Васiль Галавачоў
Волат на дарозе
Пераклад: Павел Марцiновiч
1
Хмары вiселi нiзка суцэльнай заслонай, iх вiльготны подых разагнаў нават крыклiвых чатырохлапых птушак, адзiных буйных драпежнiкаў на кантыненце. Здавалася, само неба, шэрае, беспрасветнае, манатоннае, упала на мокры лес.
Унiзе на схiле ўзгорка варухнулiся галiны сiнявiта, i на лясную паляну выйшлi двое: невысокi таўставаты мужчына з зусiм сiвай хваляй кучаравых валасоў i танклявая, як сцяблiна рамонка, жанчына з журботнымi вачыма. Вядома, адсюль, з вышынi, Грэхаў не мог бачыць выразу яе вачэй, проста ведаў, што яны зусiм сумныя. На гэтую дзiўную, маўклiвую пару ён звярнуў увагу ў першы ж дзень iх прыезду ў санаторый. Здалёку прыняў iх за бацьку i дачку, на самай жа справе былi яны мужам i жонкай. Яго звалi Грант, Яраслаў Грант, яе - Цiна. Ад лекараў Грэхаву стала вядома, што ён зорны лётчык, камандзiр карабля, трапiў у нявыкрутку, атрымаў псiхiчную траўму i цяпер наўрад цi зможа вярнуцца да сваёй працы.
Аднойчы Грэхаў выпадкова сустрэў iх у лесе, i яго ўразiў выраз болю i пяшчоты на твары Гранта, калi той звяртаўся да жонкi. Увогуле бачыў iх Грэхаў даволi часта, вось як цяпер, напрыклад: тэрыторыя запаведнiка, дзе размяшчаўся санаторый, была невялiкая. Двойчы прылятаў да iх малады чалавек гадоў дваццацi, нечым падобны на Гранта, напачатку Грэхаў нават прыняў яго за сына, але з часам зразумеў, што памылiўся. Тады жанчына пакiдала iх ненадоўга, быццам не жадаючы прысутнiчаць пад час размовы, але, i застаючыся сам-насам, яны, на думку Грэхава, маўчалi. Можна было падумаць, што юнак толькi дзеля таго i прыляцеў, каб пастаяць побач з сiвым, моўчкi, сурова, без ценю ўсмешкi. У паводзiнах iхнiх была нейкая недагаворанасць, якая прымушала задумвацца пра дзiўную загадкавасць чалавечых узаемаадносiн. Але Грэхаў, як i яны, шукаў самоты, спадзеючыся на яе гаючыя ўласцiвасцi, не знаходзiў яе i ўрэшце зразумеў, што выдатныя чарыянскiя лекары могуць вылечыць цела, але не ў стане загаiць душу.
Мужчына паглядзеў угору, заўважыў яго хуткалёт, узмахнуў рукой. Грэхаў таксама памахаў у адказ. Жанчына азiрнулася, пацягнула Гранта за рукаў, i яны знiклi за дрэвамi. Шолах ветру ў лiстоце заглушаў iх крокi.
Грэхаў зябка перасмыкнуўся i ўзмацнiў абагрэў касцюма, хоць холадна яму не было - чыста псiхалагiчны эфект. Зарадзiў спорны дождж, i Грэхаў зачынiў лiхтар кабiны, уладкаваўся каля пульта кiравання i задрамаў.
Пабудзiў яго пiск выклiку, i, яшчэ не расплюшчыўшы вочы, ён дакрануўся да кальца прыёмнiка на запясцi.
- Грэхаў, да вас наведвальнiк. Вашы каардынаты?
- Заходнi сектар лесу, - сказаў ён у мiкрафон, - даю пеленг. А што здарылася? Хто наведвальнiк?
Але дзяжурны ўжо адключыўся, i Грэхаву заставалася толькi варажыць, каму ён спатрэбiўся. Можа, яму нарэшце дазволяць пакiнуць санаторый? Бо чуецца ён цудоўна... калi не лiчыць заўсёднай хандры ад думак пра сваю працу, пра сяброў, пра Палiну. Пасля падзей на Самнii, спадарожнiку Чары, калi ён тры гадзiны праляжаў мёртвы ў радыеактыўным склепе - былым выратаваўчым караблi, лекары на Чары амаль год змагалiся за яго жыццё, а Палiна... Яна нават не ведала, што ён на Чары... Зрэшты, яна ўвогуле не ведала, што Грэхаў застаўся жывы. Ды i лiчаныя адзiнкi ў аддзеле гэта ведалi, бо чарыяне не палiчылi патрэбным паведамiць пра яго на Зямлю, сумняваючыся ў тым, што ён выжыве, але ён выжыў i выдатна пачуваецца... калi не лiчыць... Так, пра Палiну ён думаў увесь час. I баяўся паслаць ёй вестку, сам не ведаў чаму, але баяўся. Грэхаў усё чакаў, што яна даведаецца сама. Можа, хтосьцi ўсё ж паведамiў ёй? Дыега Вiрт, напрыклад... альбо Сташэўскi. Яны ж ведаюць, што ён тут. Але калi гэта Палiна...
Грэхаў прыўзняўся з сядзення, углядаючыся ў заслону дажджу. Потым зазлаваў на сябе i сеў. Пасля сваёй часовай смерцi... як гучыць, га?! - пасля смерцi!.. Што ж, ён мог сказаць так з поўнай рацыяй. Пасля смерцi ён стаўся больш уражлiвы, хутка ўзбуджаўся, i, шчыра кажучы, гэта яму не падабалася.
А дзевятай гадзiне ранiцы побач з яго апаратам апусцiўся нарэшце нечы аранжавы хуткалёт. Грувасткая постаць выбралася з яго, i ён уздыхнуў: радасна i засмучана адначасна - сэрца чакала iншага наведвальнiка. Гэта быў Сташэўскi, шэф другога аддзела Кiраўнiцтва аварыйна-выратавальнай службы (КАВС), яго сябра i непасрэдны начальнiк.
- Здароў, пустэльнiк, - прабурчаў ён, залазячы ў кабiну. - Чаго пануры? Не рады мне? Занядужаў?
- I рады i здаровы. - Грэхаў з задавальненнем разглядаў яго карычневы ад загару твар. - Настрой паганы. Чарыяне не выпускаюць з санаторыя, навесiлi на мяне кучу датчыкаў...
Грэхаў змоўк i звыкла агледзеў купал неба i сцяну лесу на схiле ўзгорка. Нешта змянiлася там, нiчога пагражальнага, вядома, але абвостранае пачуццё небяспекi неаднойчы ратавала калi не яго жыццё, дык шкуру, i пагарджаць iнтуiцыяй ён не меў права.
- Жоўты туман, - растлумачыў Сташэўскi.
- Ну вядома ж, - з палёгкай сказаў Грэхаў. - А ты выдатна разбiраешся ў асаблiвасцях чарыянскiх запаведнiкаў.
Сташэўскi засмяяўся.
- Проста я даведаўся пра гэта ад дыспетчара медыцынскага цэнтра. Да таго ж па ўсёй тэрыторыi запаведнiка лячэбныя туманы выпускаюцца рэгулярна двойчы на суткi. Пара б ужо ведаць.
- Ты i пра гэта даведаўся ад дыспетчара?
- Не. - Сташэўскi пазмрачнеў. - Некалi я таксама адпачываў тут... пасля хваробы. Была такая справа... Дык ты здаровы, кажаш?
- Як мур.
- Выдатна! Сёння з цябе здымуць ненавiсныя датчыкi, i ты вольны. Шчыра кажучы, я не верыў у твае... словам, ты зразумеў. Яны чарадзеi, асаблiва старшы лекар! Не пярэч, гэтая жанчына ўратавала не толькi тваё жыццё, але i здароўе, да таго ж, кажуць, яна аддавала табе часу больш, як трэба было...
- Мажлiва, - неахвотна згадзiўся Грэхаў. - Як гэта незвычайна i арыгiнальна - каханне зямлянiна i iншапланецянкi... Хоць якiя чарыяне iншапланецяне? Перасяленцы.
Сарказм у ягоным голасе прымусiў Сташэўскага нахмурыцца; але Грэхаў паклаў яму руку на плечы i, павярнуўшыся ўбок, прамармытаў:
- Ты ж ведаеш, Святаслаў, ты ўсё цудоўна ведаеш...
- Што я ведаю? - адказаў спахмурнелы Сташэўскi пытаннем на адказ. - Нiчога я не ведаю. Палiна змучылася, схуднела. Ты ж ёй не паведамляў, што жадаеш яе бачыць, а яна чакае... Паехалi.
- Не паведамляў, - з цяжкасцю сказаў ён. - Такiх паведамленняў не чакаюць, ляцяць адразу, калi ведаюць куды... А калi яна ведае... Куды паехалi?
- Да карабля.
- Вось так адразу?
- А табе што - фрака не хапае? Э-э, дружа, вiдаць, ты не зусiм яшчэ здаровы, разгубiўся, стаў бледны... Можа, застанешся яшчэ на пару тыдняў?
- Досыць смяяцца. - Грэхаў уключыў рухавiк, i яны ўзнялiся ў паветра. Дык куды ляцiм? Трэба ж папярэдзiць у медцэнтры, датчыкi зняць...
- Гэта мы за адну хвiлiну! А на караблi цябе агледзяць медыкi КАВС. Як жывы экспанат. Не пярэчыш?
Грэхаў не пярэчыў.
- Але я яшчэ не ўсё сказаў, - прыжмурыўся Сташэўскi. - Я таксама думаю, як i чараянка твая, што ты здаровы, таму скажу адразу: вылятаем мы ў раён туманнасцi Чорная ружа, зорка Цiна, планета Тартар. Па каналах Кiраўнiцтва абвешчана трывога: планета смяртэльна небяспечная для чалавека, неабходна наша ўмяшанне. Код трывогi - жыццё людзей! I ўлiчы - там будзе вельмi нясоладка.
"А дзе бывае соладка? - падумаў Грэхаў. - Там, куды пасылаюць нас, заўсёды горка i цяжка. I небяспечна. Навошта ён гэта кажа? Думае, я адмоўлюся? Неразумна..."
- Я выбраў цябе, - працягваў Сташэўскi, - бо... словам, бо я ведаю. Праўда, паглядзеўшы на цябе, там могуць мяне няправiльна зразумець, яны ж не ведаюць, што табе ўжо дваццаць восем, а не тыя пятнаццаць гадоў, на якiя ты выглядаеш.
- Гэта жарт з барадой, Святаслаў. Ты можаш толкам сказаць, што нас чакае?
Сташэўскi пацiснуў плячыма, павярнуўшы напаўпаварота сваё грувасткае тулава.
- Звычайны выратавальны рэйд. Ну не зусiм звычайны, вядома. Пацярпi, у караблi пра ўсё даведаешся. Аднак давай хутчэй... Дождж сцiхнуў, сталася куды святлей, над лесам, кiламетраў за пятнаццаць, блiснуў у белаватай смузе спiчак лячэбнага цэнтра.
* * *
У раёне тэты Лiры, на прамежкавай станцыi, карабель падабраў групу асаў, узначальваў якую, на радасць Грэхава, Дыега Вiрт. Яны прагаварылi ўсе тры гадзiны падрыхтоўкi i палёту трансгала да Тартара, таму калi Сташэўскi зайшоў у каюту i пацiкавiўся, цi знаёмы Грэхаў з iнфармантам па Цiне i яе адзiнай планеце, той толькi вiнавата апусцiў галаву.
- Та-ак, - працягнуў Сташэўскi, зiрнуў на гадзiннiк i ледзяным тонам нагагаў яму дакладнае значэнне слова "дысцыплiна".
Выходзячы, ён забраў з сабой Дыега, якi падмiргнуў Грэхаву, а той прыладзiў крышталь iнфарманта ў свой iнфармблок i стаў таропка "перагортваць" запiсы, спадзеючыся за паўгадзiны да фiнiшу разабрацца ў матэрыяле хоць бы ў агульных рысах.
Тартар быў адкрыты выпадкова ў сто семдзесят чацвёртым годзе, гэта значыцца год назад, сумна вядомай экспедыцыяй да ядра Галактыкi, яе галаўным караблём "Спiр" з камандзiрам Яраславам Грантам... Грэхаў перастаў успрымаць тэкст, праслухаў некалькi фраз, не зразумеўшы iх сэнсу, i тут толькi ўспомнiў, адкуль яму знаёмае iмя камандзiра - Грант. Чарыянскi санаторый... мокры ад дажджу лес... дзве постацi, якiя нетаропка брыдуць па кароткай густой траве, сiвы мужчына i кволая жанчына... Дык вось хто адкрыў Тартар - Яраслаў Грант! Iронiя лёсу звяла iх разам i развяла, а чакае Грэхава выратавальны рэйд на адкрытай Грантам планеце, небяспечнай планеце...
Нейкi час ён сядзеў, бяздумна ўключаючы i выклключаючы iнфармблок, потым уздыхнуў i стаў слухаць далей. Са скорагаворкi чытаючага аўтамата ён зразумеў, што экiпаж карабля амаль увесь загiнуў (вось яна, траўма Гранта), ратуючы людзей, што былi на зоркалёце "Магiканiн", якi невядома як апынуўся на планеце. Яны ўратавалi двух, але загiнулi самi...
"Што ж, я разумею цябе, Грант, гэта цяжка. Але ты абвiнавацiў сябе ў iх гiбелi, i ў гэтым я з табой не згод ны. Ты быў камандзiр, а калi ў табе загаварыў проста чалавек, якi спалохаўся адказнасцi, ты забыўся, што камандзiр таму i камандзiр, што боль свой ён абавязаны хаваць у сабе. Зрэшты, не ведаю, цi вытрымаў бы я..."
Грэхаў раптам зразумеў, што не слухае запiс, i раззлаваўся. Хуценька пракруцiўшы запiс назад, пусцiў яго зноў.
- ...атмасфера: вадарод, семдзесят тры працэнты, гелiй, пятнаццаць, кiсларод, азот, неон, аргон... (вiдаць, ужо дадзеныя па планеце). Пароды мацерыка... (гэта потым). Акiяны (...таксама потым). Так, вось яно, галоўнае... Утварэннi, як мяркуецца, штучнага тыпу, названыя Гарадамi. Актыўнае жыццё ў насычанай радыяцыяй атмасферы... Гiпотэза ўнiверсалiста Сергiенкi: негуманоiдная цывiлiзацыя. Гiпотэза ўнiверсалiста Гiлкоўскага: супольнасць гнотабiёнтаў - арганiзмаў цi калонiй арганiзмаў, якiя жывуць у поўнасцю вядомых i кантралюемых варунках...
Далей прачытаць запiс Грэхаву не ўдалося. Карабель выйшаў на сiлавую падушку стартадрома доследнай Станцыi, i па адсеках пайшоў пявучы сiгнал адбою гатоўнасцi. Пакуль рупныя гномiкi - робаты тэхнiчнай службы - правяралi корпус карабля i рухавiкi на астаткавую дэфармацыйную няўстойлiвасць, ён разглядаў планету ў перыскоп без оптыкi. З вышынi Станцыi яна здавалася пушыстым палевым элiпсоiдам з крыламi жамчужнага зiхцення - там, дзе нябачнае зараз свяцiла асвятляла атмасферу; Станцыя якраз праходзiла над начным бокам Тартара. "Змрачнаватая назва для планеты", - падумаў ён мiмалётна.
- Экiпажу на выхад! - вымавiў дынамiк гучным голасам, i ён паспяшаўся з каюты.
У шырокiх светлых калiдорах Станцыi было нашмат менш народу, чым ён чакаў. Зрэдку сустракалiся навуковыя супрацоўнiкi вышэйшых рангаў, цвет навукi Зямлi, у аднолькавых светла-блакiтных з зялёнымi змейкамi шчыгульных гарнiтурах. Толькi эмблемы на грудзях i на рукавах у iх былi розныя. Грэхаў з цiкаўнасцю праводзiў вачыма спецыялiстаў фiзiкi прастораў, бо сам колькi гадоў назад яшчэ насiў iх эмблему: пунсовы дыск, перакрэслены залатой стралой i аточаны роем срэбраных iскраў. Але ўсе твары былi незнаёмыя, i лёгкi смутак закраўся ў сэрца: падзеi мiнулага заўсёды згадваюцца з сумам, не катастрофы, вядома, хоць катастрофы суправаджалi яго з дня нараджэння, такi ён ужо "ўдачлiвы" па-свойму чалавек.
Загледзеўшыся на гурт тэхнiкаў, што валаклi па калiдоры грувасткую скрыню (няма грузавых аўтаматаў, цi што?), Грэхаў торкнуўся ў спiну Вiрта i хутка ступiў убок. Перад iмi стаяў начальнiк сектара КАВС Кротас i ўважлiва разглядваў iх сваiмi светлымi вачыма. Побач з iм, крывячы худы нервовы твар, стаяў незнаёмы Грэхаву чалавек у шэрым аднатонным трыко без усялякiх эмблем i значкоў. Ён быў сiвы, маленькi, танклявы, ад крывой усмешкi беглi па твары маршчынкi, i нiяк нельга было дакладна вызначыць яго ўзрост.
- Грэхаў? Рад вас бачыць... э-э, жывога i здаровага.
- Дзень добры, - прамармытаў ён. - Даруйце, дзякуй.
