Над Вугерай — дождж

Маргарыта Латышкевіч

Над Вугерай — дождж

Другім, падтопленым берагам возера нетаропка крочыў бусел — ярка, амаль нясцерпна белы ў сакавітай зеляніне. Высока падымаў чырвоныя ногі, круціў галавою, нахінаўся, пабачыўшы жабку, суха шчоўкаў доўгаю дзюбаю.

Пахла ігліцаю і смалою — вецер павяваў ад стромкага бору. Каляровыя стракозы мітусіліся над трыснягамі, над спакойнаю вадою. На мелкаводдзі мірна спачывалі вялікія, у далоню велічынёй, мідыі, ад узросту пазелянелыя, і бліскалі сярэбраным бокам імклівыя малькі. Туды, да малькоў, да мідый, да стракоз плаўна спускаўся ціхі пясчаны бераг, і залацістыя хвалі пяску далёка было відаць пад празрыстым водным покрывам.

Ільга, стомленая за цэлы дзень дарогі, крочыла па беразе, нетаропка, як і бусел, і бяздумна паглядала на зыркую сінюю ваду. За аброць вяла пярэстую кабылку, і тая таксама глядзела на ваду — касіла трывожным залатым вокам з доўгімі вейкамі, неспакойна торгала вушамі.

Лес быў незнаёмы, чужы, таму і згубіла дарогу. Увогуле, дзяўчына яшчэ не была так далёка ад дому — прынамсі, адна.

Вецер падхопліваў русявыя пасмы, што выбіліся з Ільзінай цяжкой касы, таму раз-пораз даводзілася праводзіць рукой па твары, адкідваць надакучлівыя валасы назад. Веснавое сонца падпякала, залаціла макушку Ільгі, рассыпала па твары пазнакі сваёй прыязнасці — дробнае частае рабацінне. Промні слізгалі і пужліва ўспыхвалі, разбіваючыся на серабрыстай лусцы лёгкай кальчугі, на ўзорыстых спражках на поясе. Цьмяна і драпежна свяціўся востры наканечнік бацькавай дзіды, прытарочанай да сядла, пабліскваў метал на плячах цяжкога баявога лука.

Тое гэта возера, млява думала Ільга, ці ўсё-такі не тое? Здаецца, у карчме пад Кудравіцамі ёй расказвалі, быццам калісь на месцы аднаго такога возера быў горад. А пасля праваліўся пад зямлю. Чары там, ці што.

— Толькі званы і чуваць, праўда, адно ў добрае надвор'е!..

Ільга прыслухалася. Званілі толькі аблокі гнюсу, што віўся над зараснікам. Белы бусел на другім беразе спакойна высочваў жабак, трыснёг ледзь прагінаўся пад крокамі ветру. Цягнулі сакавітыя басавыя ноты чмялі, а высока-высока, нябачны ў вецці, працаваў клапатлівы дзяцел. Са схованкі ў чароце, спудзіўшыся, порстка ўзняліся, сталі на крыло качкі.

Не, ніякіх званоў не было. Ільга нават усміхнулася. Ясна згадала, як у паўцёмнай карчме кашчавы дзед з гуслямі на каленях, акругляючы вочы і шырока разводзячы рукі, казаў голасным шэптам:

— ...і п-праваліўся, значыцца, п-пад зямлю!..

Карчомнікі дружна жахаліся — і бывалыя воі з кудравіцкага двара, і местачковыя гандляры, і сяляне з ваколіцы. А пасля наўзахваткі ўсе адначасова пачалі згадваць, як самі ехалі тамака, і нешта ж там было — ну такое, ну такое ўжо, што —

— І не вымавіць!

Пярэстая раптам заржала — нервова, перарывіста. Спынілася, ірванула галавою ўбок з самым пакутніцкім выглядам.

— Чаго ты? — здзівілася Ільга. — Ціха, ціха.

Кранулася кабылчынай шыі, пагладзіла, адчуваючы, як жывёла дрыжыць, скаланаецца ўсім целам. Пярэстая зноў паскардзілася, праўда, ужо цішэй, затупала на месцы.

— Супакойся, ну, што ж ты... — ласкава гаварыла ёй Ільга. І раптам сама скаланулася, з трывогаю зірнула на спакойную сінюю гладзь.

Над возерам, ледзьве чутная, бязважкая, плыла, адмыслова сплятаючыся са спеву вады, з шэптаў трыснягоў, з паважнага чмялінага гуду, з пляскату птушыных крылаў, музыка. Узвівалася ўверх, да верхалін меднастволых хвой, да пульхных белых аблокаў — каб тут жа рассыпацца дробнымі пырскамі гаваркой сярэбранай вады.

Ільга павольна ўдыхнула і выдыхнула, высілкам волі супакойваючы сябе. Азёрная музыка трывожыла, непакоіла — і разам з тым настойліва, бясконца вабіла, быццам запрашала ісці за сабою.

Не дзіва, думала Ільга, што пярэстая так дрыжыць: жывёлы лепш за людзей адчуваюць чары. А ў азёрнай музыцы звіняць чары, гэта несумненна. Таму яна пранізвае наскрозь і гучыць унутры, спакваля вырастаючы, перапаўняючы сэрца дзіўным спалучэннем і бязмернай радасці, і невычэрпнай тугі адначасова.

Людзі так граць не ўмеюць. Так граюць — іншыя, тыя, што не-людзі. Тыя, што з рогатам носяцца ў зімовых віхурах, блытаюць лясныя сцежкі, апоўначы гушкаюцца на галінах, запальваюць бледныя агні на курганах. Тыя, што выходзяць з ценяў, нядобрыя, падступныя, з вострымі агністымі — у колер іх курганных агнёў — вачыма. Аплятаюць людзей сваімі спевамі ды танцамі, зводзяць — зачараваных, паўсонных — пад зямлю. Навечна, назаўжды.

Ільга сутаргава намацала на поясе жалезны нож з касцяным дзяржальнам. Ад дотыку металу супакоілася, нават набралася рашучасці. Цвёрда ведала: тыя, іншыя, баяцца жывога агню ды халоднага жалеза.

А другой дарогі ўсё роўна не было.

— Ну! — строга сказала яна кабылцы, пацягнула за аброць.

Ад Ільгі ўпэўненасць перадалася і пярэстай. Тая, хоць і па-ранейшаму касілася на страшнае возера, паслухмяна рушыла следам. Музыка вірыла вакол, падхоплівала, амаль адчувальна цягнула наперад. Дзяўчына, сціснуўшы зубы і звёўшы бровы, змагалася, прымушала сябе ісці спакойна, а не бегчы наперад з радасным заміраннем сэрца.

Неслухмянае сэрца, праўда, усё ж салодка замірала.

За рэдкім хмызняком, дзе бесклапотна перасвістваліся імклівыя дробныя птахі, адкрываўся невялікі ўзгорак — выгінаўся, нібы кашэчая спіна, над возерам. На ўзгорку самотна зелянеў раскідзісты дуб, і ад яго распаўзаліся вузлаватыя наплывы карэння. Схон з аднаго боку асыпаўся, саступаючы ўпартай азёрнай вадзе, так што карані апынуліся звонку, застылі над хвалямі, быццам цягнучыся да іх— і не рашаючыся дакрануцца.

У карункавым цені дрэва ледзь відно было чалавечую («Нечалавечую», — тут жа выправіла сама сябе Ільга) постаць. Нехта стаяў, прыхінуўшыся спінаю да шырокага камля, і радасныя сонечныя зайчыкі слізгалі па залацістым баку лютні.

Музыка, дзіўная, вусцішная, бясконца прыгожая азёрная музыка, разлівалася ад яго ва ўсе бакі — быццам кругі па вадзе.

Ільга прыпынілася, адчуваючы, як змоклі далоні, як непрыемны халадок прабег уздоўж хрыбта. Зноў сціснула неслухмянымі пальцамі запаветны нож, паўтараючы, як закляцце: яны баяцца халоднага жалеза, баяцца, баяцца, баяцца.

Збаяліся або не, але музыка абарвалася. Гучала яшчэ цэлае імгненне між ударамі сэрца, трымаючыся над возерам, — і згасла, патанула, зусім як той зачараваны горад з бязладнай дзедавай байкі.

А ў Ільгі тым часам сасмягла ў роце, бо нечакана прыйшло разуменне: музыка сціхла, бо яе — заўважылі. І зараз вось глядзяць адтуль, з ценю, вывучаюць пільна, з адчужаным інтэрасам.

— Можаш прайсці, чалавечае дзіця, — сказалі Ільзе. Тая здрыганулася, як ад холаду, хоць мужчынскі голас быў пекны, аксамітна мяккі, ды і прагучаў досыць дабрадушна. Яна няўпэўнена пераступіла з нагі на нагу. Звузіўшы вочы, спрабавала разгледзець замглёную постаць там, ля дрэва, але цень быў дзіўны, ажно занадта густы.

— Неба бачыць, — працягвалі з-пад дуба. — Гэта ўпрост знак лёсу.

— ...знак? — тупа паўтарыла, нахмурыўшыся, Ільга. З-пад дуба насмешліва чмыхнулі. Густы цень варухнуўся, быццам патрывожаная вада, і ледзьве заўважная постаць у ім вокамгненна набрыняла колерамі і формамі.

З пагорка па шорсткай траве хвацка з'ехаў уладар голасу і лютні — высокі, танклявы, з ясным маладым тварам, з сабранымі на патыліцы ў вузел залацістымі валасамі. Увесь быў — суцэльнае ззянне. Золатам успыхнулі гузікі-ракавінкі на выкшталцоным адзенні, бліснуў зялёны шоўк на доўгіх вышываных рукавах. Засвяцілася злева на грудзях фібула-змяя, загарэлася завушніца з паўпразрыстым зялёным самацветам. І вочы былі таксама зялёныя — светлыя, ззяйкія, вострыя, з залатымі іскрамі.

— Не надта ты гаварлівая, так, чалавечае дзіця? — весела сказаў лютніст. Змерыў паружавелую Ільгу вачыма і, пачасаўшы падбароддзе, прамармытаў сабе пад нос: — Возера і князёўна, чым табе не сюжэт?..

Дзяўчына сумелася.

— Я... не князёўна, — азвалася сіпата. І, сяк-так пракаўтнуўшы камяк у горле, скорагаворкай выпаліла, сціскаючы нож у кулаку: — І я не хацела... заходзіць у вашы ўладанні.

Лютніст прыўзняў бровы, паглядзеў на нож, на Ільгу, зноў на нож. І засмяяўся.

— Уладанні, бач ты, — ён пакруціў галавой. — Чалавечае дзіця, я не ўладар нікому, апрача, можа, самога сябе.

Ён памаўчаў, кусаючы вусны, зірнуў у неба, а пасля паўтарыў нараспеў, лёгка крануўшы струны:

— Уладар ні для кога, апроч самога сябе. Апроч сябе. самога.

Зморшчыў востры нос і выдыхнуў расчаравана, пакутліва:

— Эт, усё лухта-а!

Ільга тым часам зірнула цераз плячо на сваю кабылку. Пярэстая, памахваючы хвастом, прынюхвалася да расчараванага лютніста — без асаблівага страху, проста з мудрай перасцярогай.

Небяспекі сапраўды не адчувалася, але не-людзі, кажуць, якраз гэтым і небяспечныя. Закружаць галаву, пададуцца мяккімі, добрымі, свойскімі, а там глядзі — і ачомаешся ў падзем'і. Калі, вядома, увогуле ачомаешся.

— Можа, хоць ты выратуеш мяне, князёўна? — запытаў лютніст з апантанай надзеяй. — Дапаможаш? А?

Ільга спахмурнела: не-людзям, яна чула, вельмі падабаецца гуляць з людзьмі. Так коткі гуляюць з мышамі, здзекуюцца з драпежным азартам. Вось і ад яго просьбы таксама патыхала нейкай здзеклівай гульнёй.

— Мне трэба ісці, — адказала яна, намагаючыся, каб гэта гучала не надта няветліва. І таму дадала дрыготкім голасам: — Даруйце, лясны гаспадар.

Ён зноў усміхнуўся — і радасна, і сонечна.

— Я не лясны гаспадар, чалавечае дзіця. І не азёрны, і не палявы, і не які-кольвек яшчэ, Неба бачыць.

— Вось як, — недаверліва выціснула Ільга.

— Неба бачыць, — паўтарыў лютніст. — Усяго толькі паэт з Курганова Поля, князёўна.

Цырымонна пакланіўся і назваўся:

— Йурай. Або Йурай Відушчы, калі заўгодна. Князеў відуш.

Пра Курганова Поле Ільга чула — а хто не чуў? Показкі пра Дзікі Гон, што імчыць над вечнаю Пушчай, пра старадаўнія чары, што трымцяць між ікламі рунных камянёў. І на самым дне памяці яшчэ варушыліся бабчыны казкі пра ўсёмагутнага Белага Князя і яго Двор, дзе адвечна піруюць паляўнічыя і прыўкрасныя панны.

— Паэт?

Йурай, прыплюшчыўшы вочы, паківаў — з самым паважным выглядам.

— Мерныя ўдары цяжкія сыпле каваль на метал, — прагаварыў ён, здавалася б, нягучна, але голас уладна расцёкся над возерам. — Сам я падобна выкоўваюхвосткія звонкія словы.

Словы — так падалося Ільзе — сапраўды пазвоньвалі, быццам загартаваная зброя, быццам баявая сталь. А яшчэ адгукалася ў іх рэха той азёрнай музыкі, амаль згубленае, няўлоўнае, і ад гэтага трохі круцілася ў галаве.

— А як магла б звацца ты? — Йурай прамовіў гэта ўслых, але, здаецца, звяртаўся збольшага да самога сябе, чым да дзяўчыны. Прамовіў — і надоўга задумаўся. Нават азадачыўся. Мармытаў, пастукваючы пальцам па падбароддзі, што імёны, маўляў, заўжды самае складанае, і дзе б знайсці такое, каб змясціла і сонца, заблытанае ў валасах, і россып пацалункаў вясны на скуры, і ўпарты разлёт броваў — упрост ластаўчыны крылы.

— Ільга, — рашуча перапыніла яна бязладнае мармытанне. Йурай наморшчыў лоб і паўтарыў некалькі разоў, нібы спрабуючы імя на смак: «Ільга...»

— Пасуе, — задаволена пагадзіўся паэт. — Неба бачыць, пасуе. Быццам каштуеш салодкі ліпавы мёд — «Іл-л-л-ль...» — і выдыхаеш ад задавальнення — «...га». Быццам запела адліга, быццам узляцела івалга. О, забяры мяне кадук, пасуе!

Тут паэт зірнуў на Ільгу, працяўшы яе агністым позіркам.

— І вось, — загаварыў, пабліскваючы вачыма. — Ты, дзіця з імем салодкім, як ліпавы мёд, апоўдні крочыш берагам зачараванага возера. У даспеху ды пры зброі, маленькая ваіцелька, ідзеш наўздагон, бегма, берагам — у пагоню за памяццю, за помстаю, за... полымем. І пакутуеш — ці ў пару, ці не позна?

Ільга задыхнулася ад нечаканасці.

Паэт з Курганова Поля нібы здолеў зазірнуць ёй у душу і нахабна, нават не тоячыся, разгледзеў там аж занадта многа.

«Скуль ты ведаеш?» — ледзь не крыкнула Ільга. І ліхаманкава падумала: сапраўды, як адзін з нелюдзей можа гэта ведаць? Ці не таму, што сваімі паскуднымі чарамі пралез у думкі, учапіўся ў душу пачварнымі кіпцюрамі?

Бацька заўжды гаварыў: калі ўжо давялося натрапіць на каго з народу курганаў, трэба трымаць сябе ў руках. Не казаць лішняга, не паказваць свае слабыя месцы. Не даваць магчымасці затлуміць галаву, зацягнуць і зачараваць. Іначай — смерць. А можа, і нешта горшае за яе.

Рукі ў Ільгі ганебна дрыжалі, лязо бацькавага нажа з халоднага жалеза рассыпала сонечныя зайчыкі. Яна імкліва нагнулася і нажом — па рэдкай траве, па сухой зямлі —акрэсліла вакол сябе маленькае крываватае кола. Выпрасталася павольна, цяжка дыхаючы, ацерла з ілба пот. Пярэстая, якая засталася па-за абарончай рысай, ціхенька дакорліва заржала. Кабылку было шкада, але, як ні круці, лепей застацца пешым, чым мёртвым.

Не-чалавек сачыў за Ільгай уважліва, схіліўшы галаву трохі ўбок, не хаваючы зацікаўленасці.

— А, разумею, — здагадаўся нарэшце. — Ты мяне баішся, чалавечае дзіця.

— Ага, зараз, — змрочна адказала яна. — Я цябе не баюся, не-людзь.

Апошняе, мусіць, прагучала б больш пераканаўча, каб Ільгу не білі дрыжыкі.

— Але ты, о бясстрашная, хаваешся ад мяне за халодным жалезам, — небеспадстаўна заўважыў Йурай. — Між іншым, у цябе кола перарываецца. Унь там.

Дзяўчына зірнула сабе пад ногі і праглынула лаянку. Кола сапраўды перарывалася, зводзячы ў нішто ўсе яе абарончыя захады.

— Паслухай, — загаварыў паэт, уздыхнуўшы. — Я не збіраюся. што там, па-твойму, я збіраюся з табою зрабіць?..

— Зачараваць і звесці назаўжды ў ваша нялюдскае падзем'е, — суха мовіла Ільга. І дадала, падумаўшы: — Можа, каб з'есці там, ці што.

Йурай вырачыў вочы. Відаць, уразіўся.

— Ну, дык вось: нічога такога я не збіраюся рабіць, — сказаў ён раздражнёна. — Неба бачыць, не маю такой звычкі.

— А музыка? — недаверліва прабурчала Ільга.

— А што — музыка?

— А ў ёй — чары!

Паэт пачухаў патыліцу.

— Вядома, — сказаў ён. — Вядома, чары. Але, калі хочаце, не наўмысна. Проста не ўмею іначай. Думаў сабе пра гэта возера, ну і.

Ільга завагалася. Не-чалавек, здаецца, не хлусіў — ці, магчыма, не вельмі хлусіў. І, верагодна, сапраўды не жадаў паснедаць чалавечынкай.

— Але скуль ты ведаеш пра цмока? — Ільга ўзялася ў бокі.

Йурай прыўзняў бровы.

— О! — сказаў. — А я і не ведаю.

— Але ж сам толькі што казаў! — зазлавала дзяўчына. — Пра полымя, пра помсту, пра пагоню!

— Я не ведаю, чалавечае дзіця, — са спакойнаю ўсмешкаю паўтарыў не-чалавек. — Я — відуш. Я часам бачу.

Сказаў так проста, быццам Ільга павінна была адразу ўсё зразумець. Яна, аднак, не зразумела.

Але паверыць — паверыла. Амаль што.

А цмок з'явіўся тры начы таму.

Казалі, наляцеў апоўначы, узняўшы крыламі вогненную буру. Закружыў над горадам, дыхнуў агнём — раз, другі, трэці. Вартавыя затрубілі трывогу, але што зтаго?

Адну з веж цмок знёс як бы мімаходзь, адным ударам магутнага крыла, пасля цяжка ўпаў на саламяныя дахі, папоўз — распалены, як метал у кавальскім горне,

— апякаючы ўсё вакол, цягнучы за сабою доўгі, усеяны шыпамі хвост у вогненнай лусцы. Зямля скаланалася, і вакол быў агонь, і крыкі, і дымны смурод, і гар.

Кагось цмок ухапіў пашчаю — толькі без дапаможна храбуснулі косткі ды пырснула барваю. Хтось згарэў жыўцом або загінуў пад разбуранымі сценамі. Тых, каго атрымалася вывесці праз падземны ход, не набіралася і трох тузінаў. Усё збольшага дзеці,жанчыы і старыя.

— Мой бацька — войт, — дадала Ільга, змрочна ўтаропіўшыся ў спакойнае возера. — Быў.

Яны з паэтам сядзелі на тым самым узгорку пад дубам: Ільга спачатку завагалася, але адпачыць усё роўна трэба было б. Кружляючы між бясконцых лясных азёр, выбілася з сіл.

Йурай уважліва слухаў, паклаўшы падбароддзе на пераплеценыя пальцы, яго лютня спачывала тут жа — беражліва ўладкаваная ў траве пад дубам. Ільга, часцяком перапыняючыся, каб знайсці словы, расказвала. Спачатку не хацелася: думак пра тую ноч яна старанна пазбягала, не дазваляючы сабе ўспамінаць. Але, распавёўшы, нечакана адчула, як зрабілася трохі лягчэй. Быццам нарэшце выцягнула стрэмку.

І вось Ільга сядзела на траве, з асалодаю выцягнуўшы ногі, якія гулі ад стомы. Жмурылася на сонцы, падхоплівала лёгкія пасмы з твару. Возера дыхала прахалодаю, дубовае лісце перашэптвалася так мірна, так спакойна.

— А пасля ён паляцеў на поўнач. Ну, цмок. У Кудравіцах і Мокрай Дубраве бачылі яго ў небе.

Распавяла пра тую страшную ноч — і ўнутры стала пуста. Быццам толькі-толькі палымнеў цмокаў агонь, спусташаў і пёк. А зараз — згас, пакінуўшы попел і пустату. І цяжкую, даўкую, невыносную, мёртвую цішыню.

— То ты, значыцца, зараз ідзеш па галаву вогненнага цмока? Сама?

Ільга ленавата кіўнула. Паэт падціснуў вусны і прамармытаў нешта наконт таго, што — не аматар ён настолькі сумных фіналаў.

— Я табе не нейкая там пяшчотная князёўна, не-людзь, — сярдзіта сказала дзяўчына. — Мяне, каб ты ведаў, вучылі паляваць.

— Няўжо? На цмокаў?

Тон быў невыносна з'едлівы, але ў нечым паэт з Курганова Поля меў рацыю. Не паспрачаешся асабліва: на цмокаў, хоць вогненных, хоць не, Ільзе паляваць не даводзілася. Пакуль што.

— Высачу пачвару, — цвёрда прагаварыла яна, пераконваючы найперш саму сябе. — Высачу, а там яшчэ пабачым.

Каб зусім шчыра, Ільга дасюль неяк не паспела вырашыць, што адбудзецца, калі яна знойдзе цмокава логавішча. Увесь час думала: толькі б паспець, толькі б дагнаць. А тады...

А што, уласна кажучы, тады?..

Паэт пахітаў галавой.

— Зрэшты, — сказаў задумліва, памаўчаўшы. — Ты ўсё яшчэ можаш дапамагчы мне. А я ў такім выпадку дапамагу табе.

— Ты так і не сказаў, у чым патрэбна дапамога, — з прахалодаю заўважыла Ільга. — Можа, я і не пагаджуся.

І дадала пра сябе: вядома, не пагаджуся. Не хапала яшчэ — абяцаць штосьці каму з не-людзей. Што б сказаў бацька, заўжды такі мудры, такі асцярожны?

— Я згубіў... адну рэч, — Йурай мякка ўсміхнуўся. — І, мяркую, менавіта ты, не-князёўна, дапаможаш мне яе адшукаць.

— Утапіў, мабыць, у возеры штось? — са змрачнаватаю радасцю здагадалася Ільга. — З п'яных, мабыць, вачэй?

І сурова адрэзала:

— Нават і не спадзявайся, я нырца даваць за тваімі трантамі не буду.

Яна не паспела дагаварыць: паэт з Курганова Поля зарагатаў. Захлынаўся смехам, хапаючыся за жывот, аціраў слёзы.

Праз колькі імгненняў яго нястрымнага рогату Ільга палічыла патрэбным абразіцца.

— Чалавечае дзіця, — глуха мовіў Йурай, сяк-так супакоіўшыся. — Ты... О, Неба бачыць... Я ж меў на ўвазе натхненне.

Ільга насупілася. А паэт, трохі аддыхаўшыся, загаварыў — пра Курганова Поле, пра спаборніцтва паэтаў у княжым двары.

Каваны радок значыць куды болей за заточаны кавалак металу. Адно важкае адважнае слова перамагае і пераважвае ўсе астатнія, хоць бы і сказаныя самым магутным уладаром свету.

Курганова Поле спавіта чарамі і песнямі. Адно не існуе без другога, жывіцца адно адным. Песні адбіваюць свет, быццам люстра, і свет, адбіваючыся, змяняецца — па волі таго, хто сплятае словы. Калі, вядома, хапае майстэрства і агню ў сэрцы. І — натхнення.

Старыя гісторыі паступова пакрываюцца пылам, і словы, старанна сплеценыя калісь, губляюць свае чары і моц.

— Проста ўсё не тое і не так, — казаў Йурай, не хаваючы агіды. — Бляклае, бездапаможнае, брыдкае. Не атрымліваецца, не даецца, слізгае з пальцаў, так што — не ўхапіць.

Ён нават раззлавана стукнуў кулаком па выгнутым корані, які змяіўся ў траве побач.

Чароўная азёрная музыка досыць жыва помнілася Ільзе, і гэтая музыка не была ані бляклай, ані брыдкай. Была — сапраўднай.

— Таму я блукаю, — паэт кіўком паказаў на возера, і самацвет у ягонай завушніцы бліснуў ярчэй. — Шукаю нечага. Новага. Незнаёмага.

— Дзеля песень?

— Дзеля іх, — вельмі сур'ёзна пацвердзіў Йурай. — Нельга ж, пагадзіся, зноў і зноў апяваць подзвігі Вотана Косткасея.

Паэт прачысціў горла, паморшчыўся і напаўголаса дадаў, што незадаволены Косткасей усё роўна за тое апяванне абяцаў зламаць яго, Йурая, лютню аб яго ж галаву.

— Хто-хто, а ён, чалавечае дзіця, свае абяцанні выконвае.

Што ж я тут раблю, запознена падумала Ільга. Сяджу пад вячыстым дубам на беразе зачараванага возера, размаўляю пра песні з не-людзем. І нібыта так і трэба.

Яна паглядзела на ўпартыя кропкі мурашоў, што адна за адной жывою ніткаю цягнуліся між каранёў, на пярэстую кабылку, што мірна пасвілася непадалёк. Зірнула і на возера — чамусь падалося, быццам над спакойнаю вадою вось-вось вырастуць белыя вежы, і сцены, і сцягі, і сярэбраныя званы загудуць на ўсю ваколіцу. Ва ўсялякім разе, калі б зачараваны горад раптам узнік на месцы возера, Ільга зусім не здзівілася б: мусіць, перайшла тую мяжу, дзе магла здзіўляцца.

Возера, аднак, спакойна каціла свае хвалі, і свежы вецер крочыў па зарасніках, і белы бусел нясцерпна зыркаю плямаю застыў на зеляніне.

— Мне казалі, тут быў горад, — прагаварыла, нечакана для самой сябе, Ільга. — Быццам быў — і праваліўся...

— Знік пад вадой, — падхапіў Йурай нараспеў. — І зараз там, на глеістым дне, у вусцішным зеленаватым святле пабліскваюць шпілі на гонкіх вежах, і цені рыб бязмоўна плывуць па каменнай кладцы, і доўгія стужкі водарасцей караскаюцца ў расколінах сцен.

Адно з пульхных аблокаў, мабыць, засланіла сонца, бо святло дня пацьмянела, налілося зялёным. І паветра неяк загусцела, набрыняла, так што лугавыя травы калыхаліся ў ім павольна і мерна, і ссохлы дубовы ліст, што неспадзявана сарваўся з магутнай галіны, падаўся залатой рыбкай.

Ільга трасянула галавой — і дзень стаў такі, які быў.

— То гэта, значыць, усё праўда? — спытала Ільга. — Пра горад?

— Вядома, — адказаў паэт. — Пакуль у гэта вераць, дык — чыстая праўда.

Ён хутка зірнуў на дзяўчыну, працягнуў руку, асцярожна зняў з яе валасоў зжаўцелы лісток. Нямоцна сціснуў у вузкай далоні, раскрыў пальцы — і да аблокаў і сонца ўзляцеў залацісты матыль. Ільга падціснула вусны і на ўсялякі выпадак адсунулася.

— Дык. як жа мне дапамагчы табе, не-людзь?

— А, гэта проста, —Йурай махнуў рукою. — Будзь у маёй песні, не-князёўна.

— У тваёй песні? — Ільга перакрыжавала рукі на грудзях. Гучала, падавалася б, нястрашна, але з не-людзямі не бывае ўсё гэтак проста.

— Лепшыя гісторыі, — паблажліва патлумачыў паэт, — пішуцца толькі тады, калі ўсё бачыў сваімі вачыма. Таму я хачу пабачыць.

— А чым ты можаш дапамагчы мне? — Ільга звузіла вочы. Йурай пругка падняўся на ногі.

— Для пачатку, чалавечае дзіця, — сказаў, цаляючы ўсмешкаю проста ў сэрца. — Дапамагу табе высачыць тваю пачвару.

— Жартуеш, мабыць? — Ільга зняважліва змерыла яго позіркам.

— О, толькі не зараз, — сказаў паэт. — Адно прыхапі маю лютню. І не адставай, чалавечае дзіця.

Ільга, не стрымаўшыся, засмяялася ўголас. Зусім не падобны ён быў да магутнага воя або ўмелага паляўнічага — у гэтым сваім раззалочаным строі, з пяшчотнымі рукамі музыкі.

Йурай, усё яшчэ ўсміхаючыся, зрабіў крок назад, на самую мяжу карункавага ценю — і павярнуўся вакол сябе, і стаў віхураю, і стаў — языком зыркага белага полымя. Ільга ўскрыкнула, закрыла рот далонямі, мацней прыціснулася спінай да нагрэтай сонцам дубовай кары.

Белае полымя апала, заквітнела ззяйкімі крышталікамі інею на белай калматай поўсці. На мяжы ценю і святла стаяў, насмешліва гледзячы на Ільгу зыркімі зялёнымі вачыма, вялізны снежны воўк. Выскаліўся, павёў носам, ловячы вецер, гулліва ўзмахнуў хвастом.

— Што... — ледзь змагла выціснуць Ільга, але воўк ужо стрымгалоў рушыў прэч ад узгорка, скакаў так шпарка, што, здавалася, ляцеў.

— Пачакай! — крыкнула яна, падхопліваючыся. Падчапіла лютню і, прыціскаючы да грудзей, кінулася да пярэстай кабылкі. Тая была не надта задаволена такім паваротам падзей і нават некалькі разоў абурана заржала. Ільга, не зважаючы, як мага хутчэй ускараскалася ў сядло, тарганула аброць, пусціла пярэстую галопам — туды, дзе ў зарасніку яшчэ бялела ваўчынае футра.

I замільгалі хмызнякі, замільгалі гонкія хвоі. Возера бліснула ў апошні раз і знікла за альхоўнікам. 3-пад капытоў пярэстай пырскала іржавая ігліца, разлятаўся жоўты жвір. У Ільгі займала дыханне, яна бліжэй тулілася да шыі кабылкі, шэпчучы:

— Шпарчэй!..

А белы воўк шалёна нёсся наперадзе, быццам выпушчаная з лука сярэбраная страла, мінаючы частыя дрэвы, пераскокваючы карчажыны ды буралом, амаль не кранаючыся зямлі.

З бору вылецелі на заліты сонцам лугавы разлог, прапаролі дрыготкае мора пахкіх траў, збіваючы жоўтыя шапкі ранніх дзьмухаўцоў, узбіваючы ў неба светлыя лісткі канюшыны і бледныя ўюнкі. Пырхнулі прэч з дарогі рудахвостыя курапаткі, кінуўся ўбок агністаю зарніцаю ліс.

Праз кусты глогу зноў уварваліся ў лес. Вавёркі, быццам языкі агню, скакалі з галіны на галіну, захлёбваючыся, сакаталі між сабою. Крычалі, перапырхваючы над Ільгаю, усхваляваныя сарокі — ці то прарочылі, ці то сурочвалі. Зрэшты, ёй іх амаль што не было чуваць, так заўзята, так шалёна свісцеў у вушах вецер.

Прамінулі, ледзь заўважыўшы, адзін звонкі ручай, другі. Трэці пабег навыперадкі, кружляючы, пераскокваючы з аднаго каменнага грэбня на другі, дзынкаючы насмешліва. Побач праходзілі звярыныя сцежкі да вадапою: некалькі разоў краем вока Ільга заўважала імклівыя цені аленяў, што разбягаліся прэч.

Пачалі трапляцца валуны. Падобныя да вялікіх старажытных жывёл, яны паказваліся тут і там, засыпаныя ігліцаю, зарослыя сырым мохам. У некаторых ямінкі на крутых спінах збіралі дажджавую ваду ды сухое вецце, і ў гэтых дробных лужынках адбіваліся кароны стромкіх хвой ды рэдкія латкі сіняга неба.

Валуны большалі, заступалі шлях, таму пярэстай даводзілася хутчэй паварочвацца між іх, знаходзіць дарогу наўкол, па склізкай гліністай глебе. Хваёўнік паволі змяніўся ельнікам, лес пацямнеў і спахмурнеў, цяжкія колкія яловыя лапы час ад часу драпежна хапалі Ільгу за плечы. Таму нечаканы прасвет між дрэвамі наперадзе балюча разануў вочы. Асляплёная яна заміргала, зацерла вочы кулаком і не адразу ўбачыла, што белы воўк прыпыніўся.

Мудрая кабылка, аднак, заўважыла гэта сама — і сама ж стала. Мусіць, злавіла чуйным нюхам нейкі новы, незнаёмы пах, бо занепакоена забіла капытом.

Ільга паволі спешылася, усё яшчэ прыціскаючы да сябе адной рукой паэтаву лютню.

Яны апынуліся на камяністым абрыве, з якога падала, разбіваючыся аб скалістыя ўступы, гаваркая водная плынь. Далёка ўнізе плынь пашыралася, працінала зялёныя ўзгоркі, упарта скіроўваючыся на захад. Праваруч, за палоскамі палёў і сенажацей, за рэдкімі хатамі, што збіваліся ў пары, сінелі, зацягнутыя смугою, частыя зубцы лесу.

Над лесам — Ільга ўважліва прыгледзелася з-пад далоні — віліся спуджаныя птахі і падымаліся, паступова перамешваючыся з нізкімі аблокамі, шызыя іклы дыму.

— Там?.. — дрогкім голасам спытала Ільга ў ваўка. Сэрца яе прапусціла ўдар і сціснулася. Пакуль пачвара была далёка, пакуль ніякіх сведчанняў яе існавання не было заўважна, яна не баялася. А зараз балючая памяць жыва паднесла ёй храбусценне чалавечых касцей у ненажэрнай пашчы і крыкі тых, што гарэлі жывымі, і лямант пахаваных пад зруйнаванаю вежаю.

Без асаблівай патрэбы Ільга праверыла страмёны. Кранулася бацькавай дзіды, паторгала з сілаю — ці добра прымацавана. Правяла пальцамі па вострым наканечніку, адчула, як метал халадзіць скуру, які ён суровы, магутны, надзейны. Пагладзіла па плячы лук — як старога таварыша, палашчыла бела-чырвонае пер'е на стрэлах у калчане.

Думала з халодным, жудасна ясным разуменнем: дотыкаў, пахаў, святла і ценяў, колераў, удыхаў і выдыхаў у яе, можа, хутка ўжо не будзе. Хутчэй за ўсё нават — не будзе. Ніколі. Бацька быў шматкроць лепшы, быў — вой. Але яго больш няма. А Ільзе да бацькі далёка, як да месяца. Ну што, што яна можа?

— Трэба неяк спускацца, — сказала Ільга ваўку, не паварочваючыся, бо не хацела, каб з'едлівы паэт пабачыў яе твар. Ціхенька пацягнула носам і крадком падцерла далонню край правага вока, востра ненавідзячы сябе — за такую нікчэмную слабасць, за няздатнасць нават памерці, як належыць.

— Не плач, чалавечае дзіця.

Ільга непрыязна пакасілася цераз плячо. Йурай паспеў скінуць ваўчынае футра, стаяў побач, абтрасаючы ігліцу з доўгіх вышываных рукавоў, і ад яго постаці між цёмных ялін разыходзілася слабое залацістае ззянне.

— Я і не плачу, — глуха сказала яна.

— Вядома, — рахмана пагадзіўся паэт. — Ты ж памятаеш, што я абяцаў дапамагчы тваёй песні?

— Але гэта ніякая не песня, — у Ільгі задрыжалі вусны. — Гэта ўсё праўда, чуеш ты, звар'яцелы не-людзь?! Праўда! І агонь — праўда, і кроў, і... смерць!

Пад павекамі самі сабою ўскіпалі слёзы, ліліся па шчоках — гарачыя, балючыя. Плылі да падбароддзя, апякаючы, джалячы, зрываліся на кальчужны каўнер, бездапаможна слізгалі на грыф паэтавай лютні.

— Вядома, — мякка паўтарыў Йурай. — Гэта ўсё — праўда, Ільга. Але чаму песня не можа быць праўдаю, а праўда — песняю?

Ён зноў гаварыў так, быццам ўсё было зразумела з самага пачатку. Ільга ўсхліпнула, сутаргава ўцягнула ротам паветра.

— І што мне рабіць? — спытала з горыччу.

— Быць у маёй песні, чалавечае дзіця, — проста адказаў Йурай. Зрабіў крок да заплаканай дзяўчыны, амаль бязважкім дотыкам змахнуў з яе шчакі апошнія слязінкі. Асцярожна, быццам прымаў немаўля, падхапіў з яе рук сваю лютню, правёў рукою па спеўных струнах, расквеціўшы яловую цішыню.

— Ага, толькі і ўсяго? Ці мо яшчэ што? — са змрачнаватай усмешкаю пацікавілася Ільга. Слёзы ўжо не кіпелі ўнутры, замкнёныя, забітыя, схаваныя як глыбей, таму апаленая памяць болей не смылела так невыносна.

— А гэтага — досыць, — з непахіснаю упэўненасцю адгукнуўся паэт. Усміхнуўся востра, выскаліўшыся амаль па-воўчы, задзірліва і жыццярадасна.

І Ільга зноў, нечакана для сябе самой, нават насуперак уласнай волі, насуперак уласным бязрадасным прадчуванням, насуперак усяму на свеце яму паверыла. Проста не змагла гэтай яснай усмешцы і светлым вачам не паверыць.

Можа, гэтага сапраўды было — досыць.

Над левым плячом Йурая загарэўся кволы зеленаваты агеньчык. Задзынкаў ціха, павольна плаваючы ў паветры ўверх-уніз, абсыпаў бляклым святлом цёмныя яліны, неяк выхапіўшы з ляснога паўзмроку ўсё да апошняй галінкі, да апошняга каменя ці кораня на сухой зямлі. Браты гэтага агеньчыка, такія ж халодныя, запаліліся, задзынкалі, перагукаючыся, паплылі далей, пазначаючы сцежку.

Сцежка ішла пад адхон — паступова, нетаропка. Дрэвы, старыя, моцныя, прагна ўпіваліся каранямі ў глебу, абступалі, варожа ціснулі з бакоў і зверху. Ад гэтай цеснаты, ад цяжкога паветра, напоенага водарам смалы, рабілася трохі ніякавата. Калматыя цені ад яловых лап дрыжэлі ў няпэўным святле, падбіраліся бліжэй, быццам хацелі ўхапіць. Праз якую сотню крокаў у Ільгі ацяжэла галава, і падавалася, што ўсё гэта — адзін страшны сон пра бясконцы цёмны лес, якому ні пачатку няма, ні канца.

Йурай лёгкаю хадою бязгучна ішоў наперадзе і, не зважаючы на варожыя цені, гаварыў. Голас яго сплятаўся з галасамі чароўных агнёў, расцякаўся між дрэў, падганяў ачмурэлую Ільгу і занепакоеную пярэстую.

Гаварыў ён пра самыя дзіўныя рэчы: пра даўнія-даўнія часы, калі твар гэтай зямлі быў зусім іншы, калі шляхі рэк пралягалі іначай, калі даліны мерылі цяжкімі крокамі, скаланаючы зямлю, нябачаныя звяры.

Дзікая Пушча была зусім маладая, сягала ад свінцовых хваляў Паўночнага мора да шумнай салёнай вады на поўдні. Пушча поўнілася галасамі і рухам, поўнілася новым таямнічым жыццём.

А пасля прыходзілі на снежных крылах завей доўгія-доўгія зімы, і пад халоднымі зорамі лёд наступаў з далёкіх адгор'яў, несучы за сабою выгнаннікаў гор — валуны. Лёд глыбока ўразаўся ў цела зямлі, перакройваў па-свойму — і вырасталі ўзгоркі, і распаўзаліся яры, і ўзнікалі з расталага лёду азёры, а валуны, поўныя вечнага суму па згубленых вяршынях, заставаліся на варце новага ладу, урасталі ў зямлю.

Ільга слухала. Перад сівою даўніною схілялі галовы непрыязныя чалавеку дрэвы, і дыхаць было лягчэй, і крокі нанізваліся адзін за другім, нібы пацеркі на доўгую-доўгую нітку.

— Адкуль ты ўсё гэта ведаеш? — падала голас дзяўчына. Выйшла сіпата, нібы маўчала з тых самых спракаветных часоў. Йурай толькі засмяяўся і адказваць не стаў.

Чым ніжэй спускаліся, тым радзейшым станавіўся ельнік, тым болей прыбывала святло. Хутка чароўныя агеньчыкі над сцежкаю па чарзе пабляклі і згаслі, і толькі той першы, прывідна паўпразрысты ў дзённым святле, яшчэ доўга круціўся ў Йурая над плячом.

А дзень даўно пераваліў за палову, і сонца няўхільна апускалася ўсё бліжэй і бліжэй да сіняй стужкі ракі. Лес на даляглядзе падсунуўся бліжэй, клубы дыму над ім пацямнелі і пабольшалі. Зараз нават Ільга ўхапіла праз ноздры тонкі, ледзь улоўны, але несумненны смурод ад гару, які насіўся ў паветры.

Плынь, што падала з таго абрыву, дзе яны нядаўна стаялі, гледзячы на даліну, рассыпала дробныя іскрыстыя пырскі, шалёна круцілася між вільготных льсняных камянёў. Спусціўшыся ніжэй, яна раздавалася ўшыркі і прыцішвалася, абрастала трыснягамі, несла хвалі спакойна і размерана. Але тут, у сваёй каменнай калысцы, плынь неўтаймавана білася і шалёна танчыла, і звінела, падавала радасны голас.

Ля гэтай гаваркой плыні і прыпыніліся — адпачыць і напіцца чысцюткай халоднай вады, ад якой ламіла зубы. Ільга, напіўшыся ўдосталь, рашуча плюхнула з прыгаршчаў вадою сабе на твар, на шыю. Пасля трэсла намоклымі валасамі, спрабуючы аддыхацца, — да таго займала дыханне ад бадзёрага холаду, ад няўмольнай ледзяной свежасці.

Йурай тым часам асядлаў пляскаты камень і, легкадумна боўтаючы нагамі над ашалелаю вадою, важдаўся са сваёй лютняй, бязладна перабіраючы струны.

Лютня пад яго пальцамі загаварыла на птушыны лад: то падавала голас на манер жаўтагрудай сініцы — «Дзілін-дзілін!», то клекатала па-буслінаму, то пасвіствала і шчоўкала малінаўкай. Ільга ледзь прыслухоўвалася, пакуль паіла пярэстую, а калі зноў павярнулася да паэта, то побач з ім ужо сядзелі, паважна ціўкаючы, некалькі дробных камячкоў пер'я. Ад рэзкага руху дзяўчыны маленькія госці жвава кінуліся ўрассыпную, і адна з птушак ледзь не мазнула ёй па шчацэ цёмным крыльцам.

— Гэта... што зараз такое было? — спытала Ільга шэптам. Азірнулася, спрабуючы пабачыць, куды зніклі птахі.

— Весткі, — спакойна адказаў Йурай, і было відаць, што тлумачыць не збіраецца. І не столькі праз сваю фанабэрыю — проста не ўяўляе сабе, што камусь тут могуць спатрэбіцца тлумачэнні.

Ільга дакорліва пакруціла галавой. Вядома, чаму б і не? Выпявае чары, абрастае ваўчынаю поўсцю і размаўляе з птушкамі, і ўсё з такім выглядам, быццам толькі так і трэба, быццам нічога няма ў гэтым дзіўнага або выключнага.

— Для не-людзя, — дадала яна пра сябе.

Пусты з самай раніцы страўнік нарэшце падаў голас, і ўсе напружаныя думкі пра цмока неяк саступілі звыклай жыццёвай патрэбе. У торбе ля сядла мусіла застацца колькі лустаў хлеба і, магчыма, кавалак сыру. Можа, нават трохі падсохлай вяндліны. Зразумела, не немаведама якія прысмакі, але хоць нешта, каб падмацаваць сілы.

— Гэй, ты, птушыны паэт, — паклікала Ільга. — Мо падсілкуешся?

Паэт уважліва зірнуў на працягнутую яму хлебную лусту, на белы авечы сыр, на вэнджанае мяса. Прыўзняў бровы.

— О, — выгукнуў ён няўпэўнена. — Не думаю, што мне варта.

Ільга сурова звяла бровы.

— Эй! — сказала. — Нават калі на скарынцы і ёсць трохі цвілі, няма чаго нос адварочваць. Падумаеш, цаца.

— Тут справа не ў носе, — Йурай развёў рукамі. — І не ў цвілі. Проста ваша ежа — не для нас, чалавечае дзіця.

Але ж і сапраўды, адумалася Ільга. Не-людзям шкодзіць агонь і халоднае жалеза, а амаль усё, што людзі ядуць, праходзіць праз полымя і метал. Скажам, духмяныя боханы хлеба запякаюцца ў вогненным чэраве печы, а пасля нажом наразаюцца на лусты. То, атрымліваецца, з'есці драбок чалавечага хлеба для не-людзя — як праглынуць атруту. Ясна, што па ўласнай волі ніхто з іх не захоча гэтага рабіць.

Ільга ўпарта падціснула вусны.

— Ну-тка, — сунула Йураю хлеб. — Патрымай.

А сама зняла з пярэстай торбу, яшчэ раз як след ператрэсла. Выцягнула вялізны румяны яблык

— на шчасце, заваляўся з таго паўтузіна, што набыла заўчора на рынку ў Мокрай Дубраве. Купляць спачатку і не думала, але ажно заслухалася, як гандлярка, надрываючы голас, нахвальвае свой тавар — і салодкія, маўляў, як першае каханне, і хрусткія, і сакавітыя, і ледзьве маладосць не вяртаюць.

Наконт апошняга Ільзе не было як праверыць: гады не выйшлі. Але тыя, што пакаштавала, сапраўды аказаліся смачнымі. Таму гандлярка, пры ўсёй сваёй гандлярскай натуры, не вельмі нахлусіла.

— Вось так, — урачыста аб'явіла Ільга, мяняючы хлеб на яблык. — Ні табе жалеза, ні агню. Зараз не атруцішся, ага?

— Няўжо так прагнеш усіх накарміць? — засмяяўся паэт. Дзяўчына паважна кіўнула і апусцілася побач, таксама замахала нагамі.

— А як іначай? Каб адзін еў, а другі глядзеў?

Йурай усміхнуўся — не так, як звычайна, бліскавічна ды зырка, а неяк крывенька, няўмела, адным вуглом вуснаў.

— Дзякуй, — сказаў.

— Кінь, — адмахнулася Ільга, закідваючы ў рот сыр. — Колькі там таго яблыка, далібог.

Рэшткі хлеба змяла пярэстая — і, нават усё спрэс пад'еўшы, доўга тыцкалася мяккімі гарачымі

губамі ў яе далонь, шукаючы дабаўкі. Ільга гладзіла кабылку па галаве, дурасліва тармасіла за вуха. Думала: што ж з пярэстаю будзе? І такая ж ладная, і такая слухмяная, і нават пяці гадоў яшчэ не споўнілася.

Пярэстая, быццам усё разумеючы, заржала, страсянула грываю, баданула Ільгу ў плячо — «Не турбуйся». Супакойвала, як магла.

Зрэшты, яна і не хвалявалася. Сышла, нібы змылася ў ледзяной плыні, трывога і скруха, сышоў прытоены салёны боль, нават страху не засталося. Унутры засталася адно крышталёвая яснасць, халодная і празрыстая, як тая вада, і ад гэтай яснасці чаканіліся думкі, простыя і дакладныя. Ільга як бы бачыла крокі на тры наперад, таму ў непатрэбнай мітусні ды шкадаваннях не было сэнсу.

На поўначы большала, разрастаючыся з кожнаю хвілінаю, набрынялая дажджом хмара. Несла ў чэраве і ваду, і грымоты, навісала так нізка, што амаль чаплялася распухлым брухам за вершаліны. Вецер ахаладзеў, ацяжэў ад прадчування навальніцы, прыпаў да самай зямлі, сваім цяжарам згінаючы зялёнае жыта. Нізка віліся, хапаючы мошак, крыклівыя вастракрылыя ластаўкі, праносіліся над дзяўчынай з прысвістам, быццам цемнапёрыя баявыя стрэлы.

Крочылі па дарозе між палёў, прыслухоўваліся да блізкіх грымот. Вусцішны цёмны дым над лесам, гэты пагрозлівы цмокаў штандар, схаваўся за ільснянаю паласою дажджу. Сонца кацілася да зялёнага ўзгор'я, і сіняватае покрыва смугі на захадзе паступова налівалася ліловым.

— А як увогуле забіваюць цмокаў? — спытала Ільга. Гэта пытанне чамусь не паўставала перад ёю раней, а зараз, побач з цмокавым берлагом, выплыла з падступнаю нечаканасцю — і збянтэжыла.

— О, якія своечасовыя думкі, — адгукнуўся Йурай. — Але, вядома, лепш пазней, чым ніколі.

— То ты — ведаеш? Ты ж усё на свеце ведаеш, так? — працягнула Ільга і дадала пра сябе: або, можа, проста сам ва ўласнай дасведчанасці цвёрда перакананы.

Ён раздражнёна павёў бровамі, нібы пачуў тое, не сказанае ўслых.

— Я ж, здаецца, казаў: я не ведаю ўсяго. Але часамі бачу.

— І што ж ты бачыш? — не адставала Ільга.

— Тое, што ёсць, — суха мовіў Йурай. І нечакана для сваёй субяседніцы патлумачыў: — Бачу, што цмокі не з'яўляліся тут некалькі пакаленняў чалавечых дзяцей. Бачу, што гэты, мусіць, адзін з апошніх. Слабы, хутчэй за ўсё, паранены, успуджаны, ашалелы ад болю і ўсяго нязвыклага, новага вакол сябе.

— Ты, можа, яшчэ і пачвары спачуваеш? — Ільга нахмурылася. — Хіба забыўся, што я табе расказвала?

— Памятаю, — мовіў паэт. — Але я памятаю і іншыя часы, калі ані вас, ані вашых сяліб на гэтай зямлі не было. І ён, — Йурай кіўнуў на ахоплены навальніцаю лес, — памятае таксама.

— То ты кажаш, — сярдзіта загаварыла Ільга, — што трэба, значыцца, пашкадаваць змея? Хай сабе і паліць гарады, і чалавечых дзяцей жарэ, усё роўна шмат напладзілася, — так, па-твойму, трэба?

Йурай пахітаў галавою.

— Я толькі кажу, — заўважыў мякка, — што старое непазбежна мусіць сысці, каб даць дарогу новаму. І як частку таго старога гэта мяне трохі засмучае, так.

— Ды ніхто ж не збіраецца вынішчаць вас і вашы курганы, — няўпэўнена запярэчыла Ільга.

— Пакуль што, — напаўголаса прагаварыў Йурай. Глядзеў на ахоплены навальніцай цмокаў лес

— і як быццам скрозь яго, скрозь далягляд, скрозь прашытае навальнічнымі іголкамі неба. Ільзе стала ніякавата, і чамусь ад чужога суму сціснулася сэрца.

Колькі часу ішлі моўчкі. Далёкія грымоты падкотваліся бліжэй, хмара насоўвалася на луг, на поле, на іх дваіх з няўхільнасцю кону.

— Але ён спаліў мой горад, — сказала Ільга, нібы апраўдваючыся. — І забіў, і скалечыў столькі людзей.

— Гэта праўда, — пагадзіўся паэт. — А калі яго не спыніць, заб'е і скалечыць яшчэ болей. А гэта значыць...

— Што ў мяне няма выбару, — Ільга цяжка ўздыхнула. Зноў паўставала пытанне, з якога яна пачала ўсю гэтую размову і ад невырашальнасці якога ламіла скроні. Ільга закусіла вусны, наморшчыла лоб, спрабуючы знайсці ў галаве хоць нейкую слушную думку.

Але там было проста абразліва пуста.

Йурай, скоса паглядаючы на яе грымасы, урэшце адтаяў, засмяяўся. І загаварыў.

Не так і даўно такіх, крылатых, было куды болей. У цёплых сырых пячорах у самых нетрах Пушчы яны ладзілі свае гнёзды, грэлі магутныя целы на залітых сонцам скалах. Яны — дзеці глыбіннага агню ў палкім сэрцы зямлі, таму холад скоўвае іх, прыпыняе кіпучую кроў, змушае дранцвець, засынаць. Амярцвелыя ад холаду цмокі могуць спаць стагоддзямі.

Яны растуць, пакуль жывуць. Трохі большыя за зайца, калі вылупляюцца, слабыя, голыя, яны паступова набіраюць вагу, абрастаюць вострымі касцянымі грэбнямі, апранаюцца ва ўбор з залатой лускі, быццам у баявы панцыр. І на працягу свайго жыцця цмокі спяваюць, размаўляюць амаль салаўіным пошчакам, перасвістваюцца — маці з дзецьмі, самка з самцом.

У сваёй любові да бліскучых рэчаў яны падобныя да сарок: так і цягнуць у гнёзды штось ззяючае, штось залатое.

У шлюбную пару самкі, абіраючы самцоў пад пару, найперш прыглядаюцца: ці добра складзена гняздо, ці ўтульна там, ці блішчыць, як належыць.

Палююць звычайна далей ад уласнага логавішча, як тыя ж ваўкі, і вышукваюць здабычу на адлегласці недзе ў дзень лёту. Наеўшыся, адпачываюць прыблізна з тыдзень, спяць або прыхарошваюцца — чысцяць крылы, точаць кіпцюры аб каменне, аб дрэвы.

— Рэдкія, бач ты, чысцёхі.

Йурай сказаў гэта з дабрадушнаю ўсмешкаю. Ільга амаль абурылася ягоным замілаваннем, а пасля жыва ўявіла: вось цмок пакруціўся па-сабачы ў сваім гняздзе, натаптаў ямінку, уладкаваўся і, выкруціўшы доўгую шыю, з заўзятасцю абкусвае касцяныя грэбні на спіне.

І сама не стрымалася — усміхнулася.

Вывадкі ў цмокаў вялікія, але да года, калі піскляты ўжо становяцца памерам з дарослага аленя, дажываюць адзін-два з кладкі. Бацькі да іх прывязваюцца, даглядаюць старанна, кормяць, напераменку прыцягваючы ў гняздо ўпаляваных кабаноў ды касуль. Таму ад цмокавага гнязда з малечай зазвычай востра цягне тхлінаю, не памылішся. Калі малыя вырастаюць яшчэ ўдвая і канчаткова становяцца на крыло, то пакідаюць логавішча, лятуць прэч, каб самім шукаць сабе харч і схоў. Такія падлеткі часта збіваюцца ў зграі па пяць-шэсць галоў, палююць разам, разам адпачываюць. Праз пэўны час пачынаюць дзяліцца на пары, якія зазвычай захоўваюцца ўсё жыццё, і выводзяць уласных дзяцей.

Чуць усё гэта было дзіўнавата. Не таму нават, што ніхто з людзей нічога такога — Ільга была цвёрда пераканана — і не ведаў. Дзіўна было тое, што тая жудасная вогненная бура на кажановых крылах, якая так ярка помнілася, так балюча джаліла памяць, раптам стала жывою істотаю. Звыклым дзікім зверам, з плоці ды крыві, быццам тыя, якіх вучыў высочваць бацька.

— Калісь на цмокаў паляваў Княжы Двор, — Йурай паважліва крануўся змяінай фібулы на сэрцы. — Збольшага на крыважэрных бадзяг, якія не ў час ачомаліся ад спячкі, або на ашалелых выгнаннікаў са зграі.

Паэт памаўчаў і, кашлянуўшы, дадаў, што, можа, Двор і зараз з ахвотаю паляваў бы, але саміх цмокаў амаль не засталося.

— І як жа палявалі? — жыва ўдакладніла Ільга. — Мо і мне гэтак паспрабаваць?

— Для пачатку, — адазваўся Йурай насмешліва. — Табе патрэбна будзе з паўтузіна ўзброеных княжых паляўнічых і ўдвая болей хартоў.

Упрост цудоўна, сказала сама сабе Ільга, паціраючы лоб у роздуме. Патрэбна шасцёра вояў з не-людзей ды па двое не-людскіх сабак на кожнага. А ў яе распараджэнні толькі адзін на рэдкасць самазадаволены не-людзь, і той паэт, ды пярэстая кабылка.

Зрэшты, ёсць яшчэ верная бацькава дзіда ды лук, ды ўмелыя рукі. Калі цмок — усяго толькі звер, хай сабе вялікі ды небяспечны, значыць, яго можна адолець. Не сілаю — дык хітрасцю.

— Пачакай, — Йурай прыпыніўся. — Глядзі вунь туды.

Ільга зірнула, куды ён паказваў. За жытнім полем, на самым ускрайку луга бялелі раскінутыя шатры. Хвасты дымоў ад вогнішчаў слаліся нізка, прыбітыя сырым ветрам, блізкаю навальніцаю. Чуваць былі прыглушаныя чалавечыя галасы, бразгат металу ды конскае ржанне. Пярэстая, пачуўшы сваю радню, застрыгла вострымі вушамі, адгукнулася тоненька, радасна.

— Цікава, хто б гэта мог быць? — прагаварыла Ільга занепакоена.

— Воі кагось з вашых князькоў, — упэўнена адказаў Йурай. — З тых князькоў, хто бліжэй. Пабачылі цмока ў небе — і вырашылі праверыць.

— Але чаму тады яны тут? — гнеўная Ільга нават прытупнула. — Іх жа там, мабыць, да халеры! Яны б маглі...

— Не маглі, — па-воўчы ўсміхнуўся паэт. — Вядома, і не змогуць.

Злавіў на сабе непаразумелы пагляд дзяўчыны і патлумачыў:

— Так і смярдзіць жахам. Нават адсюль.

— Дык і нядзіўна, — разважліва сказала Ільга. — Пад самым жа, лічы, цмокам сядзяць.

На лузе навальніца, нарэшце, дакацілася да іх. Загусцела, застыла паветра. У сіняватым святле рэзка пасыпаліся долу хвосткія ніці вады, з сілаю забілі па зямлі, па свежай безабароннай зеляніне. Бліснула вусцішным блакітам зусім побач, пранёсся высока аглушальны грукат — голас раз'юшанай буры.

— Хто ідзе? — хрыпла крыкнулі Ільзе ад белых шатроў, ледзь перакрываючы ўдары цяжкіх кропляў ды грымоты. Вой у чырвоным плашчы паверх блішчастага панцыра было ледзь відно за палосамі дажджавой вады.

— Паварочвайце, — сказаў вой. — Не чулі, ці што? Цмок!

— А я на таго цмока і палюю! — упэўнена адказала Ільга.

— Ну-у? — здзівіўся вартавы, нават прысвіснуў. Азірнуўся неяк бездапаможна, быццам шукаючы парады ці падтрымкі, і таропка адсунуўся, саступаючы месца камусь мажнаму ды медзведзяватаму. Ільга закінула галаву і далёка наверсе разгледзела цёмную кучаравую бараду.

— На цмока? — прабасіла з барады. — Хто? Ты, дзеўка?

— Я, — Ільга выпрастала плечы. З барады пырснула кароткім здзеклівым смехам — як сабака забрахаў. А пасля барада спусцілася ніжэй, бо ўладальнік яе нахінуўся, каб лепш разгледзець Ільгу. Тая змрочна ўтаропілася ў крывы гарбаты нос, што вытыркаў з барады, і маленькія шэрыя вочкі. А бараты гаварыў так:

— Ну, во толькі цябе нам і не хапала, дзеўка. Зусім, бач, не ведалі, што і рабіць — а тут, каб цябе трасца, такая дапамога. І як, хвароба яе вазьмі, клятая мамка цябе з-пад спадніцы сюды адпусціла?

— Я іду з Лыцавіч, — холадна прагаварыла Ільга. — Тры дні ўжо іду за гэтым цмокам. Па яго галаву іду.

— Дык ты. з Лыцавіч? — бараты прачысціў горла. — З тых, што пагарэлі ўшчэнт?

Ільга кіўнула. Барада ўздыхнуў — як кавальскія мяхі — і прашыпеў невыразную лаянку.

— Ну, то хадзем, дзеўка, — запрасіў, махнуўшы агромністаю рукою на шацёр. — Хаця б абсохнеш, ці што.

І пагрозліва гыркнуў зверху на вартавога, якому Ільга перадала аброць пярэстай:

— А ты, каб цябе трасца, глядзі мне тут.

У шатры цьмяна гарэлі свечы, мяккія цякучыя цені слізгалі па вялікім круглым шчыце са старанна вымаляваным гербам — чырвоны мядзведзь, што трымае белы рог. На пасцеленых ваўчыных шкурах быў з непрыхаванаю любасцю ўладкаваны доўгі меч, на клінку якога цьмяна паблісквалі руны. Йурая ад гэтага відовішча злёгку перасмыкнула: ці то гэтак уразіўся шматлікімі ваўчынымі скурамі, ці то меч быў не абы-які, а з заклятага халоднага жалеза. На груба скалочаным стале пасярод шатра расклалі мапу, прыціснуўшы краі пергаменту цяжкім кубкам, паляўнічым рогам і свінцовай гербавай пячаткай з мядзведжаю выяваю.

Барада цяжка сеў на дубовую калоду, паглядзеў з-пад кусцістых чорных броваў уважлівымі вочкамі.

— Тамаш Дубыніч, — назваўся. — З Вугеркі. Князеў брат. А ты, дзеўка з Лыцавіч?

— Ільга.

Шэрыя вочкі спыніліся на Йураі. Дубыніч незадаволена цокнуў языком.

— Ідзеш па галаву цмока і цягаешся з не-людзем. Трасца, дзеўка, я нават і не ведаю, што горш.

— О, і не даведаешся, — нявінна азваўся Йурай. — Асабліва пра першае.

Ільга штурхнула языкатага паэта локцем. Дубыніч выскаліўся, паказаўшы рэдкія жаўтаватыя зубы.

— Бач, — працадзіў. — Размаўляе тут яшчэ.

— Гэта мой памагаты, — паспешліва ўклінілася Ільга. — Мой сябар.

Дубыніч засмяяўся на свой лад, сіпла і гаўкліва. Пасля пазмрачнеў.

— То гэта не-людзь напеў табе ў вушы, быццам ты зможаш забіць цмока? Ды яшчэ зусім адна?

— Не адна, — важка вымавіў Йурай. Дубыніч грэбліва звузіў вочы.

— Чаму вы тут? — спытала Ільга нецярпліва. — Цмок жа засеў у лесе.

— Думаем, — адказаў Дубыніч, скрывіўшыся.

Думалі яны, як выявілася, з заўчорашняй раніцы. Уночы ў небе над Вугеркай варта заўважыла цмока. Вырашылі: трэба прасачыць за пачварай.

— Бачылі тое папялішча на месцы Лыцавіч, — Тамаш Дубыніч патрос барадой. — Частцы сваіх вояў я загадаў застацца з пагарэльцамі. Буданы памагчы зладзіць, упаляваць там чаго.

Ільзе перахапіла сутаргай горла.

— Дзякуй, — ледзьве выціснула з сябе.

— Тут дзякуй, дзеўка, не дзякуй, усё адно, — Дубыніч пакруціў крывым носам. — У логавішча цмокава лезці — смерць, гэта ясна. Я сваіх людзей, бач ты, у цмокаву пашчу кідаць не надта ахвочы. Во і сядзім. Была адзін час думка — лес падпаліць, каб гада выкурыць адтуль.

— Глупства ж чыстае, — чмыхнуў Йурай. Дубыніч зноў ашчэрыўся на яго і з пагрозлівым хрустам размяў магутную шыю.

— Агнём звера ніяк не выкурыш, — таропка патлумачыла Ільга. — І праўда, глупства: цмокі ж цеплалюбівыя. Гэты яшчэ й вогненны.

— Цеплалюбівыя яны, трасца іх вазьмі, — недаверліва прабурчаў Тамаш. — Нос яшчэ не дарос, а, бач ты, цмокавую завядзёнку яна ведае.

Ільга падышла да мапы на стале, асцярожна адсунула ўбок княскую пячатку. Павяла па выявах і паметах пальцам, уважліва аглядаючы ваколіцу.

Цмокаў лес цягнецца далей на поўнач, далёка-далёка, сягаючы поймы навіпольскай ракі. З захаду падпіраецца парослымі травою ўзгоркамі, заступае ўвесь правы бераг звілістай Вугеры ажно да каменных парогаў.

— Вось, — Ільга тыцнула ў чарнільную пазнаку на пергаменце. — Гэта ж мост, так?

Дубыніч, крэкчучы, падняўся на ногі, у адзін крок апынуўся побач, засоп, падслепавата водзячы крывым носам па мапе.

— Калінаў мост, — пацвердзіў. — Стары, праўда, ледзь ліпее. На поўначы, бач ты, зараз ёсць больш зручная пераправа, то гэты мост і закінулі зусім.

— Ну, гэта, мабыць, і да лепшага, — Ільга засяроджана пацерла лоб. Дубыніч зноў засоп — з недаверам.

— Надумала штось, дзеўка?

Ільга ўсміхнулася:

— Ёсць такое нешта, ага.

Гэта нешта віравала і бурліла ўнутры яе, біла сярэбранымі малаточкамі. І радасна было, і трохі вусцішна — ці атрымаецца.

— Не блазнуй, дзеўка, — нахмурыўся Дубыніч. — Цмок жа зжарэ і не заўважыць нават: ты яму — што тая муха.

— Не зжарэ, — упэўнена мовіў Йурай. Дубыніч закаціў вочы, забурчаў, што з не-людзя і ўзяць няма чаго, ды і не шкада не-людзя, а вось дзеўку дурную няма чаго на такое пад'южваць.

— Табе б, трасца мяне вазьмі, яшчэ ў лялькі гуляць, — са шкадобаю дадаў Дубыніч. — Далібог, дзеўка. як там цябе, Ільга? Давай, можа, дам табе каго з сваіх малойцаў, завязуць цябе хоць у Вугерку, хоць куды хочаш.

Абражаная Ільга ўзялася ў бокі.

— Лепей дапамажы мне ўпаляваць цмока, калі такі добры.

Дубыніч гнеўна засоп, скрыжаваў цяжкія рукі на грудзях.

— То мо ты мне раскажаш, як жа, трасца яго вазьмі, таго цмока ўпаляваць, га? Калі такая, бач, разумная?

— О, вядома, — амаль весела паабяцала Ільга. — Раскажу.

Разлік быў досыць просты: не лезці ў пячоры пад лесам, а прымусіць цмока самога з іх выйсці. Завабіць у прыдатнае месца — і ўжо там з ім расправіцца.

— На мосце, значыць, — заклапочаны Дубыніч пачасаў бараду. — Хітра.

— Не зусім на мосце, — выправіла яго Ільга. Уражаны Дубыніч падняў калматыя бровы.

— То ты хочаш яго ў ваду скінуць?

— Вугера перад парогамі надта халодная, — патлумачыла Ільга. — Цмок ад холаду саслабне, здранцвее.

— Хітра, — паўтарыў Дубыніч. Слізгануў позіркам па мапе, пастукаў тоўстым пальцам па княскай пячатцы, падціснуў вусны.

— Але сваіх вояў у яго бярлог я не адпраўлю, — сказаў сурова. — Мала нас тут, каб... Пашлю каго да князя, хай яшчэ які тузін малойцаў прышле.

Кажучы так, дробна стукаў пальцамі па стале, глядзеў убок, неяк па-сабачы вінавата. Вялікі, моцны, занадта добра памятаў смуроднае папялішча ў Лыцавічах і абгарэлыя косткі пад попелам.

І — баяўся. Ільга нечакана адчула чужы страх, ліпкі, пакутлівы, перамешаны з сорамам. І падумала: хіба ў боязі можна каго вінаваціць?

— Я сама выбаўлю цмока з пячор, — сказала вельмі роўным голасам.

— Ты?..

Ільга кіўнула.

— Як жа гэта — адна?

— Табе ж сказалі, чалавечы сын, — мовіў Йурай. — Яна — не адна.

Дубыніч змерыў паэта доўгім непрыязным позіркам, пасля сустрэўся з паэтам паглядам — і, скалануўшыся, адвёў вочы, увесь надзьмуўся, наморшчыў лоб.

— Зробім так, дзеўка, — загаварыў Дубыніч, павольна, з цяжкасцю падбіраючы словы, быццам супраціўляючыся самому сабе. — Мы, я і мае малойцы, на світанні рушым да Калінавага моста. Паглядзім, што ды як, усё ўладкуем. Будзем. чакаць.

— Чакаць вы майстры, я гляджу, — мімаходзь заўважыў Йурай. Дубыніч толькі заскрыгатаў зубамі.

— Дабро, — таропка згадзілася Ільга, паціху торгаючы паэта за вышываны рукаў. — А я завяду цмока ў пастку.

— То дамовіліся, — заключыў Дубыніч, з сілаю пляснуўшы па стале, нібы прыпячатваючы ўласныя словы. — А пакуль адпачні трохі, ці што. Як толькі развіднее, рушым.

Навальніца над белымі шатрамі патроху адкотвалася прэч, бурчала ўжо далёка за зялёнымі пагоркамі. Дождж суцішыўся, і сыры вецер падымаў галаву з высокіх лугавых траў, гарэзліва абтрасаў з іх долу апошнія кроплі. Хмара мінула, адкрыла цёмнае сіняе неба, яшчэ злёгку кранутае барваю з захаду. Сонца села, зусім схавалася за ўзгор'ем, таму цемра ўсё гусцела, налівалася сінню. У нябеснай вышыні высыпаліся і заззялі частыя зоры — буйныя, касматыя. Свяціліся халоднаю нябеснаю расою, пазначаючы вялікую Птушыную Дарогу, адвечны шлях у вырай.

Іскры вогнішч віліся роем залатых пчол, падымаліся ўверх, змешваліся з зорным россыпам. Ільга ленавата сачыла за імі, закінуўшы галаву. Знайшла — як бацька вучыў калісьці — і Траіх Сясцёр, і Стажары, і Вялікі Воз. Над Лыцавічамі, яна памятала, усе сузор'і быццам бы былі такія ж самыя — а быццам і не. Паспрабуй яшчэ разбярыся.

Бязгучна вынырнуў з цемры Йурай, прысеў на бервяно побач. Пакінуў быў лютню і знік кудысь, як у ваду кануўшы, а зараз зноў з'явіўся — з самым спакойным тварам. Здымаў з доўгіх рукавоў прысталае лісце, паглядаў на агонь, ціхенька насвістваў.

— Вядома, хадзіў і глядзеў, — адказаў на Ільзіна пытанне ў сваёй звычайнай манеры. Тая адно галавой пахітала, але не здзівілася і не пакрыўдзілася: неяк прызвычаілася.

— І што ўбачыў?

— Што ж, мост там сапраўды ёсць, — адказаў Йурай, з асалодаю пацягваючыся. — Каменны. І сапраўды лядашчы. Ад цмокавых пячор вярсты тры. Але гэта напрасткі.

— То бок, гэта для ваўка там тры вярсты, — прабурчала Ільга. Паэт паківаў, зірнуў на Ільгу — і ўсміхнуўся ледзь заўважна, самым краёчкам вуснаў.

— Паспі, чалавечае дзіця. Ночы слепяць вочы, а раніца — зладзіцца.

Сонная Ільга ўпотайку пазяхнула ў кулак.

— А сам? — спытала строга. — Зноў жа бегаў ваўком абы-дзе. Стаміўся, мусіць, як... хм... сабака?

Йурай запляскаў у ладкі.

— Анічога ад цябе не схаваеш, — заўважыў весела. І дадаў мягчэй: — Спі, Ільга, спачывай. Заўтра доўгі-доўгі дзень.

Ільга сяк-так прыладзілася на пасцеленым на траву плашчы, скруцілася, падклаўшы руку пад шчаку. Прыплюшчыла вочы — і адразу ж рэзка правалілася ў сон, цёмны і глыбокі, як начное неба, без сненняў — і трывожных, і радасных. Прачнулася таксама рэзка, прахапілася ў адзін момант, быццам нехта штурхануў, быццам і не спала зусім. Вогнішча апала, полымя сышло ў вуголле, адпачывала ў прыску. Па зямлі адчувальна цягнула халадком і пахам попелу, ныла спіна, і галава была мутная ад кароткага сну. Яшчэ не развіднела як след, але па даляглядзе на ўсходзе ўжо прайшла светлая палоска, якая ўсё шырылася, ружавела, а зоры дрыжэлі, цьмянелі, знікалі. Саступалі месца новаму дню.

Йурай сядзеў тут жа, зусім побач, нібы і не кранаўся з месца, важдаўся са сваёй лютняй, схіліўшы светлую галаву. Лютня ціхенька дзынкала, шчодра рассыпаючы прыгаршчы спеўнай сярэбранай вады, а незадаволены паэт моршчыўся, хмурыўся, шаптаў засяроджана:

— Не тое. Не так! З-зараза.

І спеўная вада слухмяна адкотвалася назад, зноў звівалася ў мудрагелісты ўзор, зноў рассыпалася, вірыла, узвівалася. Мусіць, падобна гучала чароўная музыка над возерам — у Ільгі ад аднаго ўспаміну закруцілася ў галаве, бо ажыло рэха той песні пад зводам чэрапа.

Добра было ляжаць вось так, зябка скурчыўшыся пад плашчом, ля згаслага вогнішча, глядзець праз прымружаныя веі і слухаць ціхуткую музыку, заключаную ў кола бясконцых паўтарэнняў. І не варушыцца, і нават дыхаць цераз раз, каб нічым не выдаць сябе, каб ціхмяны спеў мог падоўжыцца, патрываць яшчэ хаця б трошачкі.

— Ну, добрай раніцы, — раптам няголасна сказаў Йурай, не падымаючы галавы. — Трэба ўставаць, Ільга. Час.

Яна падскочыла ад нечаканасці, паружавела і села, затрэсла галавой. Воі з Вугеркі таксама ўжо не спалі — перагукаліся, перакідваліся жартачкамі і лаянкаю, згортвалі шатры, сядлалі коней. Ільга, пазяхаючы, неслухмянымі рукамі скруціла плашч, пайшла па роснай траве да пярэстай, што пасвілася непадалёк. Кабылка заржала прывітальна, сунулася носам ёй у плячо, старанна вымагаючы пачастунак.

— Потым, — паабяцала Ільга. Пярэстая з'едліва чмыхнула — мусіць, паспела набрацца ганарыстасці ў аднаго паэта з Курганова Поля.

Дубыніч, падобны ў ранішнім паўзмроку да жывога пагорка, адно з ускудлачанай барадой, ужо ў поўным узбраенні цяжка тупаў вакол коней. Пакрыкваў, падганяў сваіх малойцаў, нават пагражаў камусь кулаком. Пабачыў Ільгу і прыпыніўся, паважна кіўнуў са сваёй вышыні.

— Будзем, дзеўка, спадзявацца, што ўсё зладзіцца.

— Будзем, дзядзька, — адгукнулася яна, пагладжваючы пярэстую па шаўковай шыі. Дубыніч гучна засоп, нават раскрыў быў рот, каб нешта сказаць, але ў самы апошні момант перадумаў.

— То стрэнемся на Калінавым мосце, — кінуў толькі, нейкі прыцішаны і пахмурны, як стылы восеньскі ранак.

Затрубілі ў баявы рог. Гарачыя шэрыя коні хрыпелі, закідваючы галовы, білі капытамі, прадчуваючы дарогу. Вершнікі з Вугеркі, усе ўкрытыя чырвонымі плашчамі, са сваімі мядзведжымі шчытамі за плячыма, урэшце крануліся з месца — з шумам, тупатам, свістам. Ехалі на захад, да зялёных узгоркаў, аб'язджаючы цмокаў лес па дузе, і хутка зніклі, расталі ў прыцемку. Ільга колькі часу глядзела ім услед, кусаючы вусны, адчувала сябе да крыўднага маленькай і слабой. Пасля прыкрыла вочы і глыбока ўдыхнула, прагна ўцягваючы ў сябе водар вільготнага лугу.

— Хадзем, — мякка мовіў Йурай, паклаўшы ёй руку на плячо. — Час.

Пайшлі.

Цмокаў лес набліжаўся быццам сам па сабе, незалежна ад Ільзіных высілкаў, быццам па сваёй волі — спачатку на крок, а там — і на два, і на дзясятак. Разрастаўся наперадзе, шырыўся, пакуль, нарэшце, не раздаўся ў бакі, распаўшыся на асобныя дрэвы — ясені, елкі, хвоі, на зараснік у падлеску — шызыя трапяткія парасткі асіны, пахкія белыя воблакі чаромхі, разное лісце малінніку. І рассыпаўся на колеры, пахі, птушыныя галасы, аглушыў і збянтэжыў. Ільга неяк падсвядома чакала жудаснага мёртвага месца, з асмаленымі галінамі, з павыпаленай зямлёй. А лес — жыў.

Матылі, белыя, пунсовыя і сінія, кружылі над чарнічнікам паабапал зарослай дарогі, падалі на ружовыя і блакітныя пралескі, на нясцерпна-жоўты чыстацел. Там — адпачывалі, паважна дыхаючы крыльцамі. За сцяною ядлоўца, сыта парохкваючы, праходзілі са сваімі вісклівымі вывадкамі дзікі. Слізгалі пад зарослыя сырым мохам карчажыны ціхія вужы, глядзелі са сваіх сховаў уважлівымі вачыма-пацеркамі. Бессаромна бразгаталі рудыя сойкі, з рэзкім свістам пераляталі з галіны на галіну асцярожныя вяхіры. Кукавала зязюля — сонна, няўпэўнена адлічвала чыйсьці гады. Заблытвалася, прыпынялася, задумваючыся на імгненне, і пачынала нанова.

Лес жыў спакойным і размераным жыццём. Як быццам і не хаваў у нетрах крыважэрнага драпежніка. Або, магчыма, гэты драпежнік таксама быў часткаю ляснога жыцця — як і любы іншы драпежнік, хоць танканогі воўк, хоць вастравухая рысь, хоць непаваротлівы мядзведзь. Ільга сутаргава павяла плячыма, толькі задумаўшыся над гэтым.

Чым глыбей у лес, тым болей было пазнак змяінай прысутнасці. Спачатку зніклі птушыныя галасы і дзелавітыя крокі звяроў — усе тыя галасы, увесь той няспынны кіпучы рух, якім толькі што быў ахоплены лес. Пасля адчувальна пацягнула гарам, і ў хуткім часе зеленаватае лясное святло адступіла. Наперадзе чарнеў прагал — той прадбачаны, выпалены, маўклівы, мёртвы, а пасля зялёнай лясной таўкатні — яшчэ больш жудасны. Быццам вяха на шляху да цмокавых пячор, быццам напамін пра злавеснага звера ў самым сэрцы леса.

— Адсюль ён узлятаў, — Йурай агледзеўся, крануўся рукою зламанай абгарэлай хвоі. Ільга, акінуўшы вачыма паваленыя, як ад буры, дрэвы, толькі сціснула кулакі і рушыла наперад.

За паласою абгарэлых дрэў зноў радасна зелянеў лес, але цішыня пад яго полагам была, здавалася, яшчэ больш густою і цяжкою. Дробныя часцінкі попелу насіліся ў паветры, пахруствалі на зубах, набіваліся ў нос, у вочы, настойліва ліплі да скуры. Падала голас вада — то зарослы багуном лясны ручай, схаваўшыся ў неглыбокім яры, бадзёра скакаў у рэчышчы з чырвонай гліны.

З асцярогаю спусціліся на дно яра і пакрочылі следам за вадою. У гліне ля звонкай плыні Ільга ўхапіла звыклым вокам і ямінкі ад капыткоў казуль, і клінапіс птушыных слядоў, і выразныя частыя адбіткі лісіных лап. І яшчэ, паверх усіх астатніх, іншыя, незнаёмыя сляды — трохпальцыя, глыбокія, у тры Ільзіны далоні даўжынёю.

— Праходзіў тут колькі разоў, мабыць, на вадапой, — прагаварыў Йурай, вывучыўшы сляды. І дадаў паўшэптам: — Ужо блізка.

— Блізка, — рэхам паўтарыла Ільга.

Пайшлі як мага цішэй па трохпальцых слядах — цмокаваю сцежкаю. Хутка ручай вільнуў, пераскочыў цераз асклізлыя альховыя карані, упарта пракладаючы сабе дарогу праз рознакалёрны друз, нанесены працавітаю вадою. За каменным россыпам маячылі чырвоныя скалы — добра ўкрытыя зелянінай, зарослыя травою ды мохам. Некалькі маладых хвоек ускараскалася на самы верх, гайдала слабымі галінкамі, быццам ад ветру.

Але ветру тут не было — гэта цяжка дрыжэла сама зямля, мерна скаланаючыся.

— Нібы. дыханне, — прагаварыла Ільга. І — зразумела.

Пад чырвонаю скалою чарнеў цмокаў ход — агромністы правал у цемру. Трохпальцыя сляды спярэсцілі чырвоную гліну перад пячораю, так што іх можна было чытаць, як кнігу. Ільга адрозніла і досыць свежыя сляды, яшчэ выразна акрэсленыя, і даўнія, з акругленым краем, паўсцёртыя, запоўненыя дажджавою вадою ды ігліцаю. На некалькіх блізкіх хваінах — на вышыні двух-трох яе ростаў — заўважныя былі сляды кіпцюроў ды падпаліны, а да смалы там і сям прысталі невялікія залатыя лускавінкі.

З цемры патыхала невыноснаю гарачынёю, ад якой спірала дух і слязіліся вочы, і душным трывожным звярыным пахам. І тое, і другое надта занепакоіла пярэстую: кабылка забілася, заржала тоненька, баязліва. Йурай ласкава пакудлаціў пярэстую па галаве, шапнуў штось на вуха — і тая вокамгненна прыціхла, супакоілася.

— А з цмокам? — шапнула паэту Ільга. — Што, з цмокам гэтаксама зрабіць нельга?

— О, хочаш праверыць? — таксама шэптам адказаў ён з заўсёднаю сваёю кпліваю усмешкаю. Ільга паціснула плячыма. Падумала: наўрад цмоку спадабаецца, калі Йурай паспрабуе яго пагладзіць. Ды і каб шапнуць штосьці змею на вуха, паэту давядзецца ўскараскацца на хвою. І, вядома, папярэдне вельмі ветліва папрасіць таго стаяць на адным месцы ўвесь гэты час.

І, падумаўшы так, Ільга шчыра сама сабе ўразілася — якія ж дурныя рэчы лезуць у галаву.

— Эт, усё лухта, — прамармытала сабе пад нос. І ўспомніла: хтосьці казаў тое самае. Даўнодаўно. Быццам у мінулым жыцці.

— Не бойся, — шапнуў Йурай — здаецца, усхваляваны. Ільга павяла плячом і адказала вельмі спакойна, трохі здзіўленая, што ён не разумее відавочнага:

— Я не баюся.

І лёгкім крокам пайшла да правала ў цемру, які струменіў гарачыню. Хітра звіўшы пальцы — так, як калісьці яшчэ бацька вучыў, — свіснула радасна, звонка. Раз, другі, трэці.

Ажно пакуль поўная гарачыні цемра не адазвалася пранізлівым, аглушальным свістам.

І зямля застагнала, задрыжэла, забілася дажджавая вада ў звярыных слядах — адгукаючыся на глыбінны рух, на цяжкія крокі.

З непрагляднай цемры спачатку вырвалася цэлае воблака нясцерпнай гарачыні, змешанай з гарам ды звярыным смуродам. Ільга закашлялася, закрыла твар рукою. І з-пад далоні, халадзеючы, пабачыла, як пашча пячоры выплюнула агромністы цень, што засланіў сонца.

Зыркім злым золатам успыхнула, асляпляючы, луска, касцяныя грэбні горда ўзняліся вышэй за лес, працялі неба, а за грэбнямі разгарнуліся, хвостка ўдарыўшы стылым ветрам, магутныя крылы, падобныя да кажановых. Перакотваліся пад лускаю таўшчэзныя канаты мышц, поўныя неўтаймаванай сілы, даўгія кіпцюры глыбока ўпіліся ў чырвоную гліну. Кольцы звівастага хваста, усеянага вострымі шыпамі, з вусцішным шаргаценнем папаўзлі амаль пад ногі Ільзе. А на доўгай гнуткай шыі, увенчаная каронаю рагоў, сядзела выцягнутая сухая галава з паўраскрытаю пашчаю, поўнай вострых іклаў.

І глядзела гэтая галава ўважлівымі барвовымі вачыма, і пагрозліва сычэла, выпусціўшы вострае атрутнае джала.

Ільга зніякавела, спынілася. Глядзела — і не магла адарваць пагляд. І думала: прыгажосць. Пагрозлівая, драпежная, жудасная нават, бясконца небяспечная, але — якая ж прыгажосць!..

— Іль-га! — прыглушана — быццам здалёк — крыкнуў Йурай. Яна паматала галавой, трохі апрытомнела. А цмок выдыхнуў праз тонкія ноздры лёгкія воблачкі пары — і раптам зароў, забіў хвастом па зямлі, высока ўзбіваючы шматкі гліны.

Унутранае чуццё падказала Ільзе слізнуць долу, і ў час: ледзьве ўнікла ўдару вострых кіпцюроў, праехаўшыся ўпрост пад цяжкою лапаю. Кроў у жылах нібы застыла, сэрца забілася павольней. Ільга нават паспела са здзіўленнем пабачыць, як замерлі, падвіслі ў паветры драбочкі зямлі і сцябліны сухой травы, і — рушыла, пакацілася да пярэстай.

Побач з пакутаю ўсхліпнула парваная струна — і Йурай вылаяўся праз зубы. Рэха азёрнай музыкі ўсплёснула сярэбранаю хваляю, раскацілася вакол, адгукнулася тройчы. Раз'юшаны цмок прыпаў да зямлі, выпусціўшы глухі вантробны рык, але голас звера абледзянеў, замёр у яго горле, і сам цмок спыніўся, павольна-павольна раззяваючы пашчу, каб дыхнуць агнём.

— Руш! — Йурай з сілаю падштурхнуў Ільгу. — Доўга мне яго не ўтрымаць!

Ад яго голасу Ільга зусім ачомалася, узляцела ў сядло, ударыла пярэстую пяткамі. Кабылка заржала і сарвалася з месца. Побач успыхнула, завірыла белае полымя — і з яго калматай завеяю выкаціўся, кульнуўшыся, скочыў следам снежны воўк.

Замарожаны час з невыносным скавытаннем зноў прыйшоў у рух, заспяшаўся — і ў спіны ім дыхнуў ненажэрны агонь. Ашалелы цмок з сілаю рвануўся наперад, уварваўся ў зараснікі. Ударыў хвастом наводмаш — і са страшэнным трэскам павалілася некалькі хвой. Ільга жвава павярнулася ў сядле, падняла лук і выпусціла адразу некалькі стрэл, нават асабліва не цэлячы: галоўнае было — утрымаць увагу звера на сабе.

Адна страла пры канцы лёту слаба клюнула наканечнікам залатую луску на цмокавым плячы. Цмок зароў, шумна забіў крыламі, узняўшы сапраўдную буру. Пярэстая закрычала ад жалу: яе разам з Ільгай душны смуродны вецер пацягнуў назад, так што капыты кабылкі пакідалі барозны ў сырой зямлі. Ільга, ледзьве перасільваючы вецер, зноў падняла лук, стрэліла, не бачачы, не дыхаючы, усляпую — і амаль аглухла ад пранізлівага, поўнага лютасці і болю звярынага крыку. Бура адступіла, так што Ільга, праміргаўшыся, здолела пабачыць: неяк умудрылася пацэліць. Яе страла з бела-чырвоным пер'ем усё яшчэ трапяталася ў згібе скурыстага крыла.

Цмок, адступіўшы адным падскокам, помсліва плюнуў агнём. Ільга рванула аброць, праклінаючы сябе за маруднасць і з адчаем разумеючы, што адысці не паспявае, што момант безнадзейна згублены. Нават прыкрыла вочы і згорбілася ў сядле, чакаючы пякельнага болю.

Але побач зноў сярэбрана запела азёрная музыка, акружыла беражліва, акрэсліла вакол Ільгі бяспечнае кола прахалоды. Лютае цмокава полымя слізнула па самым краі гэтага кола і адразу ж апала, зняможанае, долу. Белае ваўчынае футра бліснула срэбрам наперадзе, паказваючы дарогу ў густым малінніку. Ільга прыспешыла пярэстую, і тая — няма дурных — узбрыкнуўшы, панеслася частым галопам.

За сабою Ільга пачула драпежны звярыны крык і аглушальны бой крылаў. Не паварочваючы галавы, ведала: узлятае. Сапраўды, вялізны цень лёг на траву і зараснікі, цягнучыся далёка наперад, а пасля ў парыве ветру распоўзся вакол Ільгі, атачыў варожа, пагрозліва. Звярыны крык груба прарэзаў паветра над самаю яе галавою, зверху дыхнула невыноснаю гарачынёю. Пярэстая, адчуўшы Ільзін дотык, доўгім зграбным скачком, не губляючы хуткасці, сышла ўбок. З трэскам схапілася агнём сухое кустоўе, папоўз, блытаючыся ў чарніцах, белы задушлівы дым.

Азёрная музыка вілася вакол Ільгі, падхоплівала яе валасы, серабрыстай пенаю ўскіпала на капытах пярэстай. Засланяла, быццам шчыт, і вяла за сабою, ззяйкай ніткаю пракрэслівала між маўклівых дрэў сцежку.

Яны мінулі чырвоны яр з лясным вадапоем, адным духам праляцелі страшны чорны прагал. Цмок не адступаўся, біў крыламі зусім нізка, віўся над самымі вершалінамі, сычэў і гнеўна роў, шалёна пляваўся агнём. Дзяўчына раз-пораз падагравала яго імпэт, цэлячы з лука ўверх, у цень над дрэвамі, што засланяў неба. Галоўнае, зацята думала Ільга, звыкла прыслухоўваючыся да сухога рыпення лука, самае галоўнае, каб не адстаў. Каб не згубіў след і шалу да самага канца, да Калінавага моста.

За прагалам цмок упаў — паваліўся цяжка, як камень, ламаючы хвоі і яліны. Забіўся з вісклівым лямантам, ушчэнт крышыў страшэннымі ўдарамі крылаў і хваста ўсё вакол — векавыя дрэвы, валуны. Ад бяссільнай злосці грыз зямлю, душыўся ўласным агнём і атрутаю. Ільга, прыпыніўшыся на лясным пагорку, чакала, пільна сачыла за зверам паверх насцярожанага лука і, як толькі цмок падняўся на лапы, стрэліла — раз, другі, трэці. Цмок засычэў, павярнуўся на дзіва імкліва для такой махіны. І рушыў, падвалакваючы падстрэленае крыло, на Ільгу бегма, з хуткасцю лепшага каня, і тугія канаты мышц шпарка ўзвіваліся пад блішчастаю лускаю. Ад такога відовішча пярэстая ўзбрыкнула пад сваёй вершніцай, захрыпела ад жаху, так што з храпы пасыпала пена.

Ільга ўладна нацягнула цуглі, пусціла кабылку ў галоп. Зямля скаланалася, страшна гула пад цяжкімі крокамі, ад пранізлівага рову і свісту закладвала вушы. Цмокава пашча раз ці два прагна шчоўкала над Ільзінай галавой, абдаючы невыносным смуродам, і тады пярэстая заходзілася ў гучным ржанні, яшчэ хутчэй, яшчэ часцей пачынала перабіраць точанымі нагамі. Ад удараў шыпастага хваста са стогнам і трэскам падалі дрэвы, і тады з крыкамі разляталіся птахі. Ненажэрны цмокаў агонь шугаў па траве, па кустоўю, караскаўся па галінах, спрабаваў, як і сам цмок, нагнаць, ухапіць і раздзерці.

Лес гуў ад жаху, гарэў і дыміўся. Атрутная цмокава сліна падала на зялёнае лісце — і радасная веснавая зеляніна скурчвалася, чарнеючы, ссыхала. І доўга, жудасна, бясконца доўга вакол быў толькі агонь, дым ды атрута, і смуроднае цмокава дыханне, і пранізлівы рык, ад якога завязваліся вузлом вантробы, і цяжкі тупат, што балюча адгукаўся ў самых касцях. Ільга задыхалася, кашляла, лавіла ротам паветра, слепла ад гарачыні і смуроду, ад густога дыму. Настойлівая азёрная музыка гучала далей, ратуючы, выводзячы, слізгала па крутых плячах напятага лука, танчыла на вастрыях стрэл, жыла ў звоне спушчанай цецівы. Ільга раз за разам паварочвалася, страляла, адчуваючы гулкую пустату ў галаве, ад якой ламіла патыліцу і абмякала, рабілася на дзіва слухмяным цела. Ільга як бы глядзела на сябе збоку, спакойна і разважна адзначаючы: вось тут трэба пераскочыць цераз глыбокую прамывіну, тут лепей ашчадна прытрымаць стралу на цеціве, выбіраючы лепшы момант,тут варта прыгнуцца.

Прасвет між стваламі дрэў падаўся Ільзе чаканым збавеннем. Пярэстай, мабыць, таксама: кабылка заржала радасна, прыспешылася, як магла, з апошніх сіл. Голас блізкай ракі, такі лагодны, такі ласкавы, накотваў разам з ясным святлом шэранькага пахмурнага дня, нёс з сабою і свежасць, і надзею. Ільга вырвалася на ўзлессе, вылузалася з дыму і гару, — і нарэшце змагла ўздыхнуць на поўныя грудзі. Унізе звілістая Вугера спакойна несла свае хвалі між высокіх узгорыстых берагоў, шчыльна зарослых светлымі бярэзнікамі. За нешырокім пясчаным валам, за чорнымі вольхамі горбіўся, патанаючы ў белай квецені каліны, стары мост, і за ім раптам, папярэджваючы, запеў баявы рог: з-за моста сачылі і заўважылі.

Цмокаў рык прагучаў быццам у адказ, паляцеў далёка над рачною далінаю. Па сыпучым пяску, праз трапяткі паўпразрысты бярэзнік, міма пахкага лісця вольх, навыперадкі з цмокам, Ільга шпарка панеслася да шэрага гарба старога моста. Узмыленая пярэстая цяжка і часта дыхала, раздуваючы бакі, пачала злёгку прыпадаць на адну нагу і паступова збавіла ход.

— Яшчэ трошачкі, — прасіла Ільга. — Трошачкі, любая, давай!..

Узляцелі на мост — белы воўк і пярэстая кабылка з Ільгай. Даўніх камянёў месцамі не хапала, а тыя, што былі, калываліся, вохкалі пад любым цяжарам, і ўвесь мост часта тросся, заходзячыся, быццам у ліхаманцы. Ільга лёгка саскочыла на мост у самай сярэдзіне, прыхапіўшы з-пад сядла бацькаву дзіду. Учапілася ў дрэўка аберуч, наставіла вастрыё на цмока, які, трывожна прынюхаўшыся, замёр перад самым мостам у нерашучасці — мабыць, зразумеў ненадзейнасць такой пераправы або счуў блізкую пастку.

— Ну?.. — голасна сказала Ільга цмоку. Павольна, на паўсагнутых нагах рухалася з боку ў бок, асцярожна ступаючы, адчуваючы падэшвамі гуд і напружанне выцертых часам камянёў.

Цмок выскаліўся, пагрозліва засычэў, торгаючы параненым крылом. Ударыў хвастом, узняўшы воблакі пылу. За зверам палымнеў лес, сыходзіў языкамі шалёнага агню і клубамі густога чорнага дыму.

Вывернуўшыся з ваўчынага футра, ступіў бліжэй Йурай — захаканы, бледны, увесь нібы выцвілы, з чорнымі кругамі пад стомленымі вачыма. Занадта шмат сілы выцягнулі з яго тыя чары, са шкадаваннем падумала Ільга. Яшчэ трошачкі — і зусім нічога не застанецца.

Йурай, цяжка дыхаючы, плаўна падняў руку. Азёрная музыка павольна закруцілася вакол яго, зырка прабліскваючы ў валасах, на скуры, на адзенні вострымі сярэбранымі іскрамі.

— Чакай, — ледзь варушачы вуснамі, мовіла яму Ільга. — Не трэба так. Дай лепш я сама.

Кружэнне музыкі рэзка апала, спеўнае срэбра згасла. Йурай хіснуўся і ледзьве ўтрымаўся на нагах. Пераводзячы дыханне, паглядзеў на цмока, на дзяўчыну — і, прыкусіўшы вусны ад болю, схапіўся за запясце.

— Я змагу, — сказала Ільга, праглынуўшы сухі камяк у горле і лацвей перахапіўшы дрэўка. Сказала і паэту, і — можа, нават найперш — самой сабе.

Рушыла маленькімі крокамі бліжэй да звера, напружана не зводзячы з яго вачэй. Цмок глуха рыкнуў, з прысвістам уцягнуў ноздрамі паветра. Ну, давай, думала яна, аблізваючы перасохлыя вусны. Я ж зусімзусім блізка, толькі лапу працягнуць. Ну?..

Цмок затупаў на месцы і выдыхнуў струмень полымя. Ільга жвава кулычулася цераз плячо, апынулася з другога краю моста. Дражнячы пачвару, голасна свіснула — і зноў была вымушана кульнуцца, ратуючыся ад агню. Сырыя кусты каліны падхоплівалі полымя з неахвотаю, патрэсквалі і моцна дымілі.

Ільга з раздражненнем падзьмула на лёгкія пасмы, што ўпалі на вочы. Рукі ў яе пачыналі трохі падрыгваць ад напружання. Не зводзячы позірку са звера, яна намацвала падэшваю каменныя пліты, асцярожна перасоўваючыся, чакаючы новага вогненнага ўдару.

І раптам пад нагою апынулася вусцішная пустка. Ільга пахаладзела і, вохнуўшы, страціла раўнавагу.

Быццам толькі таго і чакаў, цмок падабраўся і адным моцным рыўком кінуўся наперад, скрабянуўшы доўгімі кіпцюрамі зусім побач з Ільзінай галавою. Яна ўхілілася, адкацілася прэч — і амаль сарвалася ўніз, туды, дзе плылі халодныя хвалі Вугеры. Затрымалася на паўразбураным ад часу і непагадзі краі, упіўшыся пальцамі ў адну з хісткіх каменных пліт. Пацягнулася да згубленай дзіды — і сягнула зброі самымі кончыкамі пальцаў, але ўхапіць не змагла і адразу ж саслізнула ніжэй. Аскялепкі разбітага моста, патрывожаныя рэзкім Ільзіным рухам, пасыпаліся долу.

Мост тросся, прагінаўся пад цмокавым цяжарам, сырыя камяні курыліся ад гарачыні. Звер быў ужо на сярэдзіне — прынюхваўся, прыглядаўся. Звесіўся над Ільгаю з глухім сычэннем, абдаў гарачым дыханнем. Сталёвыя кіпцюры магутных лап упіліся ў камяні, выкрасаючы злыя калючыя іскры, у горле, закаваным у залатую луску, клекатала, збіраючыся, прагнае полымя.

— Кола, Ільга! — хрыпла крыкнуў нябачны Йурай. — Ахоўнае кола!

Глупства, падумала Ільга, зажмурыўшыся. Якое яшчэ ахоўнае кола! Што тут увогуле можа выратаваць, абараніць? Гэта ж не які-небудзь не-людзь, ад якога можна схавацца за...

Яна павісла на адной руцэ, другою сутаргава схапіўшыся за ножны на поясе. Бацькаў нож ладна і спраўна лёг у далонь. Ільга выдыхнула і ўсадзіла нож па самае ўзорыстае дзяржальна ў цмокаву лапу — паміж двух пальцаў, у тонкі зазор між лускавінамі, дзе прасвечвала бялёсае цела.

З ровам адхінуўшы лапу, цмок адхіснуўся і сам, выпусціўшы набранае ў грудзі полымя проста ў неба. Раз'юшаны, грозны, затупаў, гнеўна забіў хвастом і крыламі.

І тады, нарэшце, здрыгануўся да самага падмурка стары мост — і пайшоў доўгаю рванаю расколінаю ўпрост пасярэдзіне. Каменныя пліты лавінаю пасыпаліся ў бурлівую ваду, са скрыгатам падламіўся роўны шэраг пазелянелых ад часу калон. Добрую палову моста павяло ўбок, і цмок, учапіўшыся ў старыя камяні, дарэмна спрабаваў утрымацца. З таго берага ракі ў звера, быццам цэлы рой куслівых вос, пасыпаліся стрэлы вугеркаўскіх вояў, а змей роў і пляваўся ў лучнікаў агнём. Стрэлы шкодзілі яму не болей, чым пчалінае джала мядзведзю, але злавалі, адцягвалі ўвагу.

У гэтай сумятні Ільга паспрабавала выбрацца — падцягнулася на руках, намацала нейкае апірышча для ног. Пліта, за якую яна трымалася, раскалолася напалову і папаўзла ўніз. Ільга адчула спінаю бездань, паспрабавала ўтрымацца за іншую пліту, але не дастала, адно вырвала колькі высахлых былінак, што прараслі ў шчыліне.

Аднак не ўпала — Ільгу цвёрда ўхапілі за руку. Матляючы нагамі над далёкай — усё яшчэ далёкай — вадой, Ільга падумала з палёгкаю: тры дні таму наўрад ці магла ўявіць, што настолькі рада будзе бачыць не-людзя.

Йурай выцягнуў яе, і своечасова: мост хіліўся набок усё мацней і мацней, калоны пад ім крышыліся ад бязладнага тупату і ўдараў цмокавага хваста. Давялося бегчы па плітах, якія ад першага ж дотыку падалі, сыпаліся, бегчы навыперадкі з расколінамі, з праваламі, што расходзіліся ўсё далей і далей, аплятаючы старыя камяні шчыльнаю сеткаю. Цмок, адчуваючы пад сабою зыбанне, закрычаў успуджана, працяжна. Паспрабаваў распрасцерці крылы, ударыў імі, разганяючыся, — і камнем паваліўся ў халодныя імклівыя хвалі. Упаў разам з абломкамі калон, расколатымі плітамі ды дробным друзам і знік у агромністым слупе іскрыстых пырскаў. Звер з пакутаю закрычаў зноў, і разам з яго крыкам ад вады паднялося воблака густой шызай пары, затапіла бераг, быццам ранішні туман.

Ільгу прабіў халодны пот, ад лёгкага павеву ветру яна задрыжэла, дробна застукала зубамі. З-пад яе ног сарваўся туды, ў вусцішную густую пару, каменьчык — і ў Ільгі валасы заварушыліся на галаве.

— А цмок... ён жа ўсё яшчэ там, так? — з цяжкасцю выціснула яна, дарма спрабуючы хоць нешта разгледзець унізе.

— Там, — пацвердзіў Йурай. Ільга паківала, зноў паглядзела ўніз і пругкім крокам пайшла да пярэстай, што схавалася ў алешніку. Зняла калчан са стрэламі, па-гаспадарску пералічыўшы, колькі засталося, прымацавала яго да пояса. Зняла лук, праверыла пальцам цеціву.

З кустоўя паказаліся чырвоныя плашчы вугеркаўцаў. Тамаш Дубыніч, вынырнуўшы з-пад ніцай вярбы, паклікаў Ільгу па імені, замахаў рукою. Пасля падбег, з асцярогаю косячыся на абрушаны мост.

— Дзеўка, — мовіў уражана. — Ты. ну ты, аднача, і штука! Сапраўды ж, бач, цмока. таго.

— Кон гэта! — гукнуў хтось з вояў. — Як прарочана было: дзева-вой!

І другі ўскрычаў з падобным захапленнем:

— Блаславенне багоў!

Ільга тольгі пагардліва чмыхнула. Ведала, што гэта ніякія не багі толькі што рызыкавалі ўласнымі каркамі.

— Ды яшчэ, бач, — працягваў Дубыніч, звонка пляснуўшы сябе па сцягну. — Трасца цябе вазьмі, адна!..

— Я была не адна, — суха выправіла яго Ільга, таропка папраўляючы наплечны шчыток.

І рушыла — далей ад іх позіркаў ды перашэптванняў — да высокага берага Вугеры. Агледзелася, прыкідваючы, як лепей было б спусціцца да вады і ці атрымаецца гэта ўвогуле зрабіць, не скруціўшы шыю. Бераг быў досыць круты, камяністы, густа парослы бадзяком і дзядоўнікам.

З пахмурнага нізкага неба зарадзіў дождж — лагодны, ціхі, дабратворны. Прыбіваў пыл і попел да зямлі, суцішваў палкае полымя, змінаў змяіны смурод, шчодра рассыпаючы сярэбраную свежасць.

Дождж рассцяліў над Вугерай шырокае шэрае радно, замгліў далі, адмыў пяшчотную маладую зеляніну, і тая ажно заззяла. Дождж змягчаў гукі і фарбы, горача шаптаўся з рачною вадою, дробна крочыў па густых зарасніках. Мусіць, недзе побач цвіў бэз, бо ад дотыку дажджу салодкі бэзавы водар зрабіўся больш акрэсленым, больш яўным, галавакружным, запаланіў усё вакол. Ільга стомлена прыкрыла вочы, падстаўляючы разгарачаны твар небу.

Добра было, што — вось вакол і бэз, і дождж, і засмужаная далячынь. Ільга адкінула валасы з твару і ўсміхнулася — дажджу.

Крокі Йурая, як звычайна, былі бязважкія, але Ільга неяк адчула яго прысутнасць побач самою скураю, як адчуваюць цяпло. Праміргалася, слаба кіўнула.

— Цмок унізе, — сказаў Йурай. — Здранцвелы, зняможаны, заложнік сцюдзёнай вады, звонкай і злой, звязаны і зломлены.

У гэтых словах перакотвалася чароўная сталь, і Ільга насцярожылася. А паэт моўчкі глядзеў на зацягнутую парай раку — з непрыхаванаю скрухаю, з жалем і шкадаваннем. Пасля пытальна зірнуў на Ільгу. Тая нахмурылася, бо прачытала ў яго вачах незададзенае пытанне.

Дакладней — неагучаную просьбу.

— Ну, не! — выгукнула Ільга сярдзіта. — Нават і не думай!

— Ты перамагла, — адчаканіў Йурай. — Гэтыя дурні і так будуць насіць цябе на руках. Чула? — і перадражніў, наўмысна гнюсавячы: — «Воля багоў».

— Воля-шмоля! — злосна мовіла дзяўчына, нават прытупнула. — Думаеш, мне да іх увогуле ёсць справа? Цымус не ў гэтым, хіба не разумееш?

Йурай звузіў вочы.

— О, вядома. Цымус у тым, каб зусім знішчыць. Каб выпаліць карэнне. Каб не засталося і звання.У голасе яго зноў бліснула тая небяспечная сталь, і Ільзе на імгненне зрабілася страшна — мусіць, нават страшней, чым тады, калі яна вісела над безданню, а на яе любаваўся крыважэрны вогненны змей.

Адчувалася, што размова ўжо не зусім пра цмока. А можа, нават і зусім не пра цмока.

Ільга зябка павяла плячыма.

— Ты атрымала сваю помсту. Атрымаеш сваю славу, — гаварыў Йурай з горыччу. — Але гэтага недастаткова, праўда, чалавечае дзіця? Вам жа ніколі не бывае дастаткова.

Ільга задумліва пацерла лоб, размазваючы сажу. Паглядзела з-пад сваёй рукі на Йураеў твар, на дзіва змрочны, і адзначыла пра сябе: такім паэта ёй яшчэ не даводзілася бачыць.

Чужая скруха зноў адазвалася ўнутры балючым рэхам, ажно знутры разанула вочы. І ўспомнілася з былой размовы: цмокаў даўно не было відаць. Гэты, мабыць, апошні.

Агніста-залаты, з каронаю з рагоў, з касцянымі грэбнямі, з магутнымі крыламі. Драпежны, злосны, крыважэрны. І, каб яго, — прыгожы.

— Нельга яго пакідаць, — не здавалася Ільга. — А калі адляжыцца і зноў пачне паляваць на людзей?

— О, не пачне, — упэўнена адказаў Йурай. — Ажно пакуль рэкі не зменяць сваіх рэчышчаў. Глядзі.

І махнуў рукою на раку пад разбураным мостам, быццам разводзячы ўбакі крылы шызай пары. Ільга ахнула.

Сцюдзёныя хвалі Вугеры амывалі чорную, гладкую, быццам шкло, скалу. У камні ледзьве згадваліся прытоеныя пад блішчастай паверхняй і звівы агромністага змеева цела, і золата лускі, і вострыя кажанавы крылы — застылыя, надзейна закаваныя ў камень.

Ільга злажылася і нават — на ўсялякі выпадак — стрэліла ў вяршыню скалы, што высока ўзносілася над вадою. Пацэліла, але страла, звонка стукнуўшыся аб камень, бяссільна ўпала ў Вугеру, закружылася, затанчыла ў хвалях і апусцілася на дно.

— Ты! — абвінаваўча мовіла Ільга, апусціўшы лук. — Ты ж з самага пачатку ведаў, што так адбудзецца. Што цмок не проста здранцвее, а скамянее. Так? Ведаў?

— Я не ведаў, чалавечае дзіця, — ускінуўшы галаву, зацягнуў сваю любімую песню Йурай. — Я проста ба...

Але дагаварыць не дагаварыў, бо асекся пад нядобрым позіркам Ільгі і, кашлянуўшы, прызнаўся:

— ...ведаў.

І адразу ж вохнуў, бо сярдзітая Ільга сунула яму кулаком у плячо. Нямоцна, збольшага для прыліку — бо няма чаго недагаворваць.

— Даруй, — папрасіў Йурай. І ўсміхнуўся квола, самым краёчкам вуснаў.

— Ну, ты і зараза, паэт, — сказала дзяўчына значна мякчэй, чым варта было б. Акінула позіркам скалу з застылым у ёй цмокам і падумала: рэкі не зменяць сваіх шляхоў яшчэ доўга-доўга. Прынамсі, для чалавека. І калі крылатаму аскялепку сівой даўніны няма месца ў свеце людзей, то, магчыма, будзе месца ў свеце пасля.

Маленькая, кволая надзея на будучыню — для даўніны.

А над Вугерай плыў сярэбраны звонкі дождж.

І гэта было — добра.

Ілюстрацыі аўтара.