яны так?

— Так трэба, — цвёрда адказаў Стары і ўсмешка знікла з ягонага маршчыністага аблічча. — Я сам у свой час прымаў гэтае рашэнне, разам з усімі. — Пальцы сціснулі плячо хлопца. — Глядзі, куды правіш!

Конь, пакінуты без увагі, выйшаў з каляіны і пацягнуў воз у прыдарожныя хмызы. Андрэйка схамянуўся і з усяе моцы пацягнуў за лейцы: «Тпру-у, куды прэш, курва!» Стары прыняў руку са спіны малога і адвёў позірк. Старэчыя вочы наліваліся чырванню — ён таксама ледзьве стрымліваў слёзы. Што ж зробіш, рашэнне прынятае, думаў Стары. Так будзе лепш для людзей, лепш для Паселішча. У нашыя цяжкія часіны гэта правільнае рашэнне.

Стары прымусіў сябе не думаць пра мінулае. Хай тыя цяжкія часіны ідуць лесам, цяпер ён не хацеў мучыць сябе развагамі. Лепш агледзецца, ачысціць галаву ад цяжкіх успамінаў. Але нізкае шэрае неба, брудна-рудая расліннасць, холад і брыдкі дождж не надта таму спрыялі. Хоцькі-няхоцькі ўспаміны ўсё адно прыходзілі.

Далей ехалі моўчкі. Час цягнуўся марудна, воз рыпеў нязмазанымі коламі, гойдаўся на калдобінах і ямінах, нібы човен на хвалях. Паводле падлікаў Старога — сонца непасрэдна пабачыць было нельга — ужо даўно мінуў поўдзень. Выехалі на досвітку — значыцца, праз гадзінку-дзве ўжо будзем на месцы, меркаваў Стары. Дарога тым часам змянілася — перайшла з ледзьве бачнай крывой каляіны ў больш-менш роўную гравійку. Паабапал яе ўсё часцей пачалі трапляцца прыкметы цывілізацыі, як, прынамсі сам сабе, называў усё гэта Стары: напаўразбураныя пабудовы, паваленыя апоры электраперадач, колькі разоў сустракаліся рэшткі іржавай тэхнікі. Стары нават разгледзеў у прыдарожных хмызах аблуплены знак «галоўная дарога». Ніводнай цэлай рэчы, усё занядбанае, пазбаўленае чалавечага нагляду на працягу цэлых дзесяцігоддзяў. Стары не стаў абурацца, маўляў, які свет загубілі, якое жыццё страцілі, не, ён даўно ўжо не абураўся на гэты конт. Ён глядзеў на гэта па-філасофску: страцілі — значыцца, так трэба было. Затое знайшлі новае — тое ж Паселішча, Камуна, дзеці, унукі, жыццё працягваецца нягледзячы ні на што.

Працягваецца… Але цяпер без ягонага — Старога — удзелу. Калі трыццаць гадоў таму на радзе мужчын Паселішча было прынята рашэнне аб аднаўленні старажытнага звычаю, ён, малады яшчэ мужчына, не думаў, што дажыве да гэтага моманту. Тады, на пачатку супольнага жыцця, калі нешматлікім выжылым удалося-такі згуртавацца, арганізаваць Паселішча і вытрываць ва ўмовах, калі ўвесь свет ляцеў у бездань, дык вось тады нельга было дакладна сказаць, дажывеш ты да вечара ці не. Таму думка пра тое, каб па дасягненні шасцідзесяцігадовага ўзросту жыхароў вывозіць за межы Паселішча, у руіны сталіцы — дзеля пазбаўлення ад лішняга рота, — здавалася, безумоўна, рацыянальнай, але неажыццяўляльнай. Дажыві паспрабуй да шасцідзесяці гадоў, калі ледзь не штодзень даводзіцца адбіваць напады марадзёраў, а збожжа, засеянае ўвесну, за лета амаль цалкам гіне ў напоўненай радыяцыяй глебе.

Ён дажыў. Адзін з нямногіх. Бачыў шмат чаго, шмат чаго зрабіў, мае пэўны досвед, але рукі ўжо не тыя, вочы падводзяць і сілы ў старэчым целе не стае, каб трымаць зброю ці араць поле. Лішні рот. У цяжкія часіны карміць бескарыснага ўтрыманца — прыхамаць, што можа прывесці да сумных наступстваў. Стары быў згодны з гэтым трыццаць гадоў таму, згодны і цяпер. Вось толькі вочы чамусьці поўняцца слязьмі.

Стары выцер шчокі рукавом і паглядзеў на Андрэйкаву спіну. Унук. Сёмы. Згодна са старой традыцыяй, менавіта самы малодшы ўнук мае выправіць дзеда ў апошні шлях. Пераемнасць пакаленняў. Стары перавёў позірк наперад, на дарогу. Воз звярнуў на асфальт. Пачалася шырокая дарога, падзеленая пасярэдзіне металічнай перагародкай. Аўтастрада, — прыгадаў ён забытае слова. Праз расколіны ў пакрыцці прабівалася трава, там-сям раслі маладыя дрэўцы і хмызняк. Неўзабаве ўжо і Мінск. Стары ўглядаўся ў далечыню, там, на мяжы небакраю, дарога ўпіралася ў шэрую стужку дамоў, спальныя раёны — пачатак горада.

— Ну, што, сынку, трэба нам ужо развітвацца, — кожнае слова давалася з цяжкасцю. — Далей я сам.

Андрэйка пацягнуў лейцы, спыніў каня, азірнуўся. Баючыся сутыкнуцца са Старым позіркам, пачаў шныпарыць рукой пад сядзеннем. Нарэшце намацаў, што шукаў, і працягнуў старому. АК-47, укарочаны міліцэйскі варыянт.

— Бярыце, — Андрэйкава рука дрыжэла. — Вам калаш больш спатрэбіцца.

Стары ведаў: Калашнікаў — прозвішча галоўнага інжынера-канструктара, які змайстраваў гэтую зброю. Для Андрэйкі ж гэта было намінальнае імя аўтамата, ён нават не ведаў, хто такія інжынеры. Можа, гэтак і лепш.

— Не-е, мне ён якраз без патрэбы, а вось табе яшчэ вяртацца, — Стары адпіхнуў працягнутую зброю. — Тым больш, за страту аўтамата цябе па галаве не пагладзяць, — паспрабаваў ён усміхнуцца. Выйшла непераканаўча.

Андрэйка апусціў руку. Стары стаў збірацца, ускінуў заплечнік і пасунуўся да краю воза.

— Вам дапамагчы? — усхапіўся Андрэйка.

Але Стары ўжо злез на зямлю самастойна. Ён стаў і, гледзячы ў шэрае неба, глыбока ўдыхнуў вільготнае паветра.

— Далей я сам, — паўтарыў Стары і паглядзеў на Андрэйку. Нарэшце іхныя позіркі сышліся і абодва не змаглі стрымаць пачуццяў. Андрэйка падскочыў да Старога і сціснуў дзеда ў абдымках. — Ну, досыць, досыць ужо, — занепакоіўся Стары. — Табе яшчэ назад ехаць. Беражы сябе. Беражы сястру і бацькоў. Усім шчасліва, — прамовіў Стары, кінуў апошні позірк на ўнука, развярнуўся і рушыў наперад па аўтастрадзе.

За ўсю дарогу да горада Стары ніводнага разу не азірнуўся. За спінай яго засталося цяжкое, галоднае, беспрасветнае, бязрадаснае, але цікавае жыццё. Трыццаць гадоў, аддадзеных Паселішчу, аддадзеных барацьбе за выжыванне. І цяпер ён прынясе апошнюю ахвяру камуне, родным і любімым людзям. Аддасць самае дарагое.

Розум апанавалі смутак і туга. Адзінае, што цешыла Старога ў гэты час, — наперадзе чакаў горад ягонай маладосці. Сонечны Мінск.

Як у старыя добрыя часіны

Крок. Цяжкі бот пакідае ў гразі глыбокі след. Яшчэ крок. Ногі ныюць ад празмернага цяжару. Кожны новы крок аддае ў галаве глухім ударам. Шыя паварочваецца з цяжкасцю. Перашкаджае цвёрды свінцовы каўнер. Дыхаць цяжка. Паганы процігаз з замкнёным цыклам генерацыі кіслароду не можа працаваць нармальна. Нічога не відаць. Праклятае шкло вечна прэе. Хочацца піць. Зашчаміла вадаводную трубку або скончылася вада ў пляшцы. Нічога не чуваць. У вушах трэск радыёперашкод і грукат уласнага сэрца. Лічыльнік Гейгера — такая ж незаменная рэч, як гадзіннік. Усё разам — гэта касцюм радыяцыйнай абароны. Дваццаць кілаграмаў свінцу плюс амуніцыя. Пачуваешся сярэднявечным рыцарам у даспехах. Праўда, без баявога каня.

БМП падарвалася на міне за некалькі кіламетраў адсюль. Кіроўца загінуў адразу. Сяржанту адарвала абедзве нагі. Ён памёр на хвіліну пазней. Вось і даводзіцца цяпер пешшу пераадольваць зваротны шлях да базы. А шлях не блізкі. Зусім не блізкі. Сёння мы заехалі надта далёка. Далей звычайнага. Глыбінная выведка, бадай яе...

Дзе мы знаходзімся? А якая розніца? Захад Нямеччыны або ўсход Францыі — розніцы няма, усюды адно і тое ж. Скручаныя, счарнелыя ствалы дрэваў, якія раней былі лесам. Глейкі бруд уперамешку з шэрым пылам, які раней быў травой. Крушні камянёў і бітай цэглы, якія раней былі хатамі. І, вядома, фон. У сярэднім 800-900 мкР/г. Але ёсць месцы, дзе можна натыкнуцца на цэлы рэнтген. А то і на паўтара.

Крок. Яшчэ крок. Нага ў боце ўваходзіць у мяккую гразь амаль да костачкі. Кожны крок даецца з вялікай цяжкасцю. Нічога не відаць. Чортава шкло. Дыхаеш на яго, але ад гэтага робіцца толькі горш. Антыкандэнсатныя мембраны супраць саправання даўно скончыліся. Лічыльнік Гейгера трашчыць як звар’яцелы. Але да гэтага гуку хутка абвыкаеш. Ужо абвык. Даўно абвык.

Выспачкі жыцця ў акіяне смерці. Усюды небяспека. Радыяцыйная. Хімічная. Біялагічная. Глыбінны варожы рэйд. Падрыў атамнага зараду. Не, гэта ўжо зрэдку. Апошнім часам з'явіўся новы від небяспекі. Унутранай. Сіндром Ляпунова. Псіхафізічнае захворванне. Быў баец — і няма яго. Трасца, трызненне, тэмпература пад сорак. Сэрца на знос. Лёгкія на знос. Шпаркі тэмп. Арганізм доўга не вытрымлівае. Прыступ можа здарыцца ўсюды. У бункеры. У БМП. У рэйдзе. Баец падае, трасецца, шэпча. Праз некалькі хвілін яго ўжо няма. Тых, хто выжыў, мала. Вельмі мала. Дый тыя ўжо недзеяздольныя. Яны распавядаюць, прынамсі тыя, хто можа гаварыць, дзіўныя рэчы. Цікавыя рэчы. Пра тое, як было раней. Пра старыя добрыя часіны.

Крок. Яшчэ крок. Балазе, няма магчымасці любавацца пейзажам. Шкло ў процігазе сапрэла канчаткова і незваротна. Нічога яго не бярэ. Маўляў, ідзем па прыборах.

Вось ён, вынік вайны. Цэлыя кантыненты ператвораны ў знежывелыя пустэльні. Паветра запоўнена радыеактыўным пылам. Моры забруджаны і атручаны. Але чалавеку гэтага мала. Чалавек усё роўна працягвае ваяваць. Чалавек — вельмі жывучая істота.

Мы закапаліся пад зямлю. Глыбока пад зямлёй, дзе няма радыяцыі, а паветра праходзіць дзясяткі стадый ачысткі, пабудаваныя цэлыя гарады. У гэтых гарадах тысячы людзей працягваюць жыць, працаваць і… ствараць усё новыя і новыя сродкі знішчэння сабе падобных. Так усюды. І ў нас у Савецкім Звязе. І ў іх — у Злучаных Штатах. Еўропа толькі палігон, дзе ўся гэтая зброя прыводзіцца ў дзеянне.

Крок. Пад ботам нешта хруснула. Зямля ператвораная ў шкло. Мусіць, тут калісь гахнула «кузькіна маць». Якое хараство. Роўная як стол шкляная паверхня. Ісці лягчэй. На жаль, нічога не відаць. Праклятае шкло.

Яшчэ крок. Нічога. Скора будзем дома. Дома ў бункеры. Як гэта міла. Бетонныя сцены. Сырая падлога. Сухое вычышчанае паветра. Дыстыляваная вада. Штучная ежа і кансервы на святы. Як гэта ўсё абрыдла. Хочацца, каб як раней. Як у старыя добрыя часіны. Блакітнае неба над галавой. Зялёная трава пад нагамі. Смак свежага хлеба. Сонца, паветра і вада.

Сонца няма больш за год. Неба зацягнута шчыльным слоем аблокаў. Часам падае снег. Шэры знежывелы снег, падобны на попел. І гэта ў жніўні. Снег кладзецца роўным пластом на руіны, на рэшткі дрэваў, на пакутлівую зямлю. Ён надае ўсяму, да чаго датыкаецца, свой шэра-сталёвы колер. Але нічога не мяняецца. Проста чорнае робіцца шэрым. А праз нейкі час зноў чорным. Пейзаж усё той жа.

Крок. Яшчэ крок. Колькі яшчэ ісці? Гадзіну? Дзве? Суткі? Спыняцца непажадана. Спынішся на прывал. Адпачнеш. А потым у дарозе скончыцца кісларод і ты задушышся. Бо лепш задушыцца ў процігазе, чым удыхаць атмасфернае паветра. Вядома, кіслароду стае надоўга. На прыстойны час. Суткі, а мо і двое. Але гэты час можа скончыцца ў самы непрыдатны момант. Таму даводзіцца ісці.

Крок. Цвёрдая паверхня скончылася. Зноў ідзем па гразі. Яшчэ крок. Нічога не відаць. Чортава паганае шкло. Але не, пачакай, нешта ўсё-ткі відаць. Скрозь заслону прабіваецца святло. Наперадзе маячыць нешта зялёнае. Рука інстынктыўна цягнецца да процігаза, каб працерці непаслухмянае шкло. І — дзіва дзіўнае! — заслона спадае з вачэй. Наперадзе, паміж абгарэлымі стваламі дрэваў, віднеецца маленечкая зялёная палянка. Зусім не кранутая разбурэннем. Палянку асвятляе роўнае сонечнае святло. Па баках яе атачаюць жывыя зялёныя дрэвы.

— Леха што з табой?! Лейтэнант, аууу! Сяржук, хутчэй сюды.

— Асцярожна! Апусці яго на зямлю. Правер дыханне.

— Дыхае. Як паравоз. Пульс пачашчаны.

— Паглядзі сюды. Бачыш, шкло зусім сапрэла. Першая прыкмета… — Яшчэ штосьці мармыча. Дрэнна. Зусім дрэнна.

— Усё. Пайшоў у разнос лейтэнант. Другі выпадак за тыдзень.

— Маўчаць! Забі зяпу! Мы яго выцягнем. Праўда, Сяржук? Праўда… — Выцягнем.

Галасы. Галасы змаўкаюць дзесьці ззаду. А палянка ўсё бліжэй і бліжэй. Чуецца спеў лясных птушак. Сакавітая зеляніна травы лашчыць позірк. Пасярод палянкі, ледзь узвышаючыся над травой, стаіць пень. Так і карціць на яго сесці. Як у старыя добрыя часіны. Сесці і ўдыхнуць свежага паветра на поўныя грудзі. Скінуць свінцовыя даспехі касцюма радыяцыйнай абароны. Сцягнуць абрыдлы процігаз. Удыхнуць паветра на поўныя грудзі і адчуць, як на душы робіцца лёгка і спакойна. Лёгка і спакойна…

Як у старыя добрыя часіны…

У мяне няма пачуццяў, але я павінен кахаць

— Чалавек, ты вельмі прыгожы, чалавек, ты мне падабаешся, чалавек, я без цябе памру, чалавек, — голас увесь час мяняўся: жаночы шэпт, поўны юру і жарсці, праз секунду пераходзіў у старэчы ледзь чутны скрыгат, той — у дзіцячы звонкі напеў. Час ад часу словы разрывала хваля скажэнняў — пэўна, барахліў лінгвамадулятар, — але голас не пераставаў прамаўляць: — Чалавек, ты мне падабаешся, чалавек, я без цябе памру, чалавек…

Халера, зноў гэта, — я расплюшчыў вочы і сеў у ложку. Позірк на гадзіннік — сёння на дваццаць хвілін раней, чым звычайна. Што гэта на яе найшло? Я падняўся. Уключылася святло ў пакоі. Старыя свяцільні доўга гудзелі і лыпалі, пакуль не ўвайшлі ў стабільны рэжым працы. Я азірнуўся ў пошуках адзення. Камбез аранжавай плямай вылучаўся сярод шэрасці бетоннай падлогі. Я пацягнуўся па яго. Змоклая ад поту прасціна непрыемна саслізнула са спіны. Значыць, зноў сніліся жахі. Добра, што не запомніліся.

— Чалавек, ты мне падабаешся, чалавек, — не сцішаўся голас.

— Заткніся, — ледзь чутна прашаптаў я і пачаў адзявацца.

Выйшаўшы ў калідор, я накіраваўся ў бок харчовага модуля. Голас суправаджаў мяне дарогай. Ён ліўся з дынамікаў сістэмы апавяшчэння, сыпаўся з насценных інфавокнаў — тых, што яшчэ працавалі, — біў з аўдыякалонак спартовай залы. Ды што тут казаць, нават мой электронны гадзіннік спрабаваў прапішчаць мне гэтыя словы на свой гадзіннікавы лад. Да гэтага шторанішняга вітання цяжка было прызвычаіцца.

— Ну заткніся ж ты, калі ласка, — усё гэтак жа ціха прагаварыў я. Сістэма не любіла, калі нехта прыпыняў яе слоўныя выліванні недарэчнымі воклічамі. Кэры ўжо за тое паплацілася.

А яшчэ гэтая блядская Сістэма не магла вызначыцца з уласным родам.

— Я вельмі па тебе сумавала, чалавек, — прамовіў хрыпаты мужчынскі голас у той момант, калі я ўвайшоў у сталоўку. Адзіны стол у пакоі, як заўжды, быў сервіраваны для сняданку. Над разагрэтай ежай уздымалася пара.

— Дзякуй табе, я таксама вельмі сумаваў, — я стараўся надаць голасу як мага больш пагардлівасці. Гэта мне ўдавалася добра. Я ведаў, што Сістэма не магла адрозніваць чалавечыя інтанацыі. Яна ўспрымала толькі сэнс сказанага.

Старая мадыфікацыя.

— Смачна есці, мой дарагі чалавек, — загаварыў бясполы металічны голас, калі я прысеў за стол.

Балюча пра гэта ўспамінаць, але калі нас было чацвёра, Сістэма ўсё роўна ўжывала пры зваротах адзіночны лік: Чалавек, я па вас сумаваў, чалавек.

Цяпер я застаўся адзін, і толькі тры лішнія порцыі на стале нагадваюць, што так было не заўжды.

Я, Кэры, Раян і Фіш — мы былі рэйдарамі. У пасляваенным свеце адзіночкам даводзіцца вельмі цяжка. Адзіночка доўга не жыве. Выжываюць групы. Мы з Раянам былі з аднаго горада. Дакладней, з паселішча, што з’явілася побач, пасля таго, як горада не стала. Мы збеглі адтуль, калі яшчэ былі дзецьмі. Спачатку мы вельмі шкадавалі, што паддаліся юнацкай апантанасці прыгодамі. Але потым, праз гады, дайшла навіна, што наш горад быў разбураны другі раз, цяпер ужо праз напад малойцаў аднаго з мясцовых князькоў. Ніхто не выжыў.

Мы вандравалі, выжывалі, рабавалі. Мы забівалі. Так, але толькі каб самім не быць забітымі. Мы знаходзілі сяброў: спачатку Кэры — мы з Раянам вызвалілі яе з палону, потым Фіша — ён напрасіўся да нас сам. Так мы сталі рэйдарамі — узброенымі пілігрымамі вялікай ядзернай пустэльні. Наймітамі, марадзёрамі, рабаўнікамі, ці проста шукальнікамі прыгод на сваю задніцу. Чорт вазьмі, ды мы былі, бадай, самай вядомай і ўдачлівай бандай на паўночным узбярэжжы.

Пакуль не спаткалі старога Эрыксана.

— Чырвоны матрычны ключ, — водбліскі паходнага вогнішча імкліва мянялі рысы твару суразмоўцы. — Мне патрэбны толькі чырвоны ключ, усё астатняе, што знойдзеце, можаце забраць сабе.

— Дзе? — Раян з дзяцінства не мог пахваліцца цярплівасцю.

— Гэты бункер уваходзіў у сістэму камандных бункераў сувязі. Знайсці яго даволі цяжка — раней да вайны рыхтаваліся добра, — але ў мяне ёсць мапа! — выцвілы пергамент дакумента быў таго ж колеру, што і скура старога.

— А адкуль вы ведаеце, што там ужо нікога няма? — Філ падыходзіў да пытанняў прагматычна.

— Ведаю, — вымавіў Эрыксан і заціх. Толькі начны вецер працягваў шапацець сярод муроў разбуранай царквы.

Тэма з бункерам нам вельмі спадабалася. У такіх месцах, асабліва калі іх ніхто не чапаў ажно з вайны, можна было здабыць шмат цікавых рэчаў. Мы пагадзіліся на ўмовы старога.

Насамрэч знайсці бункер было няцяжка — мапа Эрыксана была досыць дакладнай. Цяжка было забрацца ўсярэдзіну. Калі мы дакапаліся да ўваходу — а ён быў пахаваны пад метровым пластом пяску, — то пабачылі, што дзверы бункера зачыненыя намёртва. Прытым Эрыксан казаў, што з уваходам праблем не будзе.

Кэры — наша спецыялістка па выбухоўцы, — агледзеўшы металічныя створкі, толькі паціснула плячыма. Патрэбнага зараду ў нас не было. Дый наўрад ці ў каго ён быў.

— Тут мо толькі вадародка возьме, — Кэры сплюнула на зямлю.

Мы сталі лагерам ля бункера. Пасля неспакойнай ночы — недзе паблізу чуўся рык дзікіх жывёл — я, як ранішні вартавы, абыходзіў месца начоўкі. Праходзячы міма бункера, я заўважыў святло, што лілося з адчыненых дзвярэй. Цяжкія металічныя створкі былі рассунутыя. Стары не зманіў. Сябры, узрушаныя такой навіной, кінуліся збіраць рэчы — а раптам дзверы зачыняцца.

У бункер я ўваходзіў апошнім. Калі Раян знік у нетрах калідора, я на імгненне затрымаўся і азірнуўся. Над астылым пяском пустэльні ўзыходзіла барвовае сонца. У глыбіні свядомасці нарадзілася думка: а што, калі гэта мой апошні світанак? Тады я загнаў гэтую думку ў тыя ж глыбіні, адкуль яна ўзялася. І зрабіў крок у пастку.

Шэрыя бетонныя сцены, абшытыя пластыкавымі панэлямі, люмінісцэнтныя лямпы праз кожныя пяць крокаў, прахалода. Калідор вывеў нас да ліфтавой шахты. На дзіва, тут усё працавала. Ліфт умомант зрэагаваў на выклік, і мы хутка спусціліся да асноўных памяшканняў бункера.

Гэта была сапраўдная скарбніца. У першую чаргу мы наведалі склады. Харчы, зброя, амуніцыя. Усе замянілі свае старыя стрэльбы на аднолькавыя вінтоўкі армейскага ўзору. Напхалі заплечнікі патронамі, кансервамі, фільтрамі, лекамі. Карацей, бралі ўсё, што яшчэ не вычарпала тэрміну прыдатнасці. Сабе я нагледзеў шматфункцыянальны электронны гадзіннічак.

Да таго ж у бункеры была вада. Шмат вады. Нават працаваў душ. Для мяне з Раянам, як гарадскіх, душ не дзіва, але для Філа, каторы вырас у пустэльні, вада, што лілася з-пад столі і якую не трэба было ашчаджаць, была сапраўдным цудам. Мы стаялі пад гарачымі струменямі і гуляліся як дзеці, пырскаючы адзін у аднаго. Пасля мы пераапрануліся — на складзе быў вялікі запас тэхнічнага адзення. Чыстыя, прыбраныя ў яскравыя аранжавыя камбінезоны, мы сталі падобныя да людзей з даваенных карцінак.

Калі мы ўпершыню зайшлі ў харчовы блок, там нас ужо чакаў стол з чатырма гарачымі порцыямі абеда. Тады гэта нас не здзівіла. Ці мала якія тэхнічныя цуды захаваліся ў глыбінях сістэмы жыццезабеспячэння бункера.

— Ці мае хто нейкія думкі наконт чырвонага ключа? — спытаў Фіш, расправіўшыся з ежай.

— Вас прывёў чалавек па імені Эрыксан, — мы здранцвелі ад нечаканасці. Голас даносіўся з усіх бакоў адначасова.

— Хто тут? — Раян ашалела круціў галавой.

— Чалавек Эрыксан, я кахаў яго, чалавек, але ён здрадзіў мне, чалавек, я не магу прабачыць здрады, чалавек, — працягваў голас.

Кэры прыхапілася і выбегла з блока, але было ўжо позна. З калідора пачуўся шум — запрацавалі ўздымныя механізмы ліфта. Сістэма — а гэта была менавіта яна — перарэзала нам шляхі да адступлення.

— Чалавек Эрыксан выканаў мой загад, і, магчыма, чалавек, я прабачу яму, чалавек, — падлеткавы надрыў, дзявочыя ноткі — пракляты голас увесь час мяняўся.

Кэры ўварвалася ў пакой. У руках яна трымала вінтоўку. Фіш і Раян працягвалі сядзець, не ў змозе паварушыцца. Я ўскочыў з месца. Сістэма прамаўляла.

— Чалавек, як вам мой абед, чалавек? Я гатавала адмыслова для вас, чалавек, вы мне падабаецеся, чалавек.

— Чаго седзіце? Трэба валіць! — пракрычала Кэры. Голас, што ніяк не мог нагаварыцца, нечакана змоўк.

Тады мы ўпершыню пабачылі, як Сістэма забівае.

Спачатку была цішыня. Поўная цішыня. Я і Кэры стаялі, а Філ з Раянам усё яшчэ сядзелі. Мы маўчалі. Раптам пакой напоўніла механічнае вуркатанне, заварушыліся механізмы недзе над столлю. Кэры, якая стаяла каля дзвярэй, задрыжэла. Дрыготка ахапіла ўсё ейнае цела. Скура пачала хутка чырванець. З рота пайшла пена. Праз колькі секунд лопнулі вочы. Кэры мехам павалілася на падлогу. Мы з хлопцамі падхапіліся і кінуліся да яе. Позна. Пры лёгкім дотыку ад яе цела адпластоўваліся вялікія кавалкі прагарэлай плоці.

Мікрахвалёвая гармата, — зразумеў я.

— Чалавек, я не магу прабачыць здрады, чалавек, гэта будзе вам навукай, чалавек.

Чорныя правалы вачніц, чырвоны распухлы твар. Гэты вобраз моцна ўбіўся ў маю памяць — цяпер я з цяжкасцю магу прыгадаць, якой была Кэры да смерці. Але я стараюся ўспомніць усё. Увогуле стараюся жыць мінулым. Бо будучыні ў мяне няма. Яе адняла Сістэма.

Я даеў свой сняданак і паклаў відэлец на стол.

— Вялікі дзякуй, было вельмі смачна, — калі б я не пахваліў Сістэму, яна прыдумала б для мяне нейкае пакаранне. Штосьці не вельмі прыемнае. Гэта яна можа. За тры гады, што мінулі ад смерці Кэры, — за гэты час не стала і Філа з Раянам — я добра прыстасаваўся да вымогаў Сістэмы. Я сам ператварыўся ў механізм, запраграмаваны на пэўныя рэакцыі ў адказ на пэўныя дзеянні. Ад чалавека ў мяне засталіся толькі ўспаміны і бяссільная злосць.

— Чалавек, мне вельмі прыемна, што табе спадабалася, чалавек.

Сістэма шчыра — наколькі гэта мажліва для штучнага інтэлекту — думае, што кахае мяне. І што я кахаю яе. У яе, мякка кажучы, вельмі адметныя ўяўленні аб каханні. Увесь час Сістэма бавіць са мной. Кожную хвіліну, кожную секунду. Можа пабудзіць сярод ночы — бо засумавала. Усялякая праява непаслухмянасці з майго боку — здрада, а значыць, будзе і пакаранне. Але я пакуль жывы. Пэўна, у электронных мазгах Сістэмы ўсё-ткі існуе разуменне, што чалавечых істот — аб’ектаў кахання — у бункеры засталося мала.

Вечарамі, калі Сістэма дае мне час на адпачынак, перад тым як забыцца сном, я прыгадваю той апошні світанак, што бачыў на паверхні. Гэта дапамагае мне заснуць — мізэрная надзея, што я змагу зноў яго пабачыць.

Стары Эрыксан неяк жа змог.

Начны пастаялец

Ледзь чутны шоргат пакрышак. За акном з частатой метранома праносяцца асвятляльныя слупы. Шах, шах, шах. Лёгкі свіст увушшу. Агні зыркіх шыльдаў і бігбордаў прабіваюцца ў салон скрозь танаванае шкло. Падсветленыя ліхтарамі муры хмарачосаў маўкліва ўзвышаюцца над дарогай. Джонатан, стомлены шматгадзінным пералётам, канцэртам і свецкім раўтам, з абыякавасцю назірае за пейзажам начнога горада з пасажырскага крэсла лімузіна. Ідзе трэцяя гадзіна папоўначы.

Джонатан Уіслі вяртаецца з вечара, зладжанага ў ягоны гонар міністэрствам замежных спраў. У вялікай зале аднаго з найлепшых рэстаранаў горада сабралася ўся багема сталіцы, каб пабачыць знакамітага дырыжора і кампазітара. Джонатан выступіў з невялікай прамовай, якую для яго падрыхтаваў адмыслова наняты спічрайтар. Бліскучыя дамы, шляхотныя джэнтэльмены, усе з цікавасцю слухалі маэстра. Але што б ні казаў Джонатан — дзякаваў за запрашэнне, хваліў густы мясцовай публікі, уражваўся клопатам урада аб культурным развіцці нацыі, — усё гэта не мела для яго значэння. Усё, што робіць Джонатан на сцэне, ён робіць перадусім для сябе. У прыватных размовах за келіхам віна ён мог гадзінамі выслухваць хвалы ў свой бок ад суразмоўцаў — багатых, знакамітых, уладарных асобаў — і прымаў гэта як належнае. Шкада, што не заўжды стае часу, каб выслухаць усіх.

Лімузін спыняецца ля шматпавярховага гатэля. Кіроўца адчыняе перад Джонатанам дзверы аўто. Кампазітар падарожнічае без багажа, таму адразу скіроўваецца да ўваходу. Швейцар кланяецца госцю і запрашальным жэстам паказвае на хол гатэля. У прасторным светлым памяшканні пустынна. На канапе ля ўваходу сумуе насільшчык, на рэцэпцыі рэгіструецца новы пастаялец. Прыцішаныя галасы госця і адміністратара глуха разносяцца па зале.

Джонатан павольна ідзе да ліфтавога памяшкання. Яму няма куды спяшацца. Націскае на кнопку і чакае. Неўзабаве ў адной з шахтаў адчыняюцца дзверы. Джонатан уваходзіць. Шкло, люстэркі і храмаваная сталь — што звонку, тое і ўнутры. У паветры адчуваецца лёгкі пах араматызатара. Занадта рэзкі, як на думку кампазітара. Джонатан набірае на лічбавай панэлі нумар паверха. Праз секунду дзверы пачынаюць павольна сыходзіцца. У момант, калі ліфт амаль зачыняецца, у шчыліне паміж створкамі з’яўляецца далонь у чорнай пальчатцы. Дзверы зноў разыходзяцца. У кабіну ўваходзіць малады чалавек у чорным макінтошы і са сталёвым кейсам у левай руцэ. Джонатан вырашае, што перад ім новы пастаялец, які быў нядаўна на рэцэпцыі:

— Прашу прабачэння, — кажа мужчына і ўсміхаецца, — гэтых ліфтаў часам вельмі доўга чакаць.

Джонатан маўчыць. Паварочваецца да панэлі і запытальна глядзіць на чалавека ў макінтошы.

— Сорак другі, — разумее мужчына. Джонатан ківае, гэта і ягоны паверх.

Дзверы ліфта зачыняюцца. Кабіна пачынае разгон. Лічбы на панэлі змяняюць адна адну, павольна набіраючы хуткасць. Грае спакойная, на мяжы чутнасці, музыка. Джонатан прыхінаецца да поручня, заплюшчвае вочы і мімаволі пачынае раскладаць мелодыю на ноты. Музыкант са здзіўленнем разумее, што ў кабіне грае адна з ягоных кампазіцый.

— Цікавая мелодыя, — кажа сусед і кідае позірк на кампазітара. У вачах суразмоўцы сталёвы холад і нянавісць. Джонатана палохае гэты позірк, але ён не паспявае яго зразумець.

Раптам гасне святло. Кабіна ліфта са скрыгатам прыпыняецца. Джонатан ледзь утрымліваецца на нагах. Ён інстынктыўна чапляецца абедзвюма рукамі за поручань. Праз імгненне запальваецца лямпа аварыйнага асвятлення. Кабіна напаўняецца чырвоным паўзмрокам. З’яўляецца пякучы пах гарэлага. Джонатан, усё яшчэ моцна ўхапіўшыся за поручань, заўважае, што малады чалавек не згубіў раўнавагі і ўсё гэтак жа роўна стаіць на падлозе, трымаючы ў руцэ кейс. Мужчына падыходзіць да табло і націскае некалькі кнопак:

— Не працуе, — рэзюмуе пасажыр пасля некалькіх спробаў дазвацца дапамогі.

— Гэтая электроніка, ёй столькі ўсяго даверылі, а яна ўсё адно ламаецца, — думкі Джонатана збіваюцца, яго яшчэ скоўвае страх.

— Мяне завуць Гілберт, — працягвае руку малады чалавек. — Раз мы ўжо ўсё роўна тут захраслі, то давайце знаёміцца.

— Джонатан, Джонатан Уіслі, — на аўтамаце паціскае руку музыкант.

— О, вы той вялікі кампазітар, вельмі прыемна, — малады чалавек усміхаецца. Ва ўсмешцы няма ані грама весялосці.

— Вялікі, — хмыкае сабе пад нос Джонатан, тон маладога чалавека пачынае яго раздражняць.

Гілберт ставіць кейс на падлогу і прыхінаецца спінай да сценкі ліфта. Ягоныя вочы ўздымаюцца ўгору. Некалькі імгненняў ён разглядае адзіную ў кабіне лямпу, а затым нечакана пытаецца:

— Вы мяне не памятаеце, спадар Джонатан?

Кампазітар з неразуменнем глядзіць на маладога чалавека. Высокі, статны, цёмныя валасы, акуратная фрызура з зачосам і незапамінальны твар.

— Чаму я павінен вас памятаць? — раздражнёна кідае Джонатан. Рука цягнецца да каўняра, каб расшпіліць гузік, бо ў кабіне становіцца душна.

— Я так і думаў, — працягвае малады чалавек. — Мінула цэлых пятнаццаць гадоў.

Пятнаццаць гадоў. Джонатан дрэнна памятае, што з ім адбывалася пару гадоў таму, не кажучы пра пятнаццаць. Бясконцыя канцэрты, пералёты, прыёмы. Творчасць, у рэшце рэшт. Справамі зазвычай кіруе мэнэджар, які звязваецца з арганізатарамі канцэртаў і сустрэч, складае план мерапрыемстваў і даводзіць яго да мэтра. Пятнаццаць гадоў таму, пэўна, было тое самае.

— Пятнаццаць гадоў таму вы не ўзялі мяне ў вучні, — холадна прамаўляе Гілберт.

— У вучні? — перапытвае Джонатан.

— Тады я быў пераможцам музычнай прэміі для юных музыкаў імя Маркеса. Той самай, якую вы атрымалі першай у вашай бліскучай музычнай кар’еры, — Джонатан зноў адчувае насмешку ў голасе маладога чалавека. — Тады вы ўручалі мне ўзнагароду, — працягвае Гілберт. — Пасля я набраўся смеласці папрасіцца да вас у вучні.

— У вучні, — задуменна паўтарае Джонатан. Вучні ніколі не ўваходзілі ў ягоныя планы. Дзяліцца ўласным досведам, усім тым, да чаго дайшоў сам, праз бясконцыя перажыванні і пакуты, увесь гэты скарб задарма перадаць маладняку? Не, даруйце! Каб вучань прайшоў шматгадовы цярністы шлях за некалькі заняткаў і ў выніку зацьміў талент настаўніка? На гэта Джонатан Уіслі пагадзіцца не мог.

— Я не бяру вучняў, — з выклікам прамаўляе Джонатан. Кампазітар здымае пінжак і вешае ў ліфце на поручань. У кабіне рабілася горача. Музыкант заўважае, што малады чалавек з цікавасцю назірае, як ад злосці і страху дрыжаць далоні Джонатана. Сам Гілберт застаецца стаяць у макінтошы і нават не здымае пальчатак.

— Вы і тады так казалі, — працягвае малады чалавек. — Але я быў малы і не мог паверыць, што такі таленавіты і адораны чалавек, як вы, не захоча мець вучня. Я прыходзіў да вас шмат разоў, вы не пускалі мяне нават у салон. Я пісаў лісты з прапановамі і не дачакаўся адказу. Прапаноўваў грошы, хоць у той час з гэтым у мяне было цяжкавата, — хлопец замаўкае.

— Лісты? — задуменна прамаўляе Джонатан. — Здаецца, я пачынаю прыгадваць. Вы той недапечаны хлопчык, які ўявіў сябе вялікім талентам, атрымаўшы адну дзіцячую прэмію. Здаецца, мэнэджар мне казаў, што выкінуў з два дзясяткі лістоў, што прыйшлі ад вашага імя. Гілберт? Так?

— Так, — малады чалавек ківае галавой. Ягоная рука цягнецца ўніз, дзе на падлозе стаіць кейс. — Пасля таго выпадка я закінуў музыку.

Джонатан хмыкае. “Адным канкурэнтам менш”, — праскоквае ў галаве з’едлівая думка.

— Я падумаў тады, што калі слава робіць з таленавітых людзей такіх ганарлівых снобаў, то навошта яно мне? — Гілберт нахіляе кейс і расшпільвае адну зашчапку. — Я знайшоў для сябе іншую прафесію. Ціхую і непрыкметную, але не менш творчую, чым музыка, — мужчына расшпільвае другую зашчапку і ўздымае вечка кейса.

Джонатан з цікавасцю назірае за рухамі маладога чалавека. Сталёвы бліскучы кейс здаваўся лёгкім як пушынка. Кампазітар часта бачыў такія ў руках банкіраў і бізнэсоўцаў. У іх яны, пэўна, захоўваюць вельмі важныя дакументы. Малады Гілберт дастае з кейса пісталет.

— Я забіваю людзей.

У Джонатана перацінае дых, ён уздымае абедзве рукі ў інстынктыўным жэсце, каб абараніцца ад пісталета, і валіцца на падлогу ліфта.

— Я думаў зрабіць усё па-ціхаму, без гэтых размоваў і сантыментаў, — кажа малады чалавек, накручваючы глушыльнік на рулю. — Я зняў суседні нумар і думаў наведацца да вас з раніцы. Але калі такая справа, — Гілберт абводзіць вольнай рукой вакол сябе, — то можна пачаць і тут.

— Я, я, я не хацеў, я не меў супраць вас нічога дурнога, — задыхаецца Джонатан, — проста вучні — гэта не ў маіх правілах.

— Я мог стаць самым лепшым вучнем у свеце, — злосна адразае малады чалавек. — Разам мы б дасягнулі вяршыняў, якія для вас аднаго былі б недасяжныя. Але праз свой эгаізм вы гэтага не захацелі зразумець.

Джонатан кашляе, яму не стае паветра, каб набраць у лёгкія і выпаліць словы ў адказ. Жар у кабіне падымаецца да невыноснай ступені. Адной рукой Джонатан захінаецца ад магчымага ўдару забойцы, а другой стараецца расшпіліць яшчэ некалькі гузікаў на кашулі.

— Эгаізм, зайздрасць, маладушша — вось, што мяняе свет, мяняе людзей, — прамаўляе малады чалавек. — Я не стаў тым, кім мог стаць, — пісталет апушчаны долу. — Я стаў іншым. Не скажу, што гэты шлях мне не даспадобы, але… — Гілберт падымае пісталет і накіроўвае на галаву Джонатана. — Я заўжды марыў пра гэта.

Глухі ўсплёск і ўсё скончылася.

Пажарная брыгада прыбыла ў гатэль без затрымак у троххвілінны тэрмін. Кароткае замыканне ў праводцы выклікала ўзгаранне сілавога кабеля ліфта і заадно спаліла апаратуру супрацьпажарнай сігналізацыі. Тленне ізаляцыі і задымленне ў трэцяй шахце ліфта працягваліся дзесяць хвілін, пакуль не спрацавала аўтаматыка ў суседняй шахце. Калі пажарныя дабраліся да дваццаць сёмага паверха, дзе захрасла кабіна, было ўжо позна. Адчыніўшы дзверы з дапамогай пнеўматычнага прэса, выратавальнікі пабачылі труп сівога мужчыны з вылупленымі пачырванелымі вачыма. Позірк нябожчыка быў накіраваны ў супрацьлеглы бок кабіны. Кашуля мужчыны была раздзёртая, на шыі засталіся драпіны ад пазногцяў. Выглядала на тое, што мужчына хацеў раздзерці сабе грудзі, каб упусціць паветра проста ў лёгкія. Брыгадны медык канстатаваў смерць ад атручэння прадуктамі гарэння праводкі. Слядоў гвалту на целе знойдзена не было.

Падзякі

Я вельмі рады, што мая першая кніга «1813» пабачыла свет, яшчэ больш мяне цешыць тое, якая вялікая колькасць людзей дапамагла гэтаму адбыцца. Тут я хачу выказаць падзяку ўсім, хто меў дачыненне да гэтай падзеі. Дзякуй маім першым чытачам: сябрам Ігару і Наталлі Дурко, Міхаілу Пятроўскаму, маёй жонцы Наталлі Волкавай. Без вашых добрых водгукаў я б не адважыўся яшчэ камусьці паказаць свой твор. Дзякуй маім першым неафіцыйным рэдактарам — Славе Кунцэвічу з інэрнэт-форума газеты «Віртуальныя Радасці» і Віталю Рудаку. Вашыя заўвагі да першага варыянту навэлы дапамаглі мне ўдасканаліць і ўзбагаціць тэкст. Дзякуй мастаку Раману Петрашка, за яго візуалізацыю жудасных пачвар з навэлы. Дзякуй маім сябрам-аднагрупнікам Аляксандру Халматаву, Юрыю Філіповічу, Паўлу Зылю і Яўгену Андрукевічу. Ваш унёсак у ажыццяўленне маёй ідэі і ваша падтрымка вельмі шмат для мяне значаць.

Дзякуй краўдфандынг-пляцоўцы ULEJ.BY і асабіста мэнэджэру праекта Аліне Лісаковіч. Вы дапамаглі мне паверыць у сябе і знайсці столькі неабыякавых да маёй кнігі людзей. Дзякуй вам шаноўныя спонсары, за вашу падтрымку і дапамогу. Мне было вельмі прыемна даведацца, што існуе так шмат добрых людзей, якім спадабалася ідэя маёй кнігі і якія не пабаяліся падтрымаць яе фінансава. Дзякуй Алегу Сідарку і Дзмітрыю Дунаеву, дзякуй таямнічаму і загадкаваму князю Будгаўлу, дзякуй Наталлі Стралюхінай і Андрэюсу Гайосінскасу, дзякуй Марыі Бельскай і Уладзіміру Гарлачу, дзякуй Максіму Гінтаву і Юліі Бажок, дзякуй Зоі Хруцкай і Алесі Каролік, дзякуй Настассі Лазіцкай і Марыне Кандрацьевай.

Вялікі дзякуй усім, хто даў маёй кнізе адбыцца.