Сiвы нахiлiў галаву, i Грэхаў прачытаў усмешку ў яго непранiкальна чорных вачах. Выручыў Грэхава Сташэўскi. Ён падышоў да iх аднекуль збоку, некалькi iмгненняў глядзеў на сiвога з няпэўнай мiнай на твары, потым рэзка працягнуў руку i адрывiста кiнуў:
- Наш праваднiк? Я - Сташэўскi, Святаслаў.
- Малчанаў, Эвальд, - нечакана ракатлiвым басам адказаў сiвы, i Кротас, што стаяў побач, з незразумелай палёгкай уздыхнуў.
- Хадземце. А шостай пасяджэнне навуковай рады. Спадзяюся, вы не галодны?
- Не, - коратка адказаў Сташэўскi.
Iх маўклiвую групу праводзiлi вачыма - усе ведалi, што прыбылi выратавальнiкi, - а Грэхаў, машынальна адказваючы на прывiтаннi, спрабаваў успомнiць, дзе яму ўжо сустракалася гэтае прозвiшча - Малчанаў.
Яны падышлi да каманднай залы Станцыi - паўсферычнага памяшкання з шэрагамi пультаў i туманнымi сценамi выключаных вiдэомаў*. У зале лёгка перакотвалася гамонка двух дзесяткаў людзей. Грэхаў, азiрнуўшыся, заўважыў тут Джаваiра, кiраўнiка другога сектара, Юрэвiча - начальнiка аддзела бяспекi, i яшчэ некалькi асаў, якiх ён ведаў па ранейшай рабоце. Амаль усё Кiраўнiцтва...
* Вiдэом - аб'ём каляровай вiдэаперадачы.
- Зараз пачнём, - цiха сказаў Кротас, як быццам адчуўшы хваляванне Грэхава.
- Што ж тут адбылося? - гэтак жа цiха спытаўся Грэхаў.
- Атрад вучоных i камунiкатараў пайшоў на паверхню Тартара i не вярнуўся... - адказаў начальнiк сектара i не дагаварыў.
У залу ўвайшоў высокi агнiста-рыжы мужчына з вялiзным носам. Грэхаў з цiкаўнасцю стаў яго разглядваць. Ён нi разу не бачыў намеснiка старшынi Камiтэта Камунiкацый у твар, толькi чуў пра яго, але памылiцца, вiдаць, было немагчыма. Лявада коратка павiтаўся з усiмi i прайшоў да пультаў.
Грэхаў дакрануўся пальцамi да пляча Сташэўскага - нейкi iнстынктыўны рух, дальбог, i падрыхтаваўся слухаць.
* * *
Дэсантны шлюп - iглакол, на жаргоне асаў, - павольна аддзялiўся ад ажурнага цела Станцыi i срабрыстай кропляй стаў падаць у бездань. Сiнi дыск Тартара здаваўся адтулiнай у чорнай тоўшчы, а iглакол - паветраным шарыкам, што ўзнiмаўся да неба з-пад зямлi.
Пакуль iх маленькi караблiк вялi па энергапромню да Станцыi, Сташэўскi быў спакойны: збоку iх нiхто не мог убачыць i запеленгаваць. Але ў атмасферы яны маглi спадзявацца толькi на вопыт i ўменне пiлота, i Сташэўскi мiжволi паглядваў на Дыега Вiрта, якi з нядбайнай грацыяй прафесiянала сядзеў ля пульта.
У цеснай рубцы iглакола размясцiлiся разам чатыры чалавекi: сам Сташэўскi, Вiрт, Малчанаў, што апраўдваў сваё прозвiшча, i Грэхаў, якi з цiкавасцю назiраў за ходам спуску. Тое, што iх экспедыцыя - выратаваўчы рэйд, яго турбавала мала. Дакладней, турбавала, вядома, але за тры гады працы ў КАВС ён даўно прывык да заўсёднай рызыкi, чакання сутыкнення з невядомымi цi вядомымi сiламi прыроды, таму гэтая экспедыцыя была для яго звычайнай формай работы. Яго работы...
Грэхаў цяпер ведаў, што з таго часу, як Тартар быў адкрыты, мiнула больш за год, але па-сапраўднаму вывучыць чужы свет за гэткi кароткi тэрмiн людзi не змаглi: не шмат чаго ўбачыш з тысячакiламетровых арбiт, аўтаматы ж, акрамя вымярэння асноўных фiзiчных параметраў планеты, нiчога больш не ўмелi. Да асэнсавання жыцця Тартара патрэбны былi працяглыя назiраннi, назiраннi прамыя i без пасрэднiкаў. Праўда, спробы гэтыя пакуль у большасцi заканчвалiся выратаваўчымi аперацыямi накшталт гэтай. Хiба што меншага маштабу.
Шэсць сутак назад, калi Грэхаў яшчэ блукаў па Лесе Журбы на Чары, група вучоных i камунiкатараў у колькасцi сарака шасцi чалавек накiравалася на ТФ-зоркалёце да аднаго з Гарадоў, найбольш загадкавых аб'ектаў Тартара, для дэталёвых даследаванняў. I вось ужо шэсць сутак залар з раёна пасадкi чуецца рэзкi голас аўтамата: "Увага! Выкiдваю..." - маўчанне, доўгi скрыгат, трэск i зноў: "Увага! Выкiдваю..." - маўчанне, скрыгат - i так без канца. Шэсць сутак запар людзi на Станцыi спрабуюць з дапамогай зондаў i тэлеробатаў разгледзець, што здарылася з караблём, спрабуюць, але беспаспяхова, наладзiць з iм сувязь. Здалёку калона карабля здаецца непашкоджанай i стаiць трывала, але яго нерухомасць трывожная, не з'яўлялiся каля яго i перасоўныя лабараторыi, з дапамогай якiх мелiся правесцi даследаваннi. Карабель не адчыняў люкаў, ператварыўшыся ў падабенства тых скал, каля якiх ён так дзiўна фiнiшаваў. Адзiным рухам у гэтым месцы быў рух "павуцiн", якiя чародамi кружылi вакол зямнога карабля. Дарма ўглядалiся ў мутны акiян атмасферы тэлезонды i чуйныя прыборы: у раёне пасадкi панавала дзiўная цiшыня.
А ў iншых раёнах адзiнага мацерыка Тартара ўсё было iнакш: праносiлiся над раўнiнамi i адгор'ямi "цiкаўнiкi" - так чамусьцi ахрысцiлi даследнiкi лятаючыя скалы; нетаропка плылi па сваiх загадкавых справах "павуцiны"; у гарах з'яўлялася i доўга не знiкала барвовае свячэнне; рэзка i незразумела мяняўся рэльеф знаёмай мясцовасцi... Так, з вышынi ўсё гэта вельмi нагадвала актыўную цывiлiзаваную дзейнасць, пабудаваную па сваiх, невядомых людзям, законах...
- Крыўдна, што мы натыкаемся на раўнадушнасць... - не заўважыўшы, як загаварыў услых, вымавiў Грэхаў. Спахапiўшыся, змоўк.
- Што? - спытаўся Сташэўскi, паглядзеўшы на яго.
- Нiчога, - прамармытаў Грэхаў, адчуўшы на сабе дапытлiвы позiрк Малчанава.
- Увага! - прамовiў з аператыўнага вiдэома iнжынер сувязi Станцыi. Дальнасць на мяжы. Далей пойдзе сваiм ходам.
- Гатовы, - коратка кiнуў Дыега Вiрт, трымаючы руку над рэгулятарам кiравання. Шлем бiякiравання ён ужо надзеў.
- Жадаю поспеху, - суха сказаў з суседняга вiдэома Кротас. - Пакуль яшчэ не позна, задавайце пытаннi.
- Позна, - без усмешкi адказаў Сташэўскi.
- Старт! - энергiчна вымавiў iнжынер сувязi. - Выключаем поле.
Сташэўскi кiўнуў, i Дыега ўцiснуў педаль уключэння ўласнага ахоўнага поля.
Цяжар хлынуў у целы людзей, не цяжар паскарэння, а нейкi дзiўны цяжар, што запавольваў рухi i думкi. Дыск планеты прысунуўся, хiлячыся, набрыняў фiялетавым паўзмрокам i засланiў панарамны вiдэом з трох бакоў. Мiльганулi i знiклi светлыя плямы, чаргуючыся з чорнымi праваламi, iмклiвыя бруi пранеслiся побач, потым iглакол працяў нешта шэра-блакiтнае, i людзi як быццам аслеплi.
Дыега сказаў кароткае энергiчнае слоўца, раскiрэчыўся над пультам, i вiдэомы сталi вiдушчыя. Цвёрдае i заплямленае белым, ляцела на людзей фiялетавае поле, закружылася каруселлю, мiльгануў i прапаў нейкi знаёмы сiлуэт, i звонкiм ударам абарваўся раптам рух. Запанавалi цiшыня i нерухомасць.
- Д'ябал! - сказаў Сташэўскi амаль з захапленнем. - Я думаў, канец!
- I сапраўды... - буркнуў Малчанаў, расцiраючы скронi.
- Майстра, - сказаў Грэхаў, паляпаўшы Вiрту па плячы, - не прамазалi?
- Думаю, максiмум на паўтара-два кiламетры, - сказаў спакойна Дыега, здымаючы шлем. У мэтах бяспекi, вядома, яны зрабiлi пасадку за сто сорак кiламетраў ад месца пасадкi зоркалёта, што змоўк, па другi бок Кiнжальнага хрыбта.
- Зiрнiце!
Грэхаў прасачыў кiрунак позiрку Вiрта i проста пад лiловым яйкам цьмянага святла заўважыў гiганцкую белаватую "павуцiну", якая нерухома лунала ў паветры. Яна была велiзарная, далёкi край яе губляўся ў жоўтай смузе неба, i вiсела зусiм спакойна, як бязважкая. Узор яе з сапраўднай павуцiнай меў надзвычай аддаленае падабенства, але, падумаўшы, Грэхаў вырашыў, што той, хто назваў гэты прадмет "павуцiнай", быў недалёкi ад iсцiны. Але якiя ж тады павукi?
- Вартаўнiк, - з незразумеяым выразам твару сказаў Малчанаў.
2
Было ўжо добра за поўнач, калi далягляд наперадзе раптам асвяцiўся серыяй страшэнна зiхоткiх сiне-зялёных успышак.
- Стоп! - iмгненна адрэагаваў Сташэўскi. Рукi аўтаматычна ўтапiлi штурвал у выемку пульта, i танк рэзка спынiўся, уздыхнуўшы гасiцелем iнерцыi, як стомлены бранiраваны яшчар. Яшчэ адна серыя акрэслiла далягляд, высвецiўшы пранiзлiвай сiнечай найдробныя дэталi ландшафту i твары людзей. Успышкi мiльганулi абсалютна бязгучна, i пасля iх настала поўная цемра, якая паглыбiла змрок перад свiтаннем.
- Паўднёвы-паўднёвы-захад, - вызначыў Малчанаў, - кiламетраў сто за хрыбтом. Што за ўспышкi? Грэхаў кiнуў погляд на прыборную панель.
- Эмiсiйныя, тыпу выбухаў шаравых маланак. Пасля слiпучага зарыва ўспышак вочы не заўважалi нi пульта, нi панелi, i здавалася, фасфарысцыруючыя элiпсы i квадраты iндыкатараў вiсяць у паветры, нi на што не абапiраючыся.
- Хоць вока выкалi! - прабурчаў незадаволены Сташэўскi.
Ён сядзеў злева, у крэсле бiямеханiка, i Грэхаў, вочы якога адаптавалiся хутка, бачыў яго шырокi сiлуэт. Ва ўсё больш i больш карычневай цемры паступова выступалi невыразныя контуры крэслаў, апаратаў i людзей. Увесь купал кабiны ўяўляў сабой экран апаратуры прамога бачання, таму часам рабiлася няўтульна ад думкi пра - здавалася - безабароннасць машыны.
Ззаду пачулася пазяханне - прачнуўся Вiрт.
- З якой прычыны прыпынак? Прыехалi?
- Цiха! - пагрозным шэптам сказаў Сташэўскi. Грэхаў напружана ўслухаўся i недзе на мяжы ўспрыняцця пачуў далёкае, яно ледзь угадвалася, цiканне вялiзнага механiзма. Як быццам парыў ветру данёс сюды ў непраўдападобнай цiшынi тартарскай начы павольныя раўнамерныя ўдары: баннг!.. баннг!.. баннг!..
- Звон, - шапнуў Малчанаў. Грэхаў хацеў яму запярэчыць, бо гэтыя гукi больш за ўсё былi падобныя на ўдары ў гонг, але было ў iх штосьцi i ад званоў, аксамiтны бронзавы тэмбр. А можа, спрычынiлася ўяўленне, якое заўсёды дамалёўвае тое, што чалавек жадае ўбачыць або пачуць.
Яны гэтак захапiлiся дзiўным гучаннем, што прамаргалi з'яўленне "цiкаўнiка". Ён прымчаўся хутчэй за ўсё з боку Кiнжальнага хрыбта i свяцiўся, як белаваты прывiд, падобны на шкiлет гiпапатама, але Грэхаў ужо ведаў, што ўдзень пры святле ён уяўляў бы сабой каменнападобную глыбу незвычайнага чорнага колеру, якi не апiсаць, не перадаць, i яна з нечаканай лёгкасцю лунала ў паветры. "Цiкаўнiкамi", выяўляецца, iх назвалi за вiдавочную цiкавасць да зямных апаратаў, асаблiва да тых, што выкарыстоўвалi сiлавыя палi. Часам пад час руху нiзка над сушай за iмi цягнуцца доўгiя, шматсотметровыя хвасты павольна сыпучага пылу. Некалькi гадзiн назад Грэхаў i сам бачыў са Станцыi некалькi такiх хвастоў, праз аптычныя ўзмацняльнiкi, вядома.
"Цiкаўнiк" павiснуў над танкам, яго свячэнне страцiла раптам структурную выразнасць i расплылося зелянявым воблакам, ахутаўшы паўсферу кабiны. Раптоўнае галавакружэнне прымусiла Грэхава ўхапiцца за штурвал, увушшу паплыў камарыны звон, сталi нямець мышцы шыi i плячэй. Ён паспрабаваў трымацца, напружваючы волю, але з такiм жа поспехам можна было спрабаваць выгадаваць на твары другi нос. Малчанаву ззаду стала блага, ён ускочыў, ногi яго не трымалi, i ён неўсвядомлена ўчапiўся Грэхаву за шыю. Той вяла тузануў ацяжэлай галавой, не адрываючы позiрку ад зiхатлiвай кляксы "цiкаўнiка". Здавалася, ён вырас да велiчынi горнага хрыбта, i гэты яго мiльённатонны цяжар хлынуў у галаву.
Абаронай займаўся Сташэўскi, Грэхаў не разумеў, чаму ён марудзiць, адзiны, на яго думку, хто не страцiў здольнасцi рухацца, але нарэшце ён скiнуў задумлiвасць i ўключыў гефы - генератары форм.
Пад ударам сiлавога поля белаваты спрут адскочыў ад танка i ўзвiўся ў неба. Праз iмгненне хваля здранцвення спала, цела сталася незвычайна лёгкае, як быццам запоўненае гелiем. Грэхаў пакруцiў галавой i са здзiўленнем убачыў, што Вiрт сядзiць на падлозе. Рубку залiло святло. Дыега заўважыў яго позiрк i ўсмiхнуўся.
- Я, вiдаць, рагаты, як карова. Падобны?
- А што такое карова? - з цiкаўнасцю спытаўся Малчанаў, падымаючы на Вiрта свой вечна пахмуры вузкi твар.
- Карова... - з усмешкай пачаў Дыега, - гэта такая вялiкая жывёлiна з чатырма нагамi па кутах... Сташэўскi пырснуў, а Грэхаў упершыню ўбачыў на твары Малчанава ўсмешку. Усмешка ў камунiкатара была незвычайная: як блiск маланкi, што прасекла цёмныя навальнiчныя хмары. Малчанаў быў самы старэйшы з iх. Ён нарадзiўся ў тысяча дзевяцьсот восемдзесят дзевятым годзе, гэта значыцца ў дваццатым стагоддзi. Грэхаў спачатку нават не паверыў, калi даведаўся пра гэта, але потым успомнiў, што менавiта Малчанава выратаваў экiпаж зоркалёта "Спiр", яго i камандзiра карабля "Магiканiн". Малчанаў вярнуўся да Тартара, а камандзiр "Спiра" Яраслаў Грант... Грант на Чары, у санаторыi... Няўжо такое моцнае было ўзрушэнне? Цi ён судзiць гэтага чалавека занадта прадузята?.. Але Малчанаў якi! Перажыць гэткае i вярнуцца! Бадай, у яго можна павучыцца рашучасцi i мужнасцi. Калi толькi такiя сталёвыя нервы не сведчанне яго зашэрхласцi або, яшчэ горай, раўнадушша...
- Та-ак, - працягнуў Сташэўскi, спадылба аглядаючы iх. У характары гэтага чалавека нялёгка разабрацца, не ведаючы яго так, як ведаў Грэхаў. У яго суровы, колеру паўночнага каменю твар, халодныя шэра-блакiтныя вочы, моцна сцiснутыя, быццам акамянелыя, губы. Ён шырокi ў плячах, масiўны i вельмi дужы. Аднойчы на Самнii пад час аварыi блокпаста ён ударам кулака сарваў двухсоткiлаграмовае мацаванне экрана i вырваў сiлкуючы фiдэр разам з гняздом, бо часу на адкручванне ўжо не было. Вядома, захапляўся Грэхаў не дужасцю Сташэўскага, ён быў не слабейшы за Святаслава, хоць знешнасць меў далёка не тыповую для асiлка. Ростам ён быў, бадай, нiжэйшы за Малчанава, шчуплы, але важыў гэтулькi ж, колькi i Сташэўскi, - сто два кiлаграмы. Праз гэта яму яшчэ ў iнстытуце далi мянушку "Малы пярэварацень". А вiнаватае ў гэтым дзяцiнства: Грэхаў нарадзiўся ў зоркалёце, што цярпеў бедства, i цэлых пятнаццаць гадоў з моманту нараджэння да фiнiшу на Зямлi рос у полi прыцягнення, у тры-чатыры разы больш магутным, як земляное. Натуральна, гэта не магло не адбiцца на яго целабудове. Ну а Сташэўскi... Мала сказаць - ён iм захапляўся, ён яголюбiў...
- Та-ак, - яшчэ раз вымавiў Сташэўскi. Камандзiр групы, ён умела хаваў свае трывогi i сумненнi. Грэхаву ж, шчыра кажучы, было нявесела, тым болей што ўварвалiся яны ў абсалютна незнаёмае жыццё, а iсцi яны маглi толькi наўздагад, i гэты павольны i стамляючы рух дзейнiчаў на нервы больш, чым загадкавае выпраменьванне нярэдкiх "цiкаўнiкаў".
- Нашы меры абароны ад "цiкаўнiкаў", - уздыхнуў Сташэўскi, - на жаль, пакуль што малаэфектыўныя, i фактычна мы безабаронныя...
Ён перахапiў позiрк Вiрта.
- Так-так, безабаронныя, нягледзячы на тыямат*. Бо можа ўзнiкнуць сiтуацыя, у якой мы проста не паспеем прывесцi яго ў дзеянне. - Ён меў рацыю. Тыямат - "вялiкi разбуральнiк", "генератар праматэрыi", "iнiцыятар цiхага распаду" - як яго толькi нi называлi, - наймагутнае са сродкаў абароны i нападу (на жаль...), якiм нядаўна авалодаў чалавек. Але i тыямат не гарантаваў бяспекi ва ўмовах Тартара, якi меў вялiзны арсенал паражаючых фактараў, нiводны з якiх яшчэ не быў як след вытлумачаны чалавекам.
* Тыямат - генератар асобага поля, у якiм разбураюцца электронныя, атамныя i мiжнуклонныя ядзерныя сувязi.
- Ну, не глядзiце на рэчы гэтак песiмiстычна, - прабурчаў Малчанаў. Трэба прывыкаць i да "цiкаўнiкаў" i да iншых формаў жыцця Тартара, а iх багата, i, запэўнiваю вас, усе яны агрэсiўныя...
- Акрамя пластуноў, - сказаў усёвед Дыега Вiрт.
- Пра пластуноў асобная гаворка...
- Так, - у трэцi раз сказаў Сташэўскi, - Мы стаiм ужо паўгадзiны, гэта недаравальна шмат. Гатовыя? Паехалi.
Танк злёгку прысеў i рэзка пабег па светлым тунелi, што высеклi ў цемры пражэктары. Дарога рабiлася горшая. Спачатку ехалi па пласкагор'i, якое дзе-нiдзе парасло паўзучым нiзкiм кустоўем дзiўнага выгляду. Яно чамусьцi нагадвала Грэхаву абстрактныя канструкцыi з металiчнага дроту, укручаныя ў масу пушыстых сiняватых нiтак. Гусенiцы з ходу ламалi яго, i яно рассыпалася на асобныя кавалкi, крохкае, як шкло.
Потым пад'ём стаў больш стромкi, i неўзабаве Грэхаў зразумеў, што яны ўжо недзе каля адгор'яў Кiнжальнага хрыбта, якi iм трэба было пераадолець. За тыя восем гадзiн побыту на планеце з iмi i вакол iх нiчога не адбылося, i Грэхаў нават падумаў, што свет Тартара даволi ардынарны - скалiсты дзiкi "нецывiлiзаваны" свет. Незразумела было, чаму адбывалiся катастрофы, гiнулi робаты i людзi, абароненыя, як здавалася да гэтага, ад усiх сiлаў прыроды ўменнем прымяняць гэтыя сiлы сабе на карысць. "Многiя рэчы нам незразумелыя не таму, што нашы паняццi слабыя, але таму, што гэтыя рэчы не ўваходзяць у кола нашых паняццяў". Так, здаецца, казаў Казьма Пруткоў. "Што, калi жыццё Тартара не ўваходзiць у кола нашых паняццяў?" - падумаў Грэхаў.
Схiлы гор узнiмалiся ўсё вышэй i больш стромка, сцiскаючы iх часовую, выпадкова знойдзеную дарогу ў каменных цяснiнах. Сталi трапляцца доўгiя трэшчыны, што разрывалi яе на пункцiры, i буйныя абломкi скал са свежымi зломамi. Нарэшце ехаць далей ранейшым шляхам стала немагчыма - даваўся ў знакi нядаўнi землятрус, танк падыходзiў да актыўнай мяжы яго эпiцэнтра. Ён марудна прапоўз сотнi дзве метраў i ўпёрся ў iрваны вал з абломкаў i друзу: дарога была перагароджана iм. За валам пачулася нагрувашчванне базальтавых плiт гiганцкай таўшчынi.
- Горст*, - вымавiў Сташэўскi, злазячы з крэсла, шырокi, спакойны, нават трошкi вялы.
* Горст - прыўзняты ўчастак планетармай кары, абмежаваны скiднымi трэшчынамi.
- Збiрайся, Дыега.
Удвух з Вiртам яны надзелi скафандры i выйшлi з танка. На прыборнай панелi ўспыхнулi зялёныя агнi iндыкатараў прысутнасцi - запрацавалi iндывiдуальныя радыёмаякi. У святле пражэктараў дзве постацi ператварылiся ў асколкi асляпляльнага вадкага агню - плёнкi скафандраў адбiвалi амаль усе вiды радыяцый, у тым лiку i святло. Яны выйшлi з асветленай паласы i знiклi. Дыегаў голас прагучаў, здавалася, зусiм побач:
- На хуткалёце да мэты можна дайсцi за дзесяць хвiлiн, можа, я рызыкну?
Адказ Сташэўскага яны не пачулi, але Малчанаў усмiхнуўся даволi красамоўна. Цяпер ужо Грэхаў шмат чаго ведаў пра Тартар, у тым лiку i тое, як загiнулi экiпажы "Спiра" i "Магiканiна". Лятальныя апараты праследавалiся "павуцiнамi" з асаблiвай настойлiвасцю, менавiта з гэтай прычыны iх выратавальны рэйд пачаўся на цяжкiм танку-лабараторыi, разлiчаным на эксплуатацыю ў атмасферах гiганцкiх планет-паўсонцаў тыпу Юпiтэра. Ну а далейшае залежала ад iх, ад "запасу надзейнасцi чалавечага элемента", бо тэхнiка Зямлi больш за тое, чым яны валодалi, даць не магла...
Малчанаў уключыў свой iнфармблок i ўзяўся праслухоўваць запiсы, неспакойна паглядаючы на ясную зелень iндыкатараў прысутнасцi. Грэхаў спачатку прыслухоўваўся, потым перастаў. На вяршынi горста нешта адбывалася. Як быццам там без дай прычыны пачала выпарвацца чорная вадкасць i цяжкiя непразрыстыя выпарэннi заварушылiся змеямi.
- Дыега! - на ўсялякi выпадак паклiкаў Грэхаў. - Святаслаў!
Дынамiкi маўчалi. Iндыкатары прысутнасцi налiлiся жаўцiзной - адзнака кароткачасовых перапынкаў сувязi.
- Што здарылася? - трывожна спытаўся Малчанаў, але ўжо i сам заўважыў благое. "Вадкасць" працягвала выпарвацца. Цяпер бруi пары набылi глыбокi сiнi колер, i ў iх зазiхацелi яскравыя iскрынкi. Iскры павялiчвалiся, збiралiся ў вялiкi шар i працiналi начны змрок, як маленькiя маланкi, патрэсквалi i гудзелi, як пчалiны рой. Нарэшце iх стала гэтулькi шмат, што яны здавалiся вялiзным вогненным вокам, зрэнка якога шалёна круцiлася.
- Гравiстралок! - ярасным шэптам вымавiў Малчанаў i скочыў да ўвагнутага люстра наводкi тыямата.
Ён спазнiўся на секунду, можа, на паўсекунды. На скалах зашыпела, i Грэхаў кулём пакацiўся да супрацьлеглай сцяны рубкi: па танку, дакладней, па яго ахоўным полi як быццам стукнулi гiганцкiм молатам, i ён адскочыў назад, загуў i завiбрыраваў на амартызатарах. Грэхаў яшчэ толькi ўзнiмаўся, чапляючыся за сценку, як ударыла другi раз. Ён тыцнуўся носам у нешта цвёрдае i на пэўны час страцiў здольнасць штосьцi кемiць.
Малчанаў усё ж дацягнуўся да пускальнiка тыямата, Грэхаў зразумеў гэта з таго, што ў яго спачатку занылi зубы, а потым дынамiкi данеслi скрыгат-лямант ускатурханай атмасферы. Пакуль ён вылуплiваў мутныя ад слёз вочы, усё было скончана. Вiшчаў лiчыльнiк радыяцыi (страшная ўсё-такi штука тыямат!), палову горста як языком злiзала, а ля яго падножжа курчылася пакамечаная, але ўцалелая(!) "павуцiна", якая згубiла свой рэжучы бляск.
- Удалы пачатак, - легкадумна прамовiў Грэхаў, выцiраючы з губы i пад носам кроў. Малчанаў здушана прамармытаў нешта, злосна памасiраваў горла, паказаў некуды ўбок, i Грэхаў убачыў далёкiя светлякi лiхтароў, што выпiсвалi мудрагелiстыя траекторыi пад час руху. Гэта вярталiся разведчыкi, нi пра што нават не здагадваючыся. Няўжо яны не чулi ляманту тыямата?! Вiрт нешта цiха казаў, Сташэўскi маўчаў. Яны павольна спусцiлiся па схiле застылай лававай хвалi, разрэзваючы змрок шпагамi святла, выйшлi на асветленую пражэктарамi прастору, i тут Сташэўскi заўважыў знiкненне вершалiны горста, мiтуслiвую "павуцiнку", ды i дым яшчэ не разышоўся поўнасцю, i радыяцыя не спала. Ён застыў з паднятай нагой, потым штурхнуў Дыега ў плячо, i яны, не дбаючы пра захаванне годнасцi, кiнулiся да машыны.
У кабiне Сташэўскi акiнуў няўважлiвым позiркам ашаломленую фiзiяномiю Грэхава i, як быццам нiчога не адбылося, сеў у крэсла. Увайшоў ураўнаважана-спакойны Дыега Вiрт, прыжмурыўся на "параненага" i, сказаўшы: "Герой", - сеў побач з камандзiрам.
- Гравiстралок, - раптам прамовiў Малчанаў, як бы просячы прабачэння, Грэхаў аж вылупiў вочы. - Даруйце мне, Святаслаў! Я абавязаны быў папярэдзiць, даруйце.
На яго было шкода пазiраць, i Грэхаў адчуў да яго калi не прыязнасць, дык, прынамсi, павагу. Вiдаць, ён сапраўды мужны чалавек.
- А-а... - сказаў у адказ Сташэўскi бесклапотна. - Лухта. Сам вiнаваты. Мне ж гаварылi, i неаднойчы, а я забыўся.
Ён павярнуўся да апаратуры сувязi, крутануў рукаятку павароту арыентаста, выклiкаў Станцыю.
Доўгi час, пакуль арыентаст абмацваў неба, вiдэом сувязi адно мiгцеў няяркiм блакiтам, патрэсквалi дынамiкi прыёмнай прылады ды паляскваў аўтамат перашкод, спрабуючы розныя частоты. Нарэшце вiдэом мiгнуў, разгарэўся, i ў iм паступова праявiўся такi знаёмы Грэхаву стомлены твар з яскравымi губамi, трошкi ўзнятым носiкам i ўмольнымi вачыма. Ён замёр.
"Палiна! Палiна... Каханне маё i жыццё маё... i боль мой... Праз усе цуды космасу i будзённасць працы, жыцейскiя дробязi i буйныя падзеi, страты i набыткi я пранёс твой погляд з сабой. Я моцны чалавек i да шмат чаго прывык у гэтым шчодрым на сюрпрызы свеце, але я слабею, калi цень адчужэння, часам уяўнага, з'яўляецца ў тваiх вачах, былая ўпэўненасць пакiдае мяне, як кроў параненае цела... Чалавек жывы чалавекам, i няхай хто-кольвек дакажа мне iншае. Я жывы ўсiмi сябрамi сваiмi, але больш за ўсё я жывы табой... Мы так i не пагаварылi на Станцыi, хоць Дыега зрабiў усё, каб мы сустрэлiся. Гэта, вядома, ён пастараўся, каб ты апынулася тут, ля Тартара. Не без ведама Сташэўскага, пэўна ж. Хiтрыя i добрыя мае сябры, вам не зразумець, мабыць, што для Палiны я толькi што ўваскрос. А да гэтага быў год адзiноты, год маёй смерцi, уяўнай - для мяне, сапраўднай - для яе..."
Дыега скасавурыўся на Грэхава i сказаў:
- Прывiтанне сувязiстам. Што новага, Палiначка? Палiнiны губы заварушылiся, але гуку не было. Вiдэом пакрыўся рабiзной перашкод, ачысцiўся, i замест жаночага твару ў яго ўплыў твар Кротаса, з няправiльнымi дробнымi рысамi, не надта ветлiвы, з вострым позiркам трохi касых вачэй.
- Новаўтварэнне, - сказаў Сташэўскi ў нос i бязгучна чхнуў. - Праз эпiцэнтр нам не прайсцi, дайце найкарацейшы шлях.
- Гэтак блага? - прахрыпеў дынамiк скрозь выццё суправаджальнай перашкоды.
- Не прайсцi нават з гефамi, я глядзеў. Паведамiце як найдакладней, дзе мы завязлi.
- Хвiлiнку... - Кротас скасавурыўся i стаўся падобны на камбалу з носам. Вы зараз... на паўночным схiле хрыбта, побач з перавалам Шэрага Прывiду. Да карабля ад вас усяго восемдзесят дзевяць кiламетраў па прамой... Але калi па гэтым перавале не прайсцi, дык найкарацейшы шлях праз другi.
- Другi - гэта Звiлiсты?
- Так.
- Дзякуй... - задумаўся Сташэўскi. - Да Звiлiстага недзе каля ста кiламетраў? Трохi зашмат... Ну а калi праз Тора-Ора?
- Ты ж ведаеш... там стаiць...
- Горад, ведаю. Затое мы сэканомiм гадзiн шэсць-сем. Гэта не так ужо блага, як ты думаеш?
За экранамi загаварылi адразу некалькi галасоў. Кротас, адказваючы, адмоўна пакiваў галавой i зморшчыўся. Гаварыць i пераконваць яму было цяжка, ён выдатна разумеў Сташэўскага, рызыка была вялiкая, але i Святаславу прымаць рашэнне было нялёгка, Грэхаў цудоўна гэта бачыў. - А новага нiчога? упаўголаса спытаўся Малчанаў.
Кротас паглядзеў на яго адным вокам з экрана, крутнуў галавой. Начальнiк аддзела быў у горшым становiшчы, як яны, ён мог толькi чакаць.
- Прыйдзецца iсцi праз Горад, - сказаў Сташэўскi, падводзячы вынiк невясёлых сваiх разважанняў, i дадаў, як бы просячы прабачэння: - Хутка ранiца, i, магчыма, прабiцца праз перашкоды мы не зможам, то вы ўжо не надта непакойцеся... З гары танк вам бачны, вось i назiрайце.
Кротас кiваў пры кожным слове, i твар у яго быў нейкi няшчасны, добра было вiдаць, што ён кепска адпачываў i наўрад цi еў, i Грэхаў падумаў, што дарма Сташэўскi згадаў пра неспакой. Неспакой - падмурак чакання, а для людзей на Станцыi яно сталася асновай iснавання. Да той пары, пакуль яны не дойдуць да карабля i не даведаюцца, чаму ён маўчыць.
У вiдэом уцiснуўся славуты нос Лявады i яго рыжая шавялюра.
- Мы тут падрыхтавалi яшчэ два "панцыры" з танкамi. Экiпажы гатовыя стартаваць у любы час.
- Не трэба, - сказаў Сташэўскi грубавата, а Малчанаў красамоўна павярнуўся. Нi ў кога не было гарантый, што i гэтыя дэсантныя караблi не змоўкнуць пад час пасадкi, як зоркалёт. Да таго ж у выпадку непрадбачаных цяжкасцей яны маглi i не паспець.
Па вiдэому заструменiлiся белыя зiгзагi i раскалолi выяву.
- Што там яшчэ? - незадаволена павярнуўся Сташэўскi.
- "Цiкаўнiкi", - лаканiчна адгукнуўся Дыега Вiрт, тыцкаючы пальцам у неба.
Грэхаў таксама ўбачыў iх. Адзiн нагадваў сваiм свячэннем медузу, двое iншых - мудрагелiстыя камбiнацыi зiхоткiх жыл.
Сташэўскi выключыў апаратуру сувязi i скасавурыўся на пульт тыямата. Сувязi ўсё роўна не будзе, пакуль побач баражыруюць гэтыя фасфарысцыруючыя камянi. Iх выпраменьванне стварае перашкоды ў любым дыяпазоне хваляў, у чым выратавальнiкi ўпэўнiлiся яшчэ пад час пасадкi.
"Цiкаўнiкi" не "нападалi", пакружлялi на значнай вышынi, з нязменным эскортам "павуцiн", i неўзабаве пайшлi, растварыўшыся ў зелянявым мiгценнi неба без зор.
- А я нi разу не быў у Горадзе, - сказаў раптам з пэўным здзiўленнем Малчанаў. Хацеў яшчэ нешта сказаць, але паглядзеў на Сташэўскага i перадумаў. Няўжо ён i праўда не быў у Горадзе? - падумаў Грэхаў з недаверам. - Або гаворыць наўмысна для нас, каб супакоiць, падбадзёрыць?" Грэхаву, натуральна, таксама не даводзiлася знаёмiцца з Горадам, але наслухаўся ён такiх гiсторый больш як дастаткова.
Сташэўскi махнуў рукой, Грэхаў павялiчыў абароты матораў, i танк палез на стромкi чырвона-карычневы бок каменнага кража.
3
Ён выключыў акустычныя прыёмнiкi, i прыглушанае мармытанне рухавiка змоўкла, стала зусiм цiха. Толькi ў кабiне зрэдку хто-небудзь шамацеў вопраткай ды рыпелi рамянi крэслаў.
Дарогi як такой не было. Танк iшоў беражком свежага разлому, потым вухнуў некуды ў цяснiну i хвiлiн дваццаць шлёпаў гусенiцамi па плыткай рэчцы з зiхатлiвай смарагдавай вадой.
Потым пайшла параўнальна роўная паверхня - столападобнае плато, на сярэдзiне якога машына з ходу ўляцела ў воблака шызага дыму. У гэтым дыме не дапамог нават лакатарны зрок - чарговы цуд прыроды, i Грэхаў кiраваўся толькi стрэлкай арыентаста, каб машына iшла дакладна па прамой. Такiя дымныя падушкi яны праязджалi ўжо, памеры iх не перавышалi некалькiх кiламетраў. Абазначалi яны спуск у плыткую, але шырокую варонку, надзiва роўную. Растлумачыць iх прызначэнне не змог i адзiны "ветэран" у танку - Малчанаў.
Калi танк выязджаў з дыму, яго моцна трасянула. Грэхаў узняў вочы i ўбачыў над сабой гiганцкую белую "сетку", што павольна адплывала ў дым. I зараз жа гучна зашалясцелi дынамiкi прыёмнiка, дзесьцi ўнутры яго загаварылi, зашапталi сотнi галасоў, разабраць якiя выразна ён не змог. Калыхаючыся, край "павуцiны" яшчэ пэўны час свяцiўся скрозь дым, потым растварыўся ў сiняй смузе. Змоўк i шэпт.
"Што за лухта?" - падумаў занепакоены Грэхаў. Патрымаўшы штурвал рукой, азiрнуўся. Дыега Вiрт спаў, патануўшы ў крэсле. Малчанаў пазяхаў, далiкатна прыкрываючыся далонькай. Праз хвiлiну i ён задрамаў, не раскладаючы крэсла. У кабiне панаваў утульны паўзмрок, якi ствараўся рассеяным водблескам пражэктараў.
"Дзiўна, што гэта яшчэ за шэпт? Галюцынацыi са слыхам?.."
- Адпачнi, - параiў Сташэўскi. - Дарога тут адна - на паўночны ўсход. Трэба будзе - пабуджу.
"Ён таксама нiчога не чуў?" Засмучаны Грэхаў уступiў месца камандзiру i адкiнуў суседняе крэсла, спаць захацелася непераадольна, i заснуў ён амаль iмгненна, забыўшы пра свае "галюцынацыi". Прыснiлася яму, што стаiць ён з Палiнай у нейкай жахлiвай чорнай цяснiне, аддзелены ад каханай шкляной сцяной. Палiна аддаляецца, твар яе трывожны, але яна маўчыць, а ён б'ецца ў сцяну, крычыць... Палiна робiцца ўсё меншая, тоне ў iмгле... Потым быў вар'яцкi бег па гулкiм металiчным памосце, уперадзе мiльгала белая плямка, i трэба было яе не ўпусцiць. I зноў цяснiна, а ў ёй глыбокая чорная рака, вада бурлiць i шыпiць каля сцен, ён плыве з апошнiх сiл, супрацiўляючыся, але яго нясе з галавакружнай хуткасцю да велiзарнай безданi (чамусьцi ён ведае, што наперадзе бездань), i ён нiчога не можа зрабiць...
Праз высiлак Грэхаў прачнуўся.
Танк стаяў. У кабiне ўсе спалi, акрамя Сташэўскага. Пражэктары былi выключаны, але тым не менш нейкi шараваты водблiск ляжаў на пульце i футаралах прыбораў. Танк застыў носам унiз на пахiлай вяршынi ўзгорыстага вала, бакi якога гублялiся ў цемрадзi вышчарбленай пiкамi скальнай грады. Наперадзе iшоў яшчэ адзiн вал, якi цьмяна адсвечваў золатам у святле сiгнальнага лiхтара. Вал быў складзены з трох пластоў лавы i здаваўся адхонным. Сташэўскi выключыў лiхтар, i тады над гэтым складкаватым валам устала серабрыстым воблакам асцярожнае рассеянае зiхценне...
- Горад? - шэптам спытаўся Грэхаў, адчуваючы, як мiжволi напружылiся мышцы жывата.
Сташэўскi азiрнуўся, звыклым жэстам прыгладзiў шорсткi чуб i ўступiў месца вадзiцелю. Цяпло яго рук сагрэла штурвал, i Грэхаў пачуўся больш упэўнены.
Танк нырнуў у калдобiну, перавалiў цераз ланцуг пляскатых пагоркаў у далiне памiж масiвамi i рушыў угору па базальтавым уздуццi. Пад'ём цягнуўся доўга, амаль раўнамерны i не надта стромкi, як здалося спачатку. I, не дабраўшыся да вяршынi вала, яны ўбачылi асобныя "будовы" Горада. Машына ўз'ехала на шырокую рыхлую паласу, што аблямоўвала Горад па перыметры, i замерла.
За паласой цягнуўся дзiўны празрыста-шкляны лес... не, не лес - сцяна льду, рассечаная частымi трэшчынамi i шырокiмi праходамi, сцяна ўзгорыстага льду, што сачыўся цяжкiм шэра-срабрыстым свячэннем. Найбольш моцнае свячэнне iшло ад падмурка сцяны, вышэй яно паступова слабела, i верх сцяны ўжо ледзь свяцiўся, быццам зацягнуты шыза-чорным попелам. Праходы ў сцяне, падобныя на цяснiны, былi не вузейшыя за вулiцы зямных гарадоў, i ўсе яны здавалiся пакрытыя вiльготнай блiскучай чарнечай, якую здалёку можна было прыняць за бяздонныя каналы з чорнай стаячай вадой.
Гулкая, насцярожаная цiшыня панавала ў Горадзе, вадаючы гратэскнаму "ледзяному" масiву няўлоўную празрыстасць эфемернага жыцця.
Грэхаў мiжволi замёр, захоплены, бадай, самай незвычайнай з усiх карцiн, бачаных iм раней на планетах iншых сонцаў... З задумлiвасцi яго вывеў Малчанаў, якi працiснуўся памiж крэслам i пультам паходнага вылiчальнiка.
- Ну што, паехалi? - пытальным тонам сказаў Сташэўскi.
Танк перасек адкрытую прастору да блакiтнаватай сцяны Горада. Зараз жа некалькi "павуцiн" нырнулi да iх з неба, быццам узнiклi з пустэчы.
Спачатку ў Грэхава з'явiлася дзiўнае i агiднае адчуванне, быццам на руках у яго па пяць мезенцаў. Потым ён адчуў погляд. У спiну цi, хутчэй, адусюль, з усiх бакоў на яго глядзеў нехта, у каго быў мiльён нябачных вачэй; нехта, валодаючы бязмернай магутнасцю; нарэшце, нехта невыказна, да жахлiвасцi чужы, чыя раўнадушнасць, грозная i выразная, затапiла ўсю прастору вакол... I яшчэ ён адчуў, што iх прысутнасць тут непатрэбна i непажадана гэтаму нябачнаму гаспадару Горада.
- Зашпiлiце рамянi, - рашуча сказаў Грэхаў. Марудзiць было нельга, i на размовы не заставалася часу.
На карме i на носе танка з рокатам высунулiся ажурныя вежкi эфектараў. На iмгненне ўвесь купал вежавага экрана зацягнула вясёлкавай плёнкай - i вось ужо пяцiсоттонная машына ледзь кранаецца гусенiцамi глебы, асноўную вагу танка прыняла на сябе, падтрымлiваючы яго, сiлавая падушка. Штурвал паслухмяна ўвайшоў у паз, "Мастыф" мякка набраў хуткасць i апынуўся ў Горадзе.
На першым павароце па незразумелай прычыне выйшаў са строю аўтамат магнiтных рытмаў, Грэхаў вылаяўся скрозь зубы, але танк ужо iмчаўся па гладкай струменiстай чарнечы "вулiцы", i рэактар працаваў на фарсажнай мяжы, i даводзiлася манiпулiраваць эфектарамi, замяняючы аўтамат, каб танк меў дастатковую абарону i ў той жа час дастатковае падтрымлiваючае поле; i жахлiва выў гамарадыёметр, што ўлавiў ачаг радыяцыi, якi невядома адкуль узяўся; i яшчэ нейкiя пабочныя гукi драбiлiся ў агульнай гукавой кашы, i ўсё гэта перабiваў лiпкi ўсеабдымны позiрк Горада, i таму часамi здавалася, што танк плыве ў страшнай бязважкай цiшынi, а наперадзе разяўляецца пякельная прорва i тады ўжо наогул даводзiлася спадзявацца на чуццё ды iнстынкты, яны адзiныя захоўвалi хуткасць чалавечых рэакцый.
Свячэнне серабрыста-празрыстых жыл i фiгур па баках дарогi злiлося ў туманную паласу, над якой вузкай звiлiстай стужкай цякла лiлаватая рака пасвятлелага купала неба...
Дваццаць кiламетраў, больш за тры чвэрцi дыяметра Горада, танк прайшоў на адной звiнячай ноце за чатырнаццаць хвiлiн, Грэхаў ужо лiчыў сябе героем, але раптам з-за чарговага павароту паказаўся адзiнокi "цiкаўнiк", якi падганяла выгнутая конусам "павуцiна", не святлiвы, чорны, падобны на лятучую труну. Паварочваць не было куды, тармазiць позна, i Грэхаў паспеў толькi да мяжы павялiчыць напружанне ахоўнага поля. Ён чакаў цяжкага ўдару i феерверку абломкаў, але нiчога такога не адбылося. Пры сутыкненнi ахоўнага поля з "цiкаўнiкам" на яго месцы раптам узнялося iскрыстае жоўтае полымя, разануўшы па вачах. Танк кiнула ўнiз i ўгору, i абвальны грукат выбуху дагнаў iх ужо на павароце. Азiрацца не было калi, Грэхаў толькi перакасiў плечы, утрымлiваючы машыну на восi дарогi, калi яе штурхнула паветраная хваля.
- Хутчэй! - унушальна сказаў ззаду Малчанаў, i потым Грэхаву здалося, што ён аглух.
"Павуцiна" над iмi ўспыхнула асляпляльным белым напалам, поле падтрымкi танка тут жа села, перакiнутае на абарону, танк на поўнай хуткасцi тыцнуўся ў чорную масу дарогi i зарыўся ў яе ледзь не па лабавую браню...
Грэхаў адчуў сябе складзеным з вострых вуглоў, што перашкаджалi адзiн аднаму. Хтосьцi лез у яго, рассоўваючы вуглы, i яны скрыпелi i вiшчалi, як металiчныя. Гэта ўразiла яго так, што ён не надта здзiвiўся, выявiўшы ў сабе здольнасць адчуваць светлавую гаму. Зялёныя агнi пульта, напрыклад, здалiся шаўкавiстыя i мяккiя, чырвоны аварыйны сiгнал быў шурпаты i пругкi, як шкура акулы, а срабрыстае свячэнне Горада здавалася рыхлае, сырое i патыхала гнiллю...
I вось Горад заварушыўся. Вялiзныя "ледзяныя" фiгуры яго "будынкаў" задрыжалi, няўлоўна павольна скажаючы былыя абрысы, i сталi як бы наблiжацца, павялiчвацца ў памерах.
Нечае гулкае сэрца аддавалася ўвушшу кананадай, i скрозь шалёны гул Грэхаў пачуў раскацiсты шэпт... Усё знiкла: гукi, адчуваннi, думкi, застаўся шэпт, громападобны раскацiсты шэпт...
* * *
Ён павольна ўсплываў з дна акiяна, усплываў, як падводная лодка, прадзiмаючы цыстэрны. Потым вылез на мулкi бераг i "вылiў ваду з вушэй". Iмгненна вярнулася здольнасць чуць, бачыць i адчуваць на дотык. Адчуваць сябе на дотык чамусьцi было балюча, асаблiва нос i левую руку. Баючыся горшага, Грэхаў скасавурыўся ўнiз, заўважыў кроў на пальцах абедзвюх рук, прыўзняў iх. Правая была цэлая, а цераз далонь левай праходзiў iрваны неглыбокi шрам. Нос пасiнеў i распух, вiдаць, у гэтай экспедыцыi ўсе ўдары ён прымаў на сябе. Тут Грэхаў убачыў штурвал з адламаным рогам i ўсё зразумеў. Як жа гэта ён ухiтрыўся?..
Сташэўскi прыводзiў да прытомнасцi Малчанава, але той проста самлеў. Дыега Вiрт ляжаў у крэсле бледны, але спакойны.
- А цяпер уявi, што ты пралятаў бы тут на хуткалёце, - прабурчаў Сташэўскi, скоса глянуўшы на Дыега. Той пацiснуў плячыма i змоўчаў.
- Якiм жа чынам мы ацалелi? - спытаўся Грэхаў, пакуль Сташэўскi лячыў яму нос i руку без звыклага бурчання i павучанняў.
Сташэўскi быццам не пачуў пытання, скончыў, акiнуў купал вежавага крана хуткiм позiркам i ўключыў сiстэму бачання. Купал растаў, i ўсе ўбачылi зусiм светлае лiловае неба з мутнымi разводамi нейкiх выпарэнняў, гладкiя ўздуццi базальтавых патокаў, хаос ценяў у гiганцкай дузе горнага хрыбта.
А зусiм побач, над вертыкальнай сцяной слупавых скал, варушыўся тлусты буры дым, па якiм час ад часу прабягалi барвовыя ўспышкi. Над гэтай сцяной дзе-нiдзе праглядвала нешта чорнае, бачнае як скрозь няшчыльны шэры туман, i Грэхаў, заўважыўшы ў тым кiрунку гурт навiслых "павуцiн", зразумеў, што чорнае - Горад. Дык яны прайшлi праз яго...
Дым над скаламi ўзляцеў угору султанамi i выпаў снегападам попелу. Да iх даляцеў моцны трэск, як пад час разраду маланкi.
- Як мы апынулiся тут? - панура спытаўся Малчанаў, моршчачы пашарэлы твар.
Маўчанне разлiлося, як снегавая вада, доўгае, халоднае i плыткае. Чакаць адказу не мела сэнсу, нiхто не ведаў, як яны апынулiся за рысай Горада, але яны стаялi i глядзелi на чорны дым, што расцякаўся коўзкiмi цяжкiмi бруямi памiж шпiлямi i ледзяшамi скал. Потым Грэхаў пацiху ўрубiў рухавiкi i крануў машыну з месца. Сташэўскi, якi спрабаваў звязацца са Станцыяй, са злосцю махнуў рукой i натапырыўся ў сваiм крэсле. Настала ранiца, i ў атмасферу Тартара ўрывалася шырокае ўзбуральнае электрамагнiтнае поле зоркi, магутнасць якога перавышала сцiплыя магчымасцi станцыi сувязi iх "Мастыфа". Толькi тая акалiчнасць, што за iх рухам сачылi вочы сяброў, гатовых прыйсцi на дапамогу, i паляпшала настрой.
Танк пакiнуў ззаду цыклапiчны грэбень Кiнжальнага хрыбта i выбраўся на вялiзнае пахiлае плато Рубiнавых жыл, пасечанае шматлiкiмi трэшчынамi. Трэшчыны былi падобныя на барозны, нанесеныя велiзарнымi граблямi, яны цягнулiся паралельна памiж сабой па дзевяць-дзесяць трэшчын запар, неглыбокiя i даволi правiльныя. Танк шпурляла i хiстала, кабiне кiравання перадавалася толькi малая доля штуршкоў, але i ад iх не станавiлася прыемна.
Парода плато адсвечвала блакiтным, часам сустракалiся цэлыя палi зiхоткага "крышталю", пры з'яўленнi якога пачынаў вiшчаць лiчыльнiк радыяцыi. Часамi танк iшоў быццам па дне велiзарнай жалезнай бочкi - скрыгат i вiскат каменю змянiўся гулкiм дробным грукатам. Адначасна Грэхаў адчуў, як цяжэе цела, i ў адзiн з такiх момантаў Малчанаў сказаў:
- Масконы.
Гэта былi загадкавыя канцэнтрацыi мас - масконы на жаргоне планетолагаў. Выяўлялi iх, як i яны, па тым, што павялiчвалася гравiтацыйнае поле.
Праехалi голую пустэльную мясцовасць, абкружаную толькi блiзкiм размытым гарызонтам. Край неба на ўсходзе стаў чыста аранжавы i святлеў цяпер на вачах, распальваючыся да жоўтага свячэння. А на захадзе, куды адышла ноч, усё яшчэ стаяла, злiваючыся з гарызонтам, фiялетавая цемра.
Блакiтнае плато з плямамi ўкрапiн, з рэдкiмi скаламi, што тырчалi, як пальцы, спускалася ўступамi ў прасторную катлавiну, далёкi край якой губляўся ў смузе атмасферы. Дзесьцi там, кiламетраў за сорак, размяшчалiся дзве дзiўныя па форме ўпадзiны: След Чаравiка i Другi След, у адной з якiх, ва ўпадзiне Другi След, стаяў адзiн з буйнейшых Гарадоў планеты, а побач з iм карабель з камунiкатарамi, канчатковая мэта iх шляху... Можна было паспрабаваць злавiць хвалю маяка, тую самую, з "...Увага! Выкiдаю...", але маяк быў востраскiраваны, аварыйны, а магутнасць яго бакавых пялёсткаў выпраменьвання наўрад цi прабiвала тутэйшую атмасферу на сорак кiламетраў.
Сташэўскi трохi пажвавеў, хуценька пачасаў падбародак i сказаў:
- Мне здаецца, што ў той момант... калi ўзарваўся "цiкаўнiк"... а вы белыя i цёпленькiя... праўда, i я ледзь не самлеў... - Ён памаўчаў, хмыкнуў.
- Не цягнi, Святаслаў, - з дакорам вымавiў Дыега Вiрт.
- Так... мне здалося, што згары на нас упаў "шэры прывiд"...
- Шэрае воблака, што прасвечвае па краях? - хутка сказаў Малчанаў.
- Так. Раней я, вядома, не бачыў яго, але па апiсаннях...
- Гэта ён. Дзiўна, не першы раз "шэрыя прывiды"... - Малчанаў абарваў свае словы i змоўк.
Малчанаў працягваць не збiраўся, i Грэхаў сам задаў пытанне, хутчэй рытарычнае, бо ў сапраўднасцi не гэта займала яго: - А што такое наогул Горад?
- Зачараванае царства, - зрабiў здагадку Дыега Вiрт, - злых чараўнiкоў тут процьма.
- Паводле Галкiна, гэта калектыўны арганiзм, маючы iнтэлект, - нягучна вымавiў Малчанаў. - Зрэшты, так думаюць амаль усе вучоныя. I я таксама, падумаўшы, дадаў ён.
- Вось табе тваё царства, - усмiхнуўся Сташэўскi. - Гэта называецца "ўмярцвенне цудоўнай гiпотэзы агiдным фактам".
Усмiхнуўся i Малчанаў.
- Ну, да фактаў яшчэ далёка.
Грэхаў перадаў кiраванне камандзiру, бадзёра пацiкавiўся наконт агульнага апетыту i схадзiў у адсек харчавання. Там ён зрабiў чатыры двухпавярховыя бутэрброды з тыiксам, гарачым, толькi што вырабленым, з румянай карычневай скарыначкай, дастаў з халадзiльнiка чатыры тубы з вiнаградным i гранатавым сокам, нагрувасцiў усё гэта на падносе i панёс у кабiну.
За той час танк увайшоў у паласу "лесу". Раслiны дзiўных формаў, то ў выглядзе гiганцкай шапкi пушыстых блакiтных нiтак, то ў выглядзе мноства шароў са зблытанай "воўны" сiняга цi блакiтнага колеру, раслi не густа, але дзякуючы сваiм памерам стваралi ўражанне непраходных нетраў.
Сташэўскi вёў машыну амаль напрасткi, i вонкавыя дынамiкi даносiлi часты трэск i хруст, быццам яны трушчылi шкло.
- Крышталiкi кварцу, - вытлумачыў Малчанаў, гледзячы на "дрэвы". Незвычайная крышталiзацыя, цi не так?
- Ды ўжо ж... - адгукнуўся Сташэўскi.
Праз некалькi хвiлiн "лес" скончыўся, i пайшла суцэльная паласа рыжай, надзвычай рыхлай глебы. Хуткасць адразу ўпала, давялося павялiчыць цягавую магутнасць.
Неба пацьмянела, стала жоўтае i нагадвала цяпер смугу размытых дажджом воблакаў, што спусцiлася амаль на галаву. Зыбкае i пухнатае свяцiла цiхенька ўсплывала з-за невыразнай лiнii гарызонту, выглядам сваiм яно магло прывесцi ў стан меланхолii.
Сташэўскi ўжыў новы арыентаст, што аўтаматычна накiроўваў антэну прыёмаперадатчыка ў бок Станцыi, паспрабаваў розныя рэжымы, але канал прыёму поўнасцю перакрываўся хвалямi перашкод, а цi чуюць iх на Станцыi, яны не ведалi.
Танк скацiўся ў вузкую далiну памiж градамi крышталiчных стометровых астанцоў i нырнуў у воблака кiсейна-жоўтага туману, дакладней, не туману, а смугi, бачнасць у якой моцна пагоршылася. Вакол прадметаў зазiхацелi светлыя арэолы, што ўскладнялi арыентаванне.
Прыкiнуўшы свае магчымасцi, Грэхаў перавёў сiстэму бачання на радарны зрок. На агульным экране абазначыўся нешырокi авал, у якiм той жа пейзаж змянiў колеры ў самых нечаканых спалучэннях. Смуга знiкла, гасячы арэол.
На карце вылiчальнiка ўспыхнулi каардынаты танка. Да мэты засталося трохi больш за трыццаць кiламетраў напрасткi. Яны ўжо спусцiлiся ў дзiўную далiну, у форме чаравiка, нармальнага чаравiка, толькi ненармальных памераў. Быццам велiзарны, пяцiсоткiламетровага росту дзяцюк саскочыў на планету, пакiнуў два сляды глыбiнёй у кiламетр i знiк, загадзя пасмяяўшыся з бясплённых спроб людзей вытлумачыць форму ўпадзiн ад яго валатоўскiх ног. Са Станцыi яны праглядалiся досыць выразна, i ў калiдорах Грэхаў бачыў малюнкi жартаўнiкоў, што намалявалi меркаваны воблiк асiлка. Адзiн з iх быў дужа падобны на Ляваду, i, на яго погляд, гэта было не надта дасцiпна.
- Стоп! - раўнуў раптам Сташэўскi страшным голасам.
Грэхаў яшчэ нiчога не выявiў, але рукi самi рванулi аварыйны тормаз, танк торкнуў носам, а пад iмi раптоўна загрукацела, цяжкi гул ускалыхнуў паветра, i ў метры ад гусенiц раскалолася зямля, утварыўшы трэшчыну, якая хутка расла. За хвiлiну пад няспынны гул i трасенне глебы трэшчына ператварылася ў прорву, супрацьлеглы край якой на пэўны час схаваўся ў смузе барвовых выпарэнняў. У апошнi раз зямля здрыганулася, i гул абарваўся. Толькi з прорвы чулася булькатанне i шыпенне, быццам у велiзарнай бочцы кiпела i выпарвалася вада.
Анямеўшы, яны глядзелi на нечаканую перашкоду i маўчалi. I працяг не прымусiў сябе чакаць. У глыбiнi разяўленай, як пашча, безданi штосьцi рванула з аглушальным трэскам, i паўз танк праслiзнулi ў нiзкае неба вялiзныя асляпляльныя вясёлкавыя "пухiры". Аўтаматычна спрацавалi фiльтры, што пагасiлi напал "пухiроў", зараўлi ўнутраныя (прабiла поле!) лiчыльнiкi радыяцыi танк захiстала i павалакло ад прорвы.
Трэск паўтарыўся, новая серыя "пухiроў" пранеслася паўз iх, i Грэхаў паспеў ужо заўважыць, што за кожным ценем iмчыцца "павуцiна". Зноў "павуцiны", усюдыiсныя "павуцiны", што чамусьцi з'яўляюцца там, дзе адбываюцца падзеi! Цi гэта падзеi адбываюцца там, дзе яны з'яўляюцца?..
Грэхаў высунуў з верхняй вежы перыскоп, зазiрнуў iм у прорву i ўбачыў толькi яскравае свячэнне, якое iшло з таемных глыбiняў. Свячэнне было роўнае i моцнае, i яму здалося, што там яшчэ поўна "павуцiнаў", якiя гублялiся за смугой туманнага свячэння.
Раптоўна пачуўся той жа самы пякельны трэск, з прорвы блiснула востра i моцна, i вясёлкавыя шары, як быццам iх падтрымлiвалi "павуцiны", адзiн за адным iрванулiся ўгору.
Экранчык перыскопа пагаснуў. У агульным экране яны бачылi скурчаны пачарнелы канец трубы, падобны на носiк закурадымленага iмбрыка.
- Д'ябал! - вылаяўся, спахмурнеўшы, Сташэўскi. - А гэта навошта?
- Можа, гэта зварот да нас? - асцярожна выказаў здагадку Дыега Вiрт. Папярэджанне або перасцярога...
- Не, - нявесела сказаў Малчанаў. - Шары - гэта закапсулiраваныя якiмсьцi магутным сiлавым полем ядзерныя выбухi. "Павуцiны" вышпурваюць iх у космас.
- Навошта? - здзiвiўся Дыега.
- Навошта - мы можам толькi здагадвацца. Паводле тэорыi таго ж Галкiна, шары - прадукты жыццядзейнасцi Гарадоў, адыходы, ад якiх "павуцiны" вызваляюць планету. Увогуле гэта вельмi рэдкая з'ява, нам проста пашанцавала...
Сташэўскi ўважлiва назiраў за прорвай. Гул узнiмаўся адтуль, трэслася глеба. На ўсякi выпадак Грэхаў адвёў танк ад абрыву метраў на пяцьдзесят i не паспеў яшчэ спынiцца, як глыбока ў целе планеты загучаў цяжкi грукат, над прорвай узляцеў густы рой доўгiх пунсовых iскраў, i сцены толькi што створанай цяснiны сталi зблiжацца. Страсенне глебы было не гэткае вялiкае, як раней, i яны заўважылi, як у момант судакранання сцен з вузкай шчылiны, што засталася ад цяснiны, вымахнуў вал аранжавага агню, затым з гучным чвяканнем сцены злучылiся, рэзкi штуршок падкiнуў танк на амартызатарах, i дарога стала вольная.
4
Яны ўжо ладна ад'ехалi ад месца штучнага цi натуральнага, невядома, катаклiзму, а зiхоткi шнур аранжавага туману, шчыльны, як вогненнае жэле, усё яшчэ трымаўся над глебай. Ён скручваўся ў трубу, дыхаў, але не разыходзiўся, i Грэхаў зразумеў, чаму плато назвалi плато Рубiнавых жыл. Давялося поўнасцю пераключыць увагу на дарогу, каб не звалiцца ў прорву пад час наступнага новаўтварэння.
Сташэўскi заняўся пеленгам i ўхiтрыўся-такi злавiць знаёмае ўсiм "...Увага! Выкiдваю...", выразна распазнавальнае скрозь трэск i выццё перашкод. Калi доўгi час паўтараць нейкае слова, сэнс яго знiкае, i ўрэшце Грэхаў перастаў успрымаць гэтую надакучлiвую песню-фразу. Рабiць здагадкi можна было бясконца, але, на думку Грэхава, гэта працаваў няспраўны аўтамат-перадатчык, а не маяк, што настройваецца - звычайна - на радыёбляск. Такiя бомбавыя аўтаматы скiдваюцца разведвальнымi караблямi ў месца маючай адбыцца пасадкi або любымi караблямi ў выпадках аварыйных сiтуацый.
Грэхаў паўтарыў у думках апошнiя словы, i марозны вецер хвалявання пагладзiў спiну шурпатымi пальцамi. "Лiха на iх! - падумаў ён. - Няўжо нiхто не разглядаў гэты варыянт - аварыя на караблi камунiкатараў? Цi, магчыма, наогул катастрофа?! Але што можа здарыцца з ТФ-караблём? Самым надзейным i магутным зямным апаратам? Чаму толькi гэтае дзiўнае сугучча мучыць слых на працягу ўжо сямi сутак? Цi сапраўды аварыя на караблi?"
Вiдавочна, ён чымсьцi выдаў сябе, бо Сташэўскi раптам уважлiва да яго прыгледзеўся, паказаў пальцам на дынамiк, адкуль усё неслася хрыплае гучанне двух слоў, i кiўнуў. Значыцца, i ён думаў пра тое ж. За тры гады сумеснай работы яны навучылiся разумець адзiн аднаго без слоў.
У нейкi момонт, што не запомнiўся сваёй ардынарнасцю, Грэхаў звыкла адзначыў сабе з'яўленне на гаразонце размытай чорнай гары, падумаўшы пры гэтым каб не давялося яе аб'язджаць. Потым цьмяны неспакой прымусiў яго прыгледзецца да гэтай гары пiльней, i, унутрана халадзеючы, ён зразумеў, што перад iмi Горад, той самы загадкавы Горад, каля якога павiнен быў размяшчацца карабель. Не паспеў ён так падумаць, як Малчанаў раптам сарваўся з месца i штосьцi здушана выгукнуў. Танк уз'ехаў на вяршыню доўгага адхону, i прыкладна за пяць-шэсць кiламетраў ад Горада яны ўбачылi карабель. Вiдаць ён быў кепска, быццам скрозь бруi вады, аднатонна шэры, падобны на тоўсты аловак, пастаўлены тарчма, i вельмi ўжо доўгiм здаваўся ён адсюль. I тут Сташэўскi сказаў нягучна:
- Ды ён жа вiсiць...
I тады Грэхаў зразумеў, у чым несамавiтасць карцiны. Карабель сапраўды вiсеў у паветры, не апускаючыся i не ўзнiмаючыся, вiсеў абсалютна спакойны i ў гэтым спакоi чужы. Можа, яны стартавалi, убачылi iх i чакаюць? Але навошта марнаваць энергiю на вiсенне? Спакойней i разумней было б дачакацца "седзячы"... Што ж гэта тады? Карабель вiсiць з той пары, як яны яго ўбачылi, i нiякай рэакцыi. Не можа ж ён вiсець так доўга дзеля задавальнення...
Але вось яны пад'ехалi блiжэй да мяжы яснай бачнасцi пыльнай атмасферы Тартара, i стаўся прыкметны нейкi рух вакол трансгала, як быццам празрыстае полымя мiгцела i струменiлася вакол яго... Грэхаву дужа захацелася спынiцца, асаблiва пасля таго, як над "алоўкам" карабля ён убачыў некалькi вялiкiх "павуцiн", што выгнулiся купалам над iм. А яшчэ каля дзесятка "павуцiн" утварылi штосьцi накшталт крацiстай сцяны памiж блiзкiм Горадам i караблём. Зноў "павуцiны"...
Сташэўскi, вiдаць, таксама нешта адчуў, ён паглядзеў на вадзiцеля неяк дзiўна, скоса, i Грэхаў спачатку запаволiў ход, а потым зусiм спынiў машыну. Мясцовасць перад iмi панiжалася, i пакат гэты цягнуўся да самага трансгала, што вiсеў над дном конусападобнай нiзiны на вышынi шасцiдзесяцi метраў. Трохi злева адтуль, дзе спынiўся танк, Грэхаў заўважыў грыбападобны выступ чорнай пароды: памерамi той не саступаў "Мастыфу", затрымаў на iм позiрк, падазроны ён ямў здаўся, потым убачыў яшчэ некалькi такiх жа "грыбоў", што ланцужком адступалi ў каламуць атмасферы.
- Ты чаго? - спытаўся Дыега Вiрт, паварочваючыся да яго. Малчанаў нi пра што не пытаўся але i ён захваляваўся, калi мiнула некалькi хвiлiн чакання, а нiчога не змянiлася. "Чакаю яшчэ хвiлiн пяць", - вырашыў Грэхаў, i ў гэты момант з чорнага "грыба" з такiм гукам, з якiм вылятае з пляшкi шампанскага корак, шугануў да зямнога зоркалёта, што лунаў паблiзу яго, гiганцкi язык найяскравага смарагдавага агню: пок!
Толькi дзякуючы фiльтрам колерабачання яны не аслеплi. Факел агню за секунду выцягнуўся да корпуса карабля, як бы абцёк яго, не кранаючыся самога корпуса, утварыўшы вогненны кокан, i тут жа ўцягнуўся назад пад "грыб". Затое ўспыхнуў яго сусед, такi ж "грыб", што i першы, выкiнуў язык агню, потым наступны, i пайшло: пок! пок! пок! - па перыметры вакол карабля. Агонь быў халодны, вонкавы тэрмавымяральнiк нават не спрацаваў, затое пад час кожнай успышкi скрыўляўся гарызонт, скрыўлялiся ўсе мясцовыя прадметы, скрыўлялася кабiна танка, i па нервах бiла хваравiта i моцна, быццам электраразрадамi. Уласна кажучы, i прыборы адзначылi iанiзацыю паветра звонку, такую, што не бывае нават у эпiцэнтры магутнай навальнiцы.
Языкi зялёнага агню абеглi па коле вакол карабля i знiклi, але ў вачах яшчэ доўга скакалi цёмныя плямы.
Усё адбылося так хутка, што Грэхаў не паспеў зрагаваць i вывесцi машыну з небяспечнай зоны, ды i наўрад цi гэта дапамагло б. Скрыўляць прастору ўмеюць i людзi, дастаткова ўключыць генератары форм або дэфарматар, але тады спрацавала б сiлавое поле, спрацавала вельмi лёгка, можна сказаць, нават элегантна, без адчувальнага змянення мас i палёў...
- Падобна на тое, што ўначы мы бачылi менавiта гэткiя ўспышкi, меланхалiчна заўважыў Малчанаў. - Я не ведаю, што гэта такое. Iнфармблок танка ўключаны?
- Вядома.
- Прабiла абарону? - пацiкавiўся Дыега Вiрт.
- Нельга сказаць, каб прабiла... - туманна адказаў Грэхаў.
- Так, - вымавiў Сташэўскi. - Нерашучасць - сiмптом няўдачы, а iсцi да карабля мы абавязаны. Цi, можа, хтосьцi думае iнакш?
Мяжу, уздоўж якой размясцiлiся "грыбы", што шугалi агнём, яны праехалi без усялякiх эксцэсаў. Iанiзацыя пайшла на спад, чырвоныя агнi iндыкатараў пацямнелi. Карабель вырастаў у памерах. Без адтулiн, шчылiн i дробных дэталей шэры маналiт, ён быў суровы i маўклiвы, ён быў падобны на манумент, на гiганцкi помнiк самому сабе, на гару мёртвага металу, застылага невысока над глебай... Вось такiя параўнаннi лезлi ў галаву Грэхава.
Але карабель не мог быць мёртвы, ён быў абавязаны быць жывы, стогн яго паўтараўся кожныя паўхвiлiны: "...Увага! Выкiдваю...", маўчанне, шолах, скрыгат, i зноў той жа стогн або ўскрык, паўтораны аўтаматам, цяпер Грэхаў у гэтым не сумняваўся.
Да карабля заставалася менш за паўкiламетра, яны ўсё спрабавалi зразумець, чаму ён вiдаць як праз слой тоўстага шкла, як раптам шкло гэтае ўспенiлася i разляцелася ў бакi белымi нiткамi рознай таўшчынi. Нiткi былi скручанымi ў рулоны "павуцiнамi", яны круцiлi карусель вакол карабля з хуткасцю, у вынiку якой "размазвалiся" да нябачнасцi. Яны зрабiлi аднолькавы пiруэт у паветры, разгарнулiся i завiслi над караблём лесвiчкай, адна над другой, а самая першая з iх, быццам адчуўшы наблiжэнне чужынцаў, раптам павольна паплыла да iх i накрыла слабым ажурным ценем. I зноў паўтарыўся той дзiўны эфект, што суправаджае з'яўленне "павуцiн": "унутры" Грэхава забiлiся, зашапталiся невыразныя чалавечыя галасы, ён адчуў цiск звонку на скронi, якi змянiўся паколваннем у патылiцы, а потым па ўсёй галаве. Здалося, што бачыць ён зыбкiя празрыстыя контуры нейкiх прадметаў, потым на iх накладваюцца каляровыя ўспышкi i нешта яшчэ вялiзнае, нераспазнавальнае, як яма, у якую ўвалiўся танк. Ён зрабiў высiлак, прывiд растаў, толькi шэпт не знiкаў i казытлiва паколвала скуру на патылiцы, i гэта было нават прыемна.
Паўз iх праплыла яшчэ адна велiзарная "сетка", горб якой апусцiўся нiзка над галавой. Давялося адступiць убок, каб размiнуцца з "сеткай" на добрай алегласцi. Мясцовасць прыкметна панiжалася, танк спускаўся ў глыбокую варонку, цэнтр якой, па разлiках Грэхава, павiнен быў знаходзiцца дзесьцi амаль пад караблём. Глеба варонкi была дзiўнага рыжага колеру, быццам усю яе пакрыла ржа, нiчога асаблiвага на ёй не было.
Грэхаў сабраўся павялiчыць хуткасць, i ў гэты момант яго быццам вывернулi, як апратку. А калi ён ачнуўся ад незразумелага забыцця, выявiлася, што танк караскаецца ўгору па схiле варонкi, зусiм недарэчным чынам павярнуўшыся да зоркалёта кармой.
Таварышы выглядалi гэтак жа прыгнечана, як i ён, i гэтая акалiчнасць дазволiла Грэхаву зрабiць выснову, што метамарфоза адбылася з усiм танкам, а не толькi з iм адным.
- Паварочвай назад. Паспрабуем яшчэ раз. Грэхаў павярнуў "Мастыф", на малой хуткасцi пакацiў унiз, i прыкладна ў тым жа самым месцы ўладарная, але мяккая рука павярнула яго з ног на галаву, патрымала i апусцiла. Танк зноў быў павернуты кармой да карабля. Яны паспрабавалi падысцi да яго ў другiм месцы, у трэцiм, i ўсюды iх чакала тое ж самае: таемным чынам танк апынаўся павернуты на сто восемдзесят градусаў да кiрунку руху. Iх не пускалi да карабля. Хто невядома, але спосаб быў нагэтулькi просты i красамоўны, што не зразумець яго было немагчыма.
У апошнi раз павярнуўшы машыну, Грэхаў спынiў яе каля вялiзнай дзiркi, што iшла некуды ў нетры планеты. Маторы змоўклi, i сталася зусiм цiха. Толькi перад вачыма ўсе яшчэ плыло, быццам яны працягвалi рухацца.
5
Тры гадзiны праляцелi ў марных спробах наблiзiцца да карабля на адлегласць блiжэй як тыя няшчасныя сто метраў, якiя iм засталося прайсцi. Дайшло да таго, што Сташэўскi пры маўклiвай згодзе Малчанава выпрабаваў на нябачнай сцяне, якая выкручвала навыварат, усе вiды зброi танка аж да тыямата. Разрады лазераў i дэфарматараў паглыналiся гэтым асяроддзем бясследна, а промень тыямата, дрыжачае блакiтнае бруенне атамнага распаду, выклiкаў ланцужок зыркiх зялёных успышак у "павуцiнах", што вiселi этажэркай над караблём. Там, угары, узнялася цiхая панiка, "павуцiны" парушылi строй, захiсталiся, але да iх далучылiся сабраты, што вольна плавалi паблiзу, i становiшча стабiлiзавалася. На цiхi шэпт у вушах Грэхаў ужо не рэагаваў, толькi часам заўважаў iншыя з'явы: то глухнуў беспрычынна, то ўсе прадметы пачыналi здавацца яму скрыўленыя або пляскатыя, часам мутнеў зрок. Адно толькi ратавала i адцягвала - ён быў заняты работай.
Перайсцi магiчную мяжу "перагортвання" яны гэтак i не змаглi. Радыё i тэлезапыты заставалiся без адказу, быццам гразлi ў стометровым слоi празрыстага, па мерках Тартара, паветра. Цяпер i вiсенне зямнога зоркалёта ў паўсотнi метраў ад глебы iх не здзiўляла, хоць часам Грэхаў механiчна задаваў сабе пытанне: якiм чынам можна падтрымлiваць амаль мiльён тон без адчувальных затрат сродкаў i энергii?..
Свяцiла схiлiлася ад гарызонту, настаў той вечаровы час, калi промнi яго плывуць паралельна зямлi, паветра здаецца запоўненым пунсовым туманам i ўсе прадметы ў iм бязважкiя. Неба пацямнела, набыло падабенства з малахiтавым купалам, якi псавалi мiльгаючыя ў розных кiрунках "павуцiны".
Яны вырашылi чакаць начы каля карабля, каб паведамiць на Станцыю пра свае справы. Прадпрымаць што-кольвек без рашэння навуковай Рады асцерагалiся, бо, як выказаўся Малчанаў, "гэта пагражае наступствамi, у вынiку якiх мы не зможам назiраць уласнае пахаванне".
Сташэўскi дамогся, каб яны павячэралi, што яны з ахвотай i зрабiлi.
- Страўнiк - гэта прыбор, - абвясцiў з поўным ротам Дыега Вiрт, прызначаны для сталага нагадвання чалавеку пра тленнасць яго цела.
- Iснавання, - удакладнiў Грэхаў.
- Цела.
- Iснавання.
- Ну добра, iснавання. Якое гэта мае значэнне? Хiхiкайце, калi больш нiчога не ўмееце, як сказаў мудрэц.
- Так яму i трэба, - з ухвалой сказаў Сташэўскi, збiраючы посуд. Грэхаў паказаў Дыега, хто ён такi, i, рабiць жа не было чаго, пачаў катаваць Малчанава пытаннямi. Адказваў камунiкатар даволi ахвотна, i за нейкую гадзiну Грэхаў даведаўся пра Тартар нямала новага, са здзiўленнем выявiўшы, што i Сташэўскi i Дыега Вiрт з аднолькавай цiкавасцю слухаюць аповяд. Малчанаў казаў пра першыя планамерныя экспедыцыi на паверхню планеты, пра тое, як многiя ўсюдыходы i лятальныя апараты зямлян знiкалi без вестак i паасобныя з iх потым знаходзiлi ў космасе, за межамi атмасферы Тартара, быццам даставалi з-пад прэса - так яны былi разбiты i расплюшчаны. Пра тое, як людзi сталiся асцеражнейшыя, перасталi накiроўваць экспедыцыi на лятаючых машынах, потым i зусiм перасталi выходзiць з караблёў, пасылаючы адны аўтаматы. Але i аўтаматы знiклi. Планета здавалася населенай нагэтулькi агрэсiўнымi жыхарамi, што ўмяшаўся спецаддзел КАВС i забаранiў наогул пасадкi на планету. Вучоныя вымушаны былi задавальняцца толькi зондамi-аўтаматамi i назiраннямi з бяспечных арбiт: нi "павуцiны", нi "цiкаўнiкi", нi пластуны i так званыя "шэрыя прывiды" нiколi не выходзiлi за межы iанасферы Тартара, за дзей, якiя яўна не належалi да работнiкаў патрэбнай у дадзены момант спецыяльнасцi.
Экран часта перакрываўся хвалямi перашкод, гэта спрычынялi "павуцiны", аднаго ж разу праляцеў "цiкаўнiк", якi цягнуў за сабой хвост радыеактыўнага газу i пылу, у вынiку чаго прыём стаўся наогул немагчымы, i давялося пераязджаць на iншае месца, далей ад Горада i "павуцiн". Пасля таго як яны паведамiлi на Станцыю ўсю iнфармацыю, якой валодалi, там пэўны час радзiлiся, i нарэшце Кротас, больш нервовы, як звычайна, - у яго перасмыкалася шчака, якую ён увесь час расцiраў, саромеючыся, - сказаў глухаватым голасам:
- Вам, напэўна, давядзецца сутак на двое затрымацца на паверхнi. Прыкладна а дванаццатай начы мы пастараемся ў ваш квадрат пасадзiць глыбокi зонд-аўтамат... - Кротас выслухаў падказку i працягваў: - У яго вы пакладзяце аналiзатар поля, фiзiкi надаюць яму вялiкае значэнне, дадасце машынны iнфармблок i крышталi запiсаў. Ну а праз суткi-двое мы паспрабуем выцягнуць вас, калi нiчога не зменiцца... Хвiлiну... З вамi хоча пагаварыць намеснiк старшынi Камiтэта выключэннем тых выпадкаў, калi "павуцiны" выкiдвалi ў космас закапсулiраваныя ядзерныя выбухi. Але i без непасрэднай камунiкацыi людзей з паверхняй планеты было адкрыта гэтулькi здзiўляючых з'яў, што на доследы iх не хапала спецыялiстаў...
- Масконы, - кiўнуў Сташэўскi, - поклады трансуранаў.
- Чорныя вывяржэннi, - дадаў Дыега.
- Усё не пералiчыш, - працягваў Малчанаў, парыў якога затухаў. - Шмат прынадных знаходак, з-за якiх кантакт з абарыгенамi больш як пажаданы, але... вы бачыце сiтуацыю. Самы магутны з караблёў разведфлоту закапсулiраваны кiмсьцi i чымсьцi, i мы не ведаем нi першага, нi другога. I, баюся, не даведаемся. Што?
- Даведаемся, - прамармытаў Сташэўскi i ўключыў канал сувязi. Ноч ужо ўладарыла. Горад i "павуцiны" расквецiлiся сваёй прывiднай iлюмiнацыяй, нагадваючай зямныя паўночныя ззяннi, i адно гранёны цылiндр карабля, на трацiну пагружаны ў белае воблака туману, бачны ў вельмi зручным ракурсе, здаваўся абсалютна чорны. Грэхава падмывала спытацца Малчанава, цi ведае ён, дзе зараз Грант, той камандзiр зоркалёта, што яго ўратаваў? Як ён да яго ставiцца? Чаму вярнуўся да Тартара, планеты, што забрала ў яго шмат сяброў? Як атрымалася, што з экiпажаў двух зоркалётаў, што сустрэлiся на планеце, жывымi засталiся толькi чацвёра? Але спытацца так i не адважыўся. У гэты час арыентаст намацаў Станцыю, i вiдэом сувязi адкрыў iм уваход на камандны пункт спадарожнiка.
Трэба было бачыць, якой радасцю асвяцiлiся ўстурбаваныя твары людзей у зале. Тут былi Кротас, i Лявада, i Палiна, i яшчэ багата невядомых Грэхаву маладых лю-Камунiкацый, - сумны Кротас адплыў з вiдэома, i на яго месцы праявiўся рыжы Лявада.
- Ну як вы там? - спытаўся ён стрымана. - "Павуцiны" даймаюць? Мы пачалi мантаж гравiпад'ёмнiка, лiфтавая сiстэма бяспечнейшая. Але вяртаць вас на Станцыю зараз - большая рызыка, чым рызыка пакiнуць на планеце да заканчэння мантажу. Як толькi закончыцца - гэта максiмум двое сутак, - мы пашлём вам спецыялiстаў, дапаможаце iм разабрацца з караблём. I, калi ласка... - ён неяк з асаблiвай увагай абмацаў iх позiркам, - пастарайцеся больш не ўмешвацца ў чужы... рух, абдумвайце кожны крок i будзьце далей ад усяго гэтага - Гарадоў, "павуцiн" ды iншага. Вы мяне зразумелi?
- Добра, - сказаў Сташэўскi. - Тут узнiкла такая думка: па нейкiх прычынах людзi пакiнулi карабель, а назiральнiкi на Станцыi гэтага проста не заўважылi.
Лявада павярнуўся ад вiдэома, зноў даляцелi галасы, але тыя, што сядзелi ў танку, бачылi толькi, як варушыцца спiна намеснiка старшынi Камiтэта Камунiкацый. Нарэшце ён павярнуўся i знайшоў Сташэўскага вачыма.
- Вы вольныя дзейнiчаць так, як патрабуюць абставiны, але ў межах разумнага. Я сумняваюся, каб вопытныя спецыялiсты маглi выйсцi без ахоўных сродкаў, а любы апарат назiральнiкi заўважылi б. Вашу машыну, дарэчы, мы таксама бачым, хоць i не надта добра. Так што, калi сувязi доўга не будзе памiргайце пражэктарам, мы будзем ведаць, што вы... э-э, што ў вас усё ў парадку.
Вiдэом ачысцiўся i са словамi "канец перадачы" скруцiўся ў белую аблачынку i пагаснуў.
- А цяпер спаць! - коратка загадаў Сташэўскi, выключыў апаратуру i цяжка паглядзеў на кожнага. - Дзяжурыць будзем па чарзе. Першы я, потым вы, Эвальд, потым Дыега...
Танк адвялi ад карабля i ад Горада з такiм разлiкам, каб быў бачны i той i другi, уключылi максiмальную абарону i ўпершыню за двое сутак пайшлi ў адсек адпачынку, да ўтульных аэраложкаў. Сташэўскi застаўся ў кабiне рыхтаваць матэрыялы i апаратуру да прыёму аўтаматычнага зонда.
Ноч прайшла спакойна. Малчанаў пабудзiў iх ужо ўраннi, каля васьмi гадзiн, калi цьмяная Цiна даўно ўварвалася ў мутную атмасферу планеты над iмi i аперазалася жамчужнымi галасамi. Вось як, час свайго дзяжурства Грэхаў бессаромна праспаў! Але i Дыега добры, не пабудзiў. Вельмi высакародна з яго боку...
Сташэўскi хутка сабраўся i выйшаў, а з кабiны прыйшоў Дыега i, не заўважаючы незадавальнення Грэхава, запрасiў яго на размiнку. Хвiлiн дваццаць яны практыкавалiся ў дапрацоўцы некаторых каскадаў прыёмаў дзю-до. У вынiку iх практыкаванняў была перабiта адна з кансолей падвескi адсека i ўвагнуты дзверцы шафы. Дыега, кiваючы ў бакi паголеным чэрапам, паказаў на ўвагнутасць:
- Гэта твая галава...
- А гэта твой нос, - знайшоўся Грэхаў, паказваючы на кансоль.
- Та-ак, не шанцуе...
- Яшчэ так пашанцуе, што не заскачам, а заплачам! Яны трохi пасмяялiся, потым успомнiлi, дзе знаходзяцца, i паспяшалiся ў душ.
Пасля снедання Сташэўскi расказаў, як ён уначы прыняў ракету-зонд па пеленгу i накiраваў матэрыялы на Станцыю. "Павуцiны" не перашкаджалi, хоць некалькi цiкаўных экземпляраў наблiжалася на небяспечную адлегласць. I камандзiр раптам прызнаўся, што пад час з'яўлення "павуцiн" ён кожны раз чуе неразборлiвую чалавечую гаворку.
- Што б гэта азначала?
- I я чую, - вырвалася ў Грэхава.
- Нiчога асаблiвага, - раўнадушна вымавiў Малчанаў. - Мы завём гэта "псiхалагiраваным уплывам". Вiноўнiк яго, несумненна, невядомае выпраменьванне. - Вось так, - сказаў Сташэўскi з пэўнай палёгкай. - Што ж, бадай...
- Я думаў, вы ведаеце. Але вось тое, што зонд вы сустракаеце адзiн...
- Нiчога, - усмiхнуўся аднымi губамi Святаслаў. - Я сябе на гэты выпадак засцярог ад небяспекi.
- Зонд не зносiла? - пацiкавiўся Дыега Вiрт.
- Зносiла, але ён запеленгаваў маяк танка i выйшаў па гiпербале амаль над машынай. "Павуцiны" спрабавалi ў гэты момант падысцi блiжэй, я iх адагнаў.
Памаўчалi трохi, нанова прывыкаючы да панурага пейзажу з дымнай падушкай, скрозь якую тырчаў шэры палец зямнога зоркалёта. Тут усё было па-ранейшаму. Стаяла над караблём лесвiчка з дзесятка калыхлiвых "павуцiн", яшчэ каля дзесятка iх сплялi ўвагнутую крацiстую сцяну памiж Горадам i караблём. Астатнiя вiселi або плавалi без справы на невялiкай вышынi, быццам назiральнiкi. Зрэшты, адна дэталь мясцовасцi змянiлася: павялiчылася колькасць грыбападобных чорных нарасцей, што ланцужком атачалi карабель. Вiдавочна, не на дабро.
- Дык вось, - пстрыкнуў пальцамi Сташэўскi, - паедзем вакол Горада. Не вельмi хутка, пад сорак...
Грэхаў кiўнуў. На раўнiннай мясцовасцi "Мастыф" мог бегаць у пяць-шэсць разоў хутчэй, але трэба было глядзець па баках, а iх было ўсяго чацвёра, мiнус сам Грэхаў як вадзiцель.
Малчанаў сеў справа ад яго i адчынiў футарал дзiўнага павукападобнага апарата з яшчэ больш дзiўнай i доўгай назвай: каардынатар лiнiй чакання раптоўна ўзнiкаючай iнфармацыi. Уяўляў ён сабой цуд нейрысторнай тэхнiкi са спецыяльнага рыштунку камунiкатараў, i ўсё, што Грэхаў ведаў пра яго, дык тое, быццам ён штосьцi прагназiруе.
"Сумняваюся, каб дапамог нам хоць чым-кольвек", - падумаў ён з усмешкай.
- Цiкава, - прамармытаў Дыега, вiдаць, больш знаёмы з апаратурай, i ўладкаваўся за спiнай камунiкатара.
Каб не адцягваць увагу, Грэхаў уключыў вонкавыя акустычныя прыёмнiкi, i кабiну запоўнiлi гукi руху: рокат матораў, хруст гусенiц, шолах i шалест пароды пад гусенiцамi. Разам з гэтымi гукамi часам даносiлiся ўсклiкi Дыега i невыразнае мармытанне Малчанава. Сташэўскi ўсю ўвагу звярнуў на дзейнасць "павуцiн", рука яго выстуквала на падлакотнiку крэсла кадзiраваную адзнаку сiгналу.
Да абеду яны аб'ехалi Горад двойчы па спiралi, якая разгортвалася, не звяртаючы ўвагi на дужа настырнага "цiкаўнiка", што рухаўся ўслед за iмi. Грэхава не пакiдала адчуванне пабочнага позiрку, i яму з цяжкасцю ўдавалася выдаваць сябе спакойным.
Паабедалi ў пахмурным маўчаннi. Нават Дыега Вiрт, якi звычайна скула разлiчваў свае рухi, насуплiваўся i паглядваў на гадзiннiк. Прыгнечаны стан групы трымаўся да вечара. Аж перад самым заходам Грэхаў раптам заўважыў далёка ўбаку незразумелы аб'ект. Бачны ён быў цьмяна, оптыка дапамагала мала, давялося павярнуць з арбiты руху на поўдзень. I тут Грэхаў заўважыў, што рухаюцца яны неяк дзiўна: ён кiраваўся дакладна на аб'ект, падобны здалёку на чорную коску, аб'ект жа раптам апынуўся трохi злева; Грэхаў павярнуў крыху ўлева, але праз некалькi секунд "коска" зноў апынулася злева, хоць ён не дакранаўся да кiравання. Ён павялiчыў хуткасць, зноў трохi павярнуў улева "коска" проста на вачах зрушылася ўлева, i на гэты раз значна хутчэй. Стваралася ўражанне, што каменны шчыт пад танкам паварочваецца вакол восi i чым хутчэй яны едуць, тым хутчэй ён паварочваецца.
Грэхаў спынiў танк. Нiчога, усё стаiць на месцах. Як толькi паехалi ланцуг скалаў на краi адкрытай прасторы закруцiўся ўлева.
- У чым справа? - пацiкавiўся Сташэўскi. Грэхаў прадэманстраваў яму дзiўную з'яву i паспрабаваў з ходу мiнуць плошчу, на якой яны завязлi. Але за некалькi секунд танк разгарнула на сто восемдзесят градусаў, i ён iмчаўся да цэнтра плошчы! I зноў... i зноў... Чым блiжэй да краю, тым хутчэй iх зносiла i паварочвала да цэнтра пусткi. Урэшце Грэхаў выдыхнуўся i спынiў танк.
Маўчанне ў кабiне было красамоўнае. Яны апынулiся ўнутры зачараванага кратэра, сцены якога на тры чвэрцi складалiся з фiялетавых скал, а замыкалiся чорнай сцяной Горада i вежай карабля.
- Паспрабуй яшчэ раз, - парушыў маўчанне Сташэўскi.
Грэхаў паспрабаваў, але з тым жа поспехам.
- Гэта вы не праходзiлi? - паспрабаваў пажартаваць Дыега Вiрт, звяртаючыся да Малчанава, якi задуменна церабiў падбародак.
- Не, - адказаў той сур'ёзна. - З такой з'явай сутыкаюся ўпершыню, i, наколькi я ведаю, пра гэта не згадваў нiводны даследчык.
- Усё гэта добра, - уздыхнуў Сташэўскi, - якасна iншая з'ява i гэтак далей... Аднак трэба ж адсюль i выбiрацца.
Аддалены гул прымусiў усiх насцярожыцца. Гул нарастаў, задрыжала глеба. Яшчэ праз паўхвiлiны гул ператварыўся ў магутны грукат, трэснула сцяна скал, i ў пралом, якi ўтварыўся, слiзганула... велiзарная чорная скала i рушыла праз плошчу да Горада. Яна перасекла пустую прастору, пакiнуўшы пасля сябе дымiцца глыбокую баразну, i бясследна растварылася ў цяснiнах Горада.
Нядоўга думаючы, Грэхаў запусцiў рухавiк i кiнуў танк уздоўж баразны да пралому. Праз хвiлiну яны былi ўжо за межамi дзiўнай плошчы, якая не выпускала iх са сваiх абдымкаў больш за гадзiну.
Дыега паспрабаваў растлумачыць феномен "гравiтацыйным полем, якое плыве", але Сташэўскi папрасiў Грэхава "як былога спецыялiста" знiштожыць гэтае "тонкае разважанне", i той папулярна вытлумачыў Дыега, што ён кампетэнтны ў фiзiцы гравiтацыi гэтак жа, як ён сам у чорнай, а разам з ёй i белай магii. Праўда, Грэхаў таксама нiчым не мог вытлумачыць iх прыгоды, нягледзячы на тое, што сапраўды тры гады назад скончыў iнстытут фiзiкi прасторы. Для высноў патрэбны былi эксперыментальныя вымярэннi, паўтораныя не адзiн раз.
На ноч танк пакiнулi ў тым жа месцы, што i ў першы раз. Фарбы заходу хутка збляклi, затое зайгралi пералiвамi халоднага святла "павуцiны" i Горад. Магчыма, Грэхаў быў занадта эмацыянальны для работнiка КАВС, але ў сузiраннi маляўнiчай феерыi святла ён знаходзiў сапраўднае задавальненне. Толькi часам свядомасць як бы ўспамiнала свае абавязкi, i тады чутны быў шэпт - не вельмi прыемнае нагадванне аб прысутнасцi iншага загадкавага жыцця. Яны ўжо звыклiся з iм, як прывыкаюць i не заўважаюць скуголення ветру ў непагадзь.
Правялi чарговы сеанс сувязi. Што-нiшто змянiлася на зямным фарпосце. Да Тартара прыбылi энергазабеспячэнцы i эксперыментальны карабель, бiтком набiты рознага роду генератарамi.
- Намячаецца эксперымент, - паведамiў Кротас. - Фiзiкi хочуць "выразаць" кавалак прасторы разам з караблём i перакiнуць яго з планеты за межы атмасферы.
- А мы? - вельмi своечасова спытаўся Дыега Вiрт.
- А вас захопiць iглакол. Мантажнiкi заканчваюць зборку пад'ёмнiка, заўтра паспрабуем высвiдраваць канал у атмасферы. А пакуль вы будзеце карэкцiраваць наводку генератараў для эксперыменту.
- Зразумела, - адгукнуўся Сташэўскi, адказваючы ўсмешкай на ўсмешку Палiны, i сеанс скончыўся.
На гэты раз першы на вахту стаў Грэхаў. Чатыры гадзiны праляцелi незаўважна, ён нават спаць не захацеў, паглынуты назiраннямi за дзеяннямi цiкаўнiкаў i "павуцiн". Так, яны яўна штосьцi рыхтавалi, прыцягнулi аднекуль яшчэ некалькi "грыбоў", i цяпер вакол калоны карабля ўтварылася суцэльная чорная сценка. Аж перад самой здачай дзяжурства - Грэхаў якраз глядзеў на нерухомае воблака белага дыму, з якога вырастаў карабель, - воблака гэтае раптам з моцным трэскам апала, i над караблём усплыла слiпучая да болю ў вачах "павуцiна". Яна як бы падхалiла карабель знiзу, краi яе палезлi ўгору, i ўрэшце карабель быў загорнуты ў "авоську". Усё замерла на пэўны час. Потым "павуцiна" з доўгiм шыпеннем распаўзлася ранейшым белым дымам, i Грэхаў, расцiснуўшы ўспацелыя ад напружання кулакi, прамармытаў зларадна:
- Што, не выйшла, галубкi?
Некалькi "павуцiн"-назiральнiкаў тут жа ўцяклi да Горада, i, пакуль Грэхаў правяраў функцыянаванне галоўных сiстэм танка, адна з iх прывалакла чорны "грыб" i ўторкнула яго вышэй па схiле варонкi. Яны пачыналi будаваць другi ланцужок "грыбоў". Усё гэта адбывалася так мэтанакiравана, што Грэхаў раптам зразумеў тых, што баранiлi прысутнасць на планеце розуму. I калi ён сапраўды быў, то па ўсiх чалавечых мерках выходзiў за межы спасцiжэння. Нi ён, нi людзi не разумелi адзiн аднаго, i невядома было, што ж патрабуецца для таго, каб зрабiць першы крок да гэтага ўзаемаразумення. Адзiнае, што вынес Грэхаў са свайго назiрання, было тое, што валтузня "павуцiн" каля зямнога зоркалёта паказвала на iх зацiкаўленасць у iм, гэта значыцца з'явiлася надзея на паспяховае завяршэнне экспедыцыi як у самiм караблi, так i выратавальнай.
Пабудзiўшы Сташэўскага, Грэхаў спехам пераказаў яму ўсё, што бачыў сам, i папрасiўся размясцiцца на адпачынак у кабiне. Але камандзiр застаўся няўмольны, i яму, хоць i з неахвотай, давялося пайсцi. Сташэўскi ж сеў за перадатчык i выклiкаў Станцыю.
* * *
За бортам разгараўся дзень, быццам штампаваны па заказе, так ён быў падобны на астатнiя цьмяныя днi Тартара.
За ноч "павуцiны" пабудавалi яшчэ адзiн ланцуг загадкавых грыбападобных цел i тэрыконаў, падвоiўшы iх колькасць. Над танкам кружылi цэлыя тры "сеткi", таму ў адчуваннях людзей пераважала пачуццё цкаванага аленя. Пра перадачы на Станцыю не было чаго i думаць. Сташэўскi сказаў толькi, што роўна а шаснаццатай паводле ўнiверсальнага часу адтуль паспрабуюць праткнуць атмасферу планеты накiраваным полем i, калi ўсё адбудзецца добра, да вечара яны будуць дома.
Грэхаў машынальна агледзеў купал неба, валакнiстая зялёная смуга якога з цеснымi разводамi навiсла гэтак нiзка над галавой, што здавалася, над iмi вiсiць цэлая планета, закрытая слоем аблокаў, i яны звернуты да гэтай планеты нагамi ўгору. Вяршыня даволi блiзкага карабля хiсталася, размытая, быццам пагружаная ў струменiстую ваду, i там, на кiламетровай вышынi, Грэхаў убачыў, як перасоўваецца цёмная пляма. Яна павольна плавала на адной i той жа вышынi, часам ненадоўга замiрала на месцы, потым зноў апiсвала кругi i петлi, нетаропка i бязмэтна.
- Што гэта над караблём? - спытаўся Грэхаў у Сташэўскага ўпаўголаса.
- Дзе?
- "Шэры прывiд", - паглядзеўшы, басам сказаў Малчанаў. - Няўлоўнае i надзвычай цiкавае стварэнне. Галкiн неяк натыкнуўся на гравiстралка, i, калi б не "шэры прывiд", якi падплыў у гэты момант, жывы б ён не пайшоў.
- Я чуў пра гэта, - задумлiва вымавiў Сташэўскi. - Але думаў, што гэта легенда.
- Не, - суха сказаў Малчанаў. - Я быў разам з iм...
- Дык як жа... - пачаў Грэхаў, злавiў рух Сташэўскага i змоўкнуў.
Малчанаў усмiхнуўся.
- Не свiдруйце яго позiркам, Святаслаў, цiкаўнасць яго законная. На мяне гравiстралок не напаў таму, што я ў той момант знаходзiўся ў кабiнеце нульхода.
Штосьцi ён не дагаворваў, Малчанаў. Грэхаў зразумеў гэта па яго секундным замяшаннi, але працягваць камунiкатар не стаў, а распытваць далей было няёмка.
Грэхаў паспрабаваў уявiць умяшанне "шэрага прывiду" пад час нападу гравiстралка (якая тады яго сапраўдная магутнасць?!), але настаў адзiн з перыядаў "сну на хаду", калi яму пачыналi трызнiцца дзiўныя змазаныя карцiны, хутчэй за ўсё ўплыў "павуцiны", яе выпраменьваннi на мозг, i пэўны час давялося правесцi ў змаганнi з забыццём. На кожнага з iх выпраменьванне вiдаць, дзейнiчала па-рознаму. "Добра было б параўнаць адчуваннi..." мiмалётам падумаў ён.
У зоне карабля спрацавалi нейкiя таямнiчыя механiзмы, па перыметры вакол яго вежы замiльгалi надзвычай зыркiя сiне-зялёныя факелы полымя, скрыўляючыя кожны раз контуры зоркалёта. Праз некалькi хвiлiн успышкi спынiлiся. Прыборы бясстрасна адзначылi з'яўленне i змяншэнне iанiзацыi, танец электрамагнiтных палёў.
Грэхаў звыкла адзначыў час i, разважаючы, цiха сказаў:
- Не магу зразумець адно - чаму на планету, жыццё якой не разгадана, прысутнасць розуму на якой яшчэ нiкiм не даказана, паслалi атрад камунiкатараў. З кiм яны збiралiся наладжваць кантакт? З "павуцiнамi"? З "цiкаўнiкамi"?
- З пластунамi, - прамармытаў Дыега Вiрт. - Або з "шэрымi прывiдамi". Цi не ўсё адно...
- Так, тут вы маеце рацыю, - уздыхнуў Малчанаў, i вузкi маршчынiсты твар яго спахмурнеў. - З пасылкай камунiкатараў паспяшалiся. Але ў дадзены момант гэта ўжо не вiна, а хутчэй наша бяда. На Станцыi ў той час было занадта шмат гарачых галоў...
- Гарачыя галовы... - па-старэчы прамармытаў Сташэўскi, гледзячы на роўную калону карабля. - Гарачыя галовы... Раней казалi: колькi галоў - гэтулькi розумаў, але першых заўсёды больш. Поўнае супадзенне з рэчаiснасцю...
У кабiне запанавала адносная цiшыня. Але хiба параўнаеш гэтую жывую пульсуючую цiшыню з невыказна халоднай i глыбокай цiшынёй цэлай планеты? Незвычайнай цiшынёй, цiшынёй, здавалася б, абсалютна мёртвага свету. Як зразумець яе, з чым параўнаць яе? Як звязаць яе з тым, што свет гэты не мёртвы, што ён жывы, i жывы актыўна? Спусцiўшыся са Станцыi, яны з волатаў, што аглядалi ўсю планету адзiным позiркам, ператварылiся ў мурашоў, якiя поўзаюць па велiзарным механiзме невядомага прызначэння, мурашоў, няздольных зразумець асобныя рухi шасцерняў, спружынаў i колаў i аб'яднаць iх у цэлым у паняцце механiзма. Як можна было гаварыць пра кантакт, не зразумеўшы, як i з кiм яго наладжваць?
- Парадокс, - услых сказаў Грэхаў. Нiхто яму не адказаў.
- "Павуцiны", - флегматычна заўважыў Дыега. - Нешта iх багата.
Грэхаў узняў галаву - "павуцiны" ўжо накрывалi танк слабым сеткаватым ценем - i адчуў балючы штуршок у галаву i перастаў бачыць святло.
На нейкую долю секунды ён адчуў бег часу. Не, не бег - сцiснутую спружыну часу. Процьму сцiснутага да неверагодных межаў часу! Штосьцi адбывалася вакол, адбывалася на ўсёй планеце, пачуццяў чалавечых не хапала, каб заўважыць гэта, убачыць, зразумець. Але прарвалася iмгненне, нейкае "дзесятае" пачуццё, нават не iнтуiцыя - iмгненне, калi рытм чужога жыцця сам прабiўся ў мозг, прымушаючы яго напружвацца ў бясплённых спробах асэнсавання гэтага жыцця...
Грэхаў не паспеў нiчога зразумець, проста адчуў, быццам прорва адкрылася пад iм, захапiла дух, i тут жа ён апынуўся на цвёрдай зямлi, i няма прорвы, а сэрца яшчэ не паспела адрэагаваць, замерла, калi ўсё ўжо мiнула...
Ён нiкому пра гэта не сказаў. Нават Сташэўскаму. "Потым, - падумаў ён, на Станцыi. Калi можна будзе перавесцi гэта ў жарт".
6
А шаснаццатай гадзiне паводле ўнiверсальнага часу абяцаны Кротасам канал прамых безынерцыйных зносiн са Станцыяй не з'яўвiўся. Сувязi таксама не было, усе дыяпазоны, як i раней, былi скрозь забiты перашкодамi.
Увечары Сташэўскi загадаў пад'ехаць да карабля блiжэй i спынiцца паблiзу двайнога шэрагу часта натыканых "грыбоў". Нябачная адштурхоўваючая сцяна ўсё яшчэ была на месцы, рабiць не было чаго, заставалася толькi чакаць ночы, калi можна будзе наладзiць сувязь.
Барвовае свяцiла напалову ўлезла ў зыбкi гарызонт, залiваючы далiну, Горад, карабель, туманнае паветра струменямi пунсовых вясёлак. На свеце ненадоўга запанаваў рубiнавы колер, перакрэслены ценем карабля. Потым Цiна неяк адным рухам вухнула ўнiз, i настала вiшнёвая iмгла, якая хутка цямнела.
Грэхаў разгарнуў танк кармой да павiслага зоркалёта i цiхенька адпрацаваў заднiм ходам ушчыльную да празрыстай сiлавой сцяны, але перастараўся, i танк павярнуўся кругом i адступаў ужо ўгору па схiле варонкi.
- Не забаўляйся, - прабурчаў Сташэўскi, уключаючы прыёмнiк. Сувязь знайшлася амаль адразу, як толькi яны пераключылi антэну на гравiiндукцыйную рашотку.
- "Мастыф", чаму не адказваеце? "Мастыф", чаму не адказваеце? - загаварыў у кабiне Палiнiн голас, i ў аб'ёме перадачы з'явiўся яе мiлы зблажэлы твар. Убачыўшы iх, яна толькi ўздыхнула, знайшла вачыма Грэхава i, гледзячы на яго, сказала:
- Бачу вас, "Мастыф", чаму маўчыце?
- Усё нармальна, мышка, - сказаў Сташэўскi. - Давай нам начальства.
Палiна саступiла месца смугламу гарбаносаму чалавеку з блiзка пасаджанымi зырка-жоўтымi вачыма. Сташэўскi i Малчанаў з пашанай схiлiлi галовы, Грэхаў з пэўным спазненнем зрабiў тое ж.
Гэта быў Банглiн, старшыня Камiтэта Камунiкацый.
- Карабель усё яшчэ маўчыць? - спытаўся ён, хутка абмацаўшы iх сваiмi пранiзлiвымi вачыма.
- Маўчыць, - адказаў Сташэўскi, - прайсцi да яго не можам.
- Ведаю. Як паводзяць сябе "павуцiны"?
- Суправаджаюць кожны наш крок. Але ахоўнае поле дапамагае, хоць i не поўнасцю. "Цiкаўнiкi" больш небяспечныя.
- А "шэрыя прывiды"?
- "Прывiды" кантакту з намi не мелi, хоць я ў гэтым не ўпэўнены.
- Як гэта? Як вас разумець?
- Пры пераходзе праз Горад мы сустрэлiся з "цiкаўнiкам", i... словам, мне здалося, што вынес нас з Горада "шэры прывiд". Дакладней, не нас, а ўвесь танк.
- Гэта надзвычай цiкава, - ажывiўся Банглiн. - А не мог аўтамат запiсаць гэтую iнфармацыю на машынны iнфармблок?
- Не ведаю, не задумваўся. Iнфармблок мы адаслалi з зондам. - Банглiн спахмурнеў.
- Сапраўды... Бяда ў тым, што зонд не вярнуўся... Грэхаў пераглянуўся з Дыега. Настала кароткая цiшыня.
- Так. - Банглiн паморшчыўся i працягваў: - Ваш побыт на паверхнi лiчу немэтазгодным. Эксперымент з "вырэзваннем" карабля адкладваецца, мы атрымалi новую iнфармацыю ад суседзяў... На планеце не павiнна быць людзей. Рыхтуйцеся, праз дзесяць хвiлiн мы ўключым тунель i апусцiм па промнi iглакол. Усё зразумела?
- Як быццам усё...
Банглiн уважлiва паглядзеў на Сташэўскага i сцiснуў губы ў адну лiнiю.
- Добра. Чакаем вас тут.
Вiдэом апусцеў.
- Давай, - скамандаваў Сташэўскi, але Грэхаў ужо i без яго даў ход, i танк загрукацеў па каменных хвалях.
Слуп накiраванага выпраменьвання з'явiўся дакладна праз дзесяць хвiлiн, заўважны, як дрыжачы паток гарачага паветра, якi скрыўляе свячэнне Горада. Слуп не стаяў на месцы, хiстаўся, танцаваў. Цi то яго збiвала агульнае поле планеты, цi то было цяжка падтрымлiваць факусiроўку промня на такой адлегласцi... Гравiпад'ёмнiк на Тартары выкарыстоўвалi ўпершыню, i Грэхаў з трывогай падумаў, што нiхто не ведае, якой рэакцыi чакаць пры гэтым ад невядомых насельнiкаў Тартара.
Першы на аддалены нiзкi гул, што загучаў услед за з'яўленнем сiлавога тунеля, звярнуў увагу Малчанаў. Ён дакрануўся да пляча Сташэўскага, той з перасцярогай узняў руку, i ў гэты момант адбылося незразумелае: слой глебы, у якую ўпiраўся сiлавы промень пад'ёмнiка, раптам лопнуў з аглушальным грукатам, краi разлому задралiся ўгору, i з-пад глебы ўдарыла чорная бруя. Грэхаў, спахапiўшыся, памiргаў пражэктарам, але было позна. У вышынi загарэлася жоўтая зорка - лазерны пражэктар iглакола, са Станцыi пачалi ўжо спуск выратавальнага шлюпа.
Новая хваля грукату: яшчэ адна бруя шуганула ўгору i дасягнула карабля. У тым месцы нешта асляпляльна ўспыхнула, i iглакол стаў валiцца на Горад, пакiдаючы за сабой трасу гаснучых жоўтых агеньчыкаў. Праз некалькi хвiлiн пачуўся доўгi раскацiсты рык. - Чорнае вывяржэнне! - прашаптаў Дыега. Яны ўжо iмчалiся на поўнай хуткасцi, i за кармой узнялася паласа пылу. А з дзiўнага разлому раптам з лямантам плюнула яшчэ адна чорная бруя, шугаючы на незвычайную вышыню. На Станцыi здагадалiся выключыць канал пад'ёмнiка, i чорны слуп, якi толькi што рос, абарваўся i стаў падаць з неба велiзарнымi чорнымi пырскамi, адна з якiх, памерам з гару, цудам мiнула танк. "Павуцiн" з'явiлася незвычайна багата, яны мiтусiлiся ў паветры, не заўважаючы танка, але Грэхаву назiраць за тым, што адбывалася, не было калi, i ён не ўбачыў, чым скончылася жудасная сваёй магутнасцю i незразумеласцю з'ява.
Танк з ходу паглыбiўся ў першую з "вулiц" Горада, што iшла чорнай лававай ракой у глыбiню прывiднага, насычанага блакiтнаватым туманам свячэння масiву. Тут таксама раiлiся "павуцiны", большасць iх заляцела да месца падзення iглакола, астатнiя выстройвалiся ў адну вялiзную сетку, якая накрывала Горад згары. Чамусьцi позiрк Горада было лягчэй трываць, а можа, людзi адцягвалiся ад аналiзу сваiх адчуванняў. Ва ўсялякiм выпадку, мозг спраўляўся з уплывам пабочнага псiхатроннага выпраменьвання. Прыёмнiкi перасталi грымець, i ў ватнай з шэлестам цiшынi яны раптам пачулi... плач дзiцяцi! Гэта было дзiўна i пачварна! Адкуль у Горадзе магло ўзяцца дзiця?!
Сташэўскi пераключыў дыяпазоны i свiснуў. Плач, дакладней, тоненькае тужлiвае завыванне панавала на ўсiх нясучых хвалях. Больш таго, плач чуўся з усiх бакоў, браць пеленг было бескарысна.
Яны так i не разабралiся, што гэта было - цi рэха перадачы са Станцыi, цi фокус нязвыклай перашкоды, цi нешта яшчэ... Буйная вiбрацыя скаланула раптам Горад. Аднекуль знiзу, з таямнiчых яго глыбiняў, пачулася нiзкае магутнае гудзенне. Адразу ў некалькiх месцах загучалi мулкiя моцныя ўдары - выбухалi "павуцiны". Грэхаў зiрнуў на пульт i жахнуўся. У прасторы адбываўся канец свету! Прыборы паказвалi вар'яцкi танец сiлавых палёў, неверагодную шчыльнасць выпраменьвання! Цiск за бортам то падаў да нуля, то ўзнiмаўся да велiчынi ўнутрызоркавага! Тэмпература мянялася штосекундна!..
Але на ўсё гэта яму было напляваць, галоўнае было тое, што ў цэнтры пульта глядзела на яго злавеснае рубiнавае вока: ахова рэактара давала збоi, поле не трымала, пульсавала, нешта яно расчапляла, i разгублены аўтамат хутка-хутка пераключаў генератары з асноўнага на дублiруючы.
Сташэўскi ацанiў небяспеку хутчэй за Грэхава.
- З танка, мiгам! - гаркнуў ён i адным рухам адкiнуў Малчанава да люка.
- Навошта?! - незвычайна здзiвiўся той.
Грэхаў прытармазiў. Дыега Вiрт моўчкi падштурхнуў ахопленага разгубленасцю камунiкатара да выхаду i махнуў на развiтанне рукой.
"Дружа, прыйшла твая чарга дзейнiчаць самастойна..." - мiльганула ў Грэхава iмгненная думка.
Танк iзноў iмчаўся над струменiстай чарнечай "вулiцы", пад iм грукацела i гуло, i наперадзе паказалiся ўжо рэдкiя клубы шэрага дыму: дзесьцi дагараў пасля падзення iглакол. Дзве блiскучыя фiгуры змяншалiся ў памерах i неўзабаве знiклi за паваротам.
Сташэўскi спрабаваў нешта зрабiць з наладкай аховы, але рубiнавае вока палала нястрымна, да выбуху заставалiся, магчыма, нейкiя iмгненнi, i Грэхаў усё павялiчваў хуткасць, быццам спрабуючы ўцячы ад самога сябе, ад сваiх думак i страху.
На адной з "вулiц", што перасякалi дарогу, дагаралi рэшткi разбiтага дэсантнага шлюпа, яны праскочылi паўз яго, але Сташэўскi крыкнуў: "Стой!" - i Грэхаў спынiў танк.
- Бяжы!
- Не!
- Ды бяжы!..
Сташэўскi раптам схапiў Грэхава за плячо, i ўсе яго сто з лiшкам кiлаграмаў вылецелi з крэсла.
- Я прашу цябе, Габрыэль, - амаль бязгучна сказаў ён.
Нiколi Грэхаву не забыцца на яго твар, калi ён гаварыў сваё: "Я прашу цябе, Габрыэль..."
Унутры яго быццам нешта зламалася. Ён не памятаў, як выбiраўся з кабiны, а калi азiрнуўся, танк быў ужо далёка. Нарэшце схаваўся за паваротам, а Грэхаў усё пазiраў яму ўслед праз слёзы, што набягалi на вочы, быццам ад злога ветру. Дзiўна, што "павуцiны" не звярнулi ўвагi на такую зручную для iх цэль: ас забыўся ўключыць генератар ахоўнага поля, горб якога адчувальным цяжарам цiснуў на спiну. Ён толькi глядзеў i лiчыў услых секунды. А потым асляпляльнае святло ўспыхнула над Горадам, выпалiла ўсе ценi да смяртэльна зыркай белiзны i апалiла твар гарачым дыханнем.
- Святаслаў! - прашаптаў Грэхаў застылымi губамi. - Святаслаў...
А Горад скаланаўся, вiбрыраваў, стагнаў, хiсталiся паўпразрыстыя сцены "будынкаў", растрэскваючыся пад акампанемент сатанiнскага грукату i скрыгату, нiзкi гул выбуху распаўзаўся цяснiнамi "вулiц", са свiстам праляталi, як вiхуры, над Горадам чароды "павуцiн". Пурпуровы смерч узносiўся ў неба. Зыркi, вясёлы i страшны смерч...
Грэхаў зрабiў крок наперад, i ў гэты час з чарады "павуцiн" над галавой выпаў "шэры прывiд" i апусцiўся зверху. На адзiн мiг незвычайная глыбiня раскрылася перад Грэхавым. Быццам расчынiлася брама ў iншы свет, у зусiм чужы яму свет iнакшай гармонii... Сусвет калыхнуўся i закружыўся вакол яго... I ён пачуў, i не толькi ён - пачулi i Дыега Вiрт з Малчанавым, якiя паспелi пакiнуць Горад, i пачулi людзi на Станцыi...
- Разумныя, спынiцеся! Не ўсе дарогi пазнання вядуць да мудрасцi, задумайцеся над гэтым! Мы не рыхтавалiся да кантакту з вамi, так атрымалася, што надышла пара ўмяшацца. Вы даволi аператыўныя i паслядоўныя людзi, мы недаацэньвалi вас.
Мы, тыя, каго вы называеце "шэрымi прывiдамi", даследуем жыццё дадзенай планеты не адно стагоддзе, але i да гэтай пары яна ў шмат чым загадка для нас. А вы... вы спрабуеце вырашыць гэтую праблему адным iмгненным высiлкам, вы спяшаецеся, падаеце, разбiваецеся, i нам усё часцей даводзiцца звяртаць на вас увагу, адрывацца ад сваiх задач i спраў.
Тое, што вы называеце Гарадамi, - гэта кантынуум больш складанага парадку, як прастора, гэта iншы сусвет, разумныя iстоты якога, са свайго боку, спрабуюць наладзiць кантакт з намi.
Вашае ж з'яўленне на планеце змянiла ўмовы iснавання Гарадоў, вы не валодаеце тымi вiдамi палёў, якiя не дэстабiлiзуюць iх, i пры вашым з'яўленнi Гарады распадаюцца. Вы, не ведаючы таго, знiшчаеце свет, населены самымi старажытнымi з iстот, якiя абагналi ў сваiм развiццi нават нас на мiльёны гадоў!
Вашы спробы асэнсаваць жыццё Тартара зразумелыя i натуральныя, але вы яшчэ не гатовыя да кантактаў i павiнны пайсцi з планеты. Задуманцеся над сказаным, разумныя! Удачы вам на доўгiм шляху!..
Уся перадача працягвалася iмгненне - хто б яны нi былi, "шэрыя прывiды", у развiццi яны сапраўды нашмат апярэдзiлi чалавецтва. Грэхаў яшчэ не паспеў ачуняць, як адчуў, што ён у палёце. Мiльгануў i застаўся ўбаку Горад, наблiзiлiся скалы, i яго беражна апусцiлi на рыжую глебу. "Шэры прывiд" узняўся ўгару i знiкнуў, ад скалы ж аддзялiўся металiчны гiгант i наблiзiўся да Грэхава. Гэта быў Вiрт.
- Жывы? - спытаўся ён з нейкай дзiўнай iнтанацыяй. I Грэхаў зразумеў.
- Не... - амаль злосна адказаў ён. - Яны не паспелi яго...
З-за скалы выйшаў Малчанаў, падышоў да iх, раптоўна абняў iх за плечы, i яны не згаворваючыся паглядзелi ўгору, у зыбкую чарнечу начной атмасферы Тартара, за якой дзесьцi iх чакалi ў трывозе таварышы. Зямляне